همه چیز درباره جوایز نوبل ۲۰۲۵؛ از پزشکی تا فیزیک و صلح در خدمت بشریت

هر سال با آغاز ماه اکتبر (برابر با مهر ماه) توجه جهانیان به اعلام برندگان جوایز شاخص نوبل جلب می‌شود و امسال هم جایزه نوبل 2025 نگاه‌ها را به سمت موضوعاتی که از دیدگاه کمیته نوبل برترین دستاوردهای بشری محسوب می‌شوند، جلب کرده است. این جوایز نه تنها نمادی از افتخار فردی‌اند، بلکه بازتابی از مسیرهای نو در علم، فرهنگ و صلح جهانی به شمار می‌روند.

‌ برای دیدن خلاصه این مقاله با هوش مصنوعی کلیک کنید!

به رسم سال‌های پیش در سال 2025 ، فصل نوبل با برندگان عرصه پزشکی آغاز می‌شود و سپس به ترتیب به رشته‌های فیزیک، شیمی، ادبیات، علوم اقتصادی و صلح می‌رسد. در این مطلب آن‌چه جوایز نوبل 2025 همراه خود دارد را مرور می‌کنیم و به برگزیدگان این رویداد مهم علمی و فرهنگی می‌پردازیم.

جایزه نوبل

«جایزه نوبل» (Nobel Prize) یکی از معتبرترین جوایز جهانی است که به افتخار «آلفرد نوبل» (Alfred Nobel)، مخترع دینامیت و شیمیدان سوئدی، شکل گرفت. نوبل در وصیت‌نامه‌ی خود درخواست کرد که این جوایز به کسانی اهدا شود که «بیشترین سود را برای بشریت» به ارمغان آورده‌اند و این پایه‌ای شد برای اینکه جوایز نوبل به عنوان انگیزه‌ای برای پیشرفت علمی، ادبی و انسانی شکل بگیرند.

نخستین جایزه‌ی نوبل در سال 1901 اهدا شد و از آن زمان تا کنون هر سال در رشته‌های مشخص به برترین پژوهشگران و شخصیت‌های علمی و فرهنگی اعطا می‌شود. از جمله چهره‌های شاخص برنده‌ی نوبل می‌توان آلبرت اینشتین، ماری کوری، نیلز بور، فرانسیس کریک و نلسون ماندلا اشاره کرد. با این حال الزاما اهدای این جایزه به فعالیت‌های علمی-فرهنگی اعتبار نمی‌بخشد و بسیاری از چهره‌های شاخص با فعالیت‌های اثرگذار این جایزه را نگرفته‌اند که مایکل فارادی، نیکولا تسلا، لئو تولستوی و مهاتما گاندی هم از آن جمله‌اند.

آلفرد نوبل
Credit: Print Collector / Getty Images

جایزه نوبل هر سال در 6 زمینه‌ی مختلف به برگزیدگان اهدا می‌شود.

• فیزیولوژی یا پزشکی (Physiology or Medicine) برای پژوهشگرانی که در حوزه‌های پزشکی و زیست‌شناسی باعث پیشرفت درمان‌ها یا درک فرآیندهای زیستی شده‌اند.
• فیزیک (Physics) برای کشفیات یا اختراعات برجسته در حوزه‌ی فیزیک که درک ما را از جهان طبیعی گسترش داده‌اند.
• شیمی (Chemistry) برای دانشمندانی که در علوم شیمیایی، کشفیات بنیادین یا کاربردی انجام داده‌اند.
• ادبیات (Literature) برای نویسندگان و شاعران برجسته‌ای که آثارشان الهام‌بخش و ماندگار باشد.
• صلح (Peace) برای چهره‌ها یا سازمان‌هایی که در پیشبرد صلح جهانی و حل منازعات انسانی نقش برجسته داشته‌اند.
• علوم اقتصادی (Economic Sciences) برای دستاوردهای نظری و کاربردی در اقتصاد که نقش پررنگی در زندگی و جامع دارند.

بین سال‌های 1901 تا 2024، پنج جایزه‌ی نوبل و جایزه‌ی علوم اقتصادی آن تا کنون 627 بار به 1012 نفر و سازمان اعطا شده است. پنج فرد و دو سازمان بیش از یک جایزه نوبل دریافت کرده‌اند و بسیاری از جوایز نوبل هم به صورت مشترک اهدا شده است. نکته‌ی جالب توجه آن است که هر ساله حدس‌هایی در زمینه‌ی برندگان احتمالی نوبل زده می‌شود اما فهرست رسمی نامزدها تا 50 سال محرمانه خواهد ماند.

اعلام برگزیدگان در اوایل ماه اکتبر برای پزشکی، فیزیک، شیمی، ادبیات، صلح و اقتصاد به ترتیب در روزهای دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه، پنج‌شنبه، جمعه و دوشنبه‌ی هفته‌ی بعد صورت می‌گیرد و مراسم اهدای جوایز هم هر سال 10 دسامبر در سالگرد درگذشت آلفرد نوبل در استکهلم سوئد برگزار می‌شود. هرچند محل برگزاری مراسم اهدای جایزه صلح نوبل به صورت جداگانه در اسلو نروژ است.

جایزه نوبل پزشکی/فیزیولوژی 2025

«جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی» (Nobel Prize in Physiology or Medicine) از سال 1901 توسط مجمع نوبل کارولینسکا اهدا می‌شود و به عنوان یکی از معتبرترین نشان‌های جهانی در شناسایی کشفیات بنیادینی که برای بشریت سودمند باشند، شناخته شده است. این جایزه معمولا آغازگر فصل نوبل است و همواره معیاری برای سنجش تأثیر طولانی‌مدت پژوهش‌های زیست‌پزشکی بوده است.

برندگان جایزه نوبل پزشکی 2025

پیش از اعلام رسمی برگزیدگان نوبل پزشکی 2025، احتمالاتی توسط رسانه‌ها و کارگزاران علمی مطرح شده بود. این گمانه‌زنی‌ها اغلب حول رشته‌هایی می‌چرخید که در سال‌های اخیر تأثیر بالینی و علمی آشکاری داشته‌اند. از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به پژوهش‌های ایمونولوژی به ویژه کارهای مرتبط با تنظیم ایمنی و ایمونوتراپی، مطالعات مرتبط با هورمون GLP-1 و درمان‌های نوین دیابت و کاهش وزن، پیشرفت‌ها در زمینه‌ی ویرایش ژن مانند «کریسپر» (CRISPR)، دستاوردهای درون‌رابