تصادف‌های مرگ‌بار پرندگان؛ دکل‌های برق
مطلب شماره ۲۲۶آیا تاکنون به این مساله فکر کرده‌اید که چطور پرندگان می‌توانند بر روی سیم‌های برق فشار قوی بنشینند و دچار برق‌گرفتگی نشوند؟ کارشناسان معتقدند که این مساله به خاطر ارتباطاتی است که آن‌ها برقرار میکنند یا اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، دقیقا به خاطر ارتباطاتی است که برقرار نمی‌کنند و نه صد البته به این دلیل که آن‌ها پرنده هستند. اما این داستان یک روی دیگر هم دارد؛ برخورد پرندگان با دکل‌های برق فشار قوی می‌تواند منجر به مرگ شود! اگر می‌خواهید که چرایی‌اش را بدانید، این مقاله را مطالعه کنید.
چرا پرنده نشسته بر روی سیم را برق نمی‌گیرد؟
جریان الکتریکی، حاصل جابجایی الکترون‌هاست. این جابجایی در نهایت به یک وسیله برقی مانند تلویزیون منزل شما می‌رسد و از این طریق انرژی لازم برای نمایش تصویر و پخش صدا را دریافت می‌کند. اساسا الکترون‌ها بوسیله‌ی ایستگاه نیرو از زمین کشیده می‌شوند و سپس در مسیر سیم‌های برق جاری می‌شوند تا به یک وسیله برقی مانند تلویزیون منزل شما رسیده و در نهایت هم به زمین یعنی جایی که از آن آمده‌اند، برمیگردند.
همان طور که متوجه شدید، این پروسه یک حلقه بسته ایجاد می‌کند که در اصل لازمه جریان الکتریسیته است. چیز دیگری که الکترون‌ها برای حرکت نیاز دارند، یک نوع محرک است یا اگر بخواهیم خیلی اختصاصی‌تر بگوییم، یک اختلاف در آن چه که به آن پتانسیل الکتریکی گفته می‌شود.
تصور کنید که یک تعداد توپ را با خودتان کشیده و به بالای یک کوه برده‌اید. اگر مسیرشان را برای پایین آمدن از کوه هموار کنید، آن‌ها هم طبیعتا به پایین کوه یعنی به سطح پایین‌تر خواهند غلتید. توپ‌‌ها در این مثال همان الکترون‌ها هستند که در بالای کوه پتانسیل بیش‌تری دارند و می‌توانند از طریق هر مسیری حرکت کنند و در نهایت خودشان را به زمین برسانند.
در این تصویر یک سبزقبا را مشاهده می‌کنید که به راحتی بر روی سیم برق نشسته است. اما چطور است که این پرنده دچار برق‌گرفتگی نمی‌شود؟
حال یک پرنده را بر روی سیم برق مجسم کنید. زمانی که پرنده بر روی سیم نشسته، هر دو پایش در پتانسیل الکتریکی یکسانی قرار دارد بنابراین الکترون‌هایی که در سیم هستند، هیچ محرکی ندارند که از طریق آن به سمت بدن پرنده بروند یا این که بخواهند در نهایت به آن ختم شوند. موضوع در این جا خیلی ساده است: الکترون‌های فاقد حرکت به معنای این است که جریان الکتریکی هم وجود ندارد.
همه این‌ها گفته شد تا به این جمع‌بندی برسیم که چرا پرنده نشسته بر روی سیم برق در آن لحظه خاص در امان است… اما داستان برای این پرنده می‌تواند فرق کند. چطور؟
پرندگان کوچک اغلب دچار برق‌گرفتگی نمی‌شوند چرا که فاصله بال‌های کوچک آن‌ها از یکدیگر از چندین سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. اما اگر وارد جعبه تقسیم شوند، وضعیت فرق خواهد کرد.
اگر پرنده مورد نظر یک بال یا یک پای خودش را کش بدهد، به نحوی که آن بال یا حتی آن پا حتی برای یک ثانیه با سیم دیگری جز آن سیم که بر روی آن نشسته، ارتباط برقرار کند، آن زمان است که یک مسیر برای حرکت الکترون‌ها ایجاد می‌شود مخصوصا اگر آن سیم دوم پتانسیل الکتریکی متفاوتی با سیم اول داشته باشد. در این شرایط است که الکترون‌ها مجال خواهند یافت تا خودشان را دقیقا به بدن آن پرنده برسانند و ختم الکترون‌ها به بدن پرنده مذکور، به این معناست که آن پرنده دچار برق‌گرفتگی خواهد شد.
سایر مخاطرات
البته نباید فراموش کرد که مخاطرات دیگری هم پرندگان را از این منظر تهدید می‌کند. دکل‌های برق فشار قوی گاه فلزی و گاه چوبی هستند. آن‌ها را اغلب در عمق خاک فرو میکنند و اگر پرنده‌ای بر روی آن‌ها بنشیند یا به صورت اتفاقی با آن‌ها و سیم برق متصل به آن‌ها برخورد کند، مرگ دردناکی را تجربه خواهد کرد.
در مقابل پرندگان بزرگ جثه‌ای مانند عقاب‌ها و بسیاری دیگر از پرندگان شکاری که طول بین دو بال باز آن‌ها می‌تواند بین ۱.۸ تا ۲.۳۴ متر متغیر باشد، بیش از سایرین در معرض خطر برق‌گرفتگی هستند.
اگر یک پرنده به صورت ناخواسته به دکل برق و جعبه تقسیم برخورد کند، درست مانند این است که سیم لخت برق را لمس کرده باشد. همان طور که پیش‌تر گفته شد، جریان برق یک سیکل بسته را طی می‌کند بنابراین بدن ما انسان‌ها و دکل برق که در زمین فرو می‌رود، نقش یک هادی را ایفاء خواهد کرد و باعث می‌شود که الکترون‌ها به صورت مستقیم وارد زمین شوند.
حال اگر این پرسش برای شما پیش آمده که کارگران چطور دکل‌های فشار قوی را تعمیر میکنند، بدون این که کوچک‌ترین آسیبی ببینند، باید به یک نکته توجه کنید؛ در لباس تعمیرکاران برقی که بر روی دکل‌های برق فشار قوی کار میکنند، مواد عایق‌بندی وجود دارد بنابراین خطری آن‌ها را تهدید نخواهد کرد. البته این مواد حتی در تجهیزات و وسیله بالابر مخصوصی هم که برای این منظور تعبیه شده، وجود دارد.
تصادم‌های مرگ‌بار پرندگان
دو راه ساده هست که منجر به برق‌گرفتگی پرندگان می‌شود:
نخست این که اگر بخشی از بدن پرنده مانند یک بال با یک سیم و بخش دیگری از بدن یا بال دیگر با سیم مجاور تماس برقرار کند، در این صورت پرنده دچار برق‌گرفتگی خواهد شد. این شرایط همان طور که گفته شد، اغلب برای پرندگان درشت جثه اتفاق می‌افتد و می‌تواند ناشی از تصادم‌های آن‌ها یا لغزش‌های ناگهانی‌شان در زمان فرود آمدن باشد. علت این اتفاق هم ساده است: سیم‌ها اغلب پتانسیل‌های الکتریکی مختلف دارند بنابراین اگر پرنده دو سیم را همزمان لمس کند، آن گاه الکتریسیته از طریق آن پرنده جریان پیدا خواهد کرد.
روش دوم هم این است که پرنده به شکلی بتواند انرژی الکتریکی را به زمین منتقل کند. اما چطور؟ همان طور که می‌دانید، زمین پتانسیل الکتریکی متفاوتی با کابل‌های برق دارد بنابراین الکتریسیته می‌تواند از طریق دکل به زمین منتقل شود اگر پرنده رابط آن دکل و سیم برق و زمین باشد.
پرندگان در معرض خطر
پرندگانی مانند پلیکان‌ها، حواصیل‌ها، فلامینگوها، اردک‌ها، مرغابی‌ها، غازها، انواع و اقسام پرندگان شکاری مانند پیغوها، کورکورها، سنقرها، شاهین‌ها، سارگپه‌ها، عقاب‌ها، جغدها و … در برابر برق‌گرفتگی آسیب‌پذیر هستند. تحقیقات نشان می‌دهد که پرندگان در صورت برق‌گرفتگی و تصادم‌های مرگ‌بار با دکل‌های برق یا به شدت زخمی می‌شوند و یا این که جان خودشان را از دست می‌دهند.
یک جغد انبار که دچار برق‌گرفتگی شده است.
در حقیقت پرندگان همان طور که برای اندکی استراحت و درنگ جذب درختان خشک و مرتفع می‌شوند، دکل‌های بلند برق را هم انتخاب میکنند. دکل‌ها اغلب چشم‌انداز خوبی دارند بنابراین گاه حتی پرندگان در روی آن‌ها لانه هم می‌سازند. بررسی‌ها نشان داده که دکل‌های هوایی برق در اصل برای بسیاری از پرندگان دکل‌های مرگ هستند.
متاسفانه در کشورهایی که کاربرد دکل‌های هوایی برق با ولتاژ متوسط زیاد است، همه ساله نیز تعداد کثیری از پرندگان تلف می‌شوند که البته در این میان گاه گونه‌های در معرض خطر انقراض و یا به شدت آسیب‌پذیر هم دیده می‌شوند.
امید می‌رود که پرندگان بتوانند خودشان را به نوعی با این شرایط تطبیق دهند اما مساله این جاست که گاهی این اتفاقات وضعیت را حتی برای انسان‌ها نیز سخت و دشوار میکنند. خاموشی‌های چند ساعته ناشی از قطع سیم‌های برق اغلب نتیجه چنین برخوردها و تصادم‌های مرگ‌باری است. بنابراین در خیلی از کشورها جدای از مساله حفاظت از پرندگان، به سایر بحران‌های ناشی از این قبیل مسایل نیز توجه می‌شود.
برای ایمن‌سازی دکل‌های برق، یک راهکار این است که سازه را از لحاظ استانداردهای فنی از همان ابتدا ایمن بسازند. یک راهکار دیگر هم این است که همان دکل‌های موسوم به مرگ را پس از آن که ساخته شد، ایمن کنند. در حقیقت یک مشکل اساسی همیشه مهندسی بد است که اغلب هم تلفات گسترده را به دنبال دارد.
بنابراین اگر فضای جعبه مخصوص فیوز خیلی کوچک باشد یا اگر اطراف آن‌ها را با عایق‌های کوتاه پوشانده باشند یا اگر گپ‌های حفاظتی لازم تعبیه نشده باشد؛ احتمال خطر برق‌گرفتگی برای پرندگان دوچندان می‌شود. سازه‌های بد از این دست حتی پرندگان کوچک‌تر را هم تهدید میکنند.
یک عقاب طلایی گونه حفاظت شده که در اثر برق‌گرفتگی تلف شده است. این پرنده در کوهستان‌های کم گیاه و خشک، جنگل‌های کوهستانی و صخره‌های ساحلی به سر می‌برد و اغلب هم بر روی درختان بلند یا لبه پرتگاه‌ها لانه می‌سازد. این گونه در ایران بومی و فراوان است اما در عین حال در زمره پرندگان حفاظت‌شده قرار دارد.
به سختی می‌توان تعداد افراد پرندگان گونه‌های مختلفی را که در اثر این اتفاقات از بین می‌روند، تخمین زد. بدیهی است که پایش هم اغلب ممکن نیست چرا که پرندگان شکاری یا درشت‌جثه اغلب قلمروی وسیعی دارند. در آمریکا استفاده از ردیاب‌ها نشان داد که این میزان تلفات به حدی است که می‌تواند نگران‌کننده توصیف شود.
در کشور آلمان نیز در این زمینه تحقیقاتی صورت گرفته که نتیجه آن‌ها عجیب است. گروهی از محققان آلمانی تنها در زیر یک دکل برق واقع در بخش جنوبی این کشور لاشه نزدیک به ۲۸ پرنده را آن هم تنها در یک سال پیدا کردند که از این تعداد ۴ مورد شاه بوف و ۳ مورد کورکور بودند.
در سال ۲۰۰۰ میلادی تحقیقی مشابه در کشور قزاقستان انجام شد. در این تحقیق یک محدوده با طول ۱۱ کیلومتر مورد پایش قرار گرفت و در طول این مسیر حدود ۲۰۰ فرد دلیجه، ۴۸ فرد عقاب استپی، ۲ فرد عقاب شاهی، ۱ فرد عقاب دم سفید و یک مورد کرکس سیاه شناسایی شد.
راه‌کارهای کاهش خطر
در کشورهایی که دکل‌های برق با ولتاژ متوسط هوایی کاربرد دارد، آمار تلفات پرندگان هم بالطبع زیاد است بنابراین استفاده از عایق‌های خیلی کوتاه بر روی این دکل‌ها به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. از آن جایی که دکل‌های برق، ساختارهای زیستگاهی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند، بنابراین کارشناسان دست‌اندرکار امر حفاظت باید اولویت‌های حفاظتی را در این مناطق به دقت تعریف کنند.
تلفات مربوط به دکل‌های مرگ همیشه منحصر به پرندگان نیست بلکه گاهی حتی شامل گربه‌سانان در معرض خطر انقراض همچون پلنگ نیز می‌شود. این لاشه در جنوب هندوستان پیدا شده است.
در برخی از کشورها استفاده از پوشش‌های حفاظتی دکل‌های برق یک قانون است. از آن جایی که احتمال خطر دکل‌های برق با ولتاژ متوسط از سایرین بیش‌تر است بنابراین اکثر راهکارها هم برای آن‌ها ارائه شده است. یکسری کابل‌های هادی خاص است که در سطح مشخصی از آن‌ها نصب می‌شود و این کابل‌ها می‌تواند احتمال خطر برخورد یا تصادم ناگهانی را تا حدودی کاهش دهد.
برق‌گرفتگی و یا تصادم ناگهانی با دکل‌های برق همیشه منجر به تلف شدن حیوان نمی‌شود. این عقاب سرسفید که این وضعیت را تجربه کرده، هم‌اکنون در یک مرکز تخصصی پرندگان شکاری تحت درمان قرار دارد و خود را آماده بازگشت به طبیعت می‌کند.
در مسیرهایی که احتمال مهاجرت پرندگان زیاد است یا جزو کریدورهای پروازی پرندگان هستند و یا به مناطق حفاظت شده نزدیک هستند، نباید از عایق‌های عمودی استفاده کرد چون بررسی‌ها نشان داده که این نوع از عایق‌ها درست برخلاف عایق‌های افقی می‌توانند خطرناک باشند.
ثابت شده که در مناطق مرطوب که دکل‌ها اغلب از جنس چوبی هستند، نباید به هیچ‌وجه از عایق‌های عمودی استفاده کرد چون ضریب خطر بالایی دارند. یکسری از کلاهک‌های عایق از جنس پلاستیک هستند که در محل اتصالات به کار می‌روند. این نوع کلاهک‌ها نیز نقش به سزایی در کاهش خطراتی از این دست دارند.
یکی از مناسب‌ترین اشکال پل‌ها، آن‌هایی هستند که عایق‌های معلق دارند چون در هر صورت پرنده نمی‌تواند با آن‌ها تماسی برقرار کند. یکی راهکار دیگر، استفاده از زنجیره‌های عایق با طول دست‌کم ۶۰ سانتی‌متر است اما به هر صورت لوله‌های مغزی عایق یا کلاهک‌ها همیشه می‌توانند ایمنی را افزایش دهند.
در مجموع مهم‌ترین نکته این است که کارشناسان برق و حفاظت از حیات‌وحش در این قبیل موارد با یکدیگر تعامل داشته باشند چرا که عدم شناخت از اولویت‌ها و ظرایف کار می‌تواند هم به لحاظ اقتصادی و هم از نظر زیست محیطی فاجعه‌بار باشد. بدیهی است که حفاظت از حیات وحش دامنه و ابعادی گسترده دارد که شناخت آن می‌تواند در چنین مواردی کمک‌کننده باشد.
منبع: engineering, sciencemadesimple, en.neonetwork, A new report of Birdlife Partner Germany, Protecting Birds on Power lines Report,
در این خصوص یک کتاب فارسی هم وجود دارد بنام پرندگان و خطوط برق: از تقابل تا تعامل
الکترون ها از زمین گرفته می شوند و به زمین برمیگردند!!!
با سلام
مطلب اصولی و مفیدی بود تشکر از شما من فقط یک عرضی دارم در مورد برق باید بگم که پتانسیل الکتریکی زمین خنثی ۰ هست و در نیروگاه ها جریان برق رو از زمین نمیکشند بلکه به وسیله ژنراتور های فشار قوی بزرگ اون رو ایجاد میکنند و در لوازم الکتریکی جریان که از سمت فاز وارد مدار میشه به سمت دیگه که نول باشه حرکت میکنه که همونطور که گفتید به دلیل اختلاف پتانسیل الکتریکیست اما سمت نول زمین محسوب نمیشه در واقع اتصال زمین خود یک المان محافظتی هست.
موفق و پیروز باشید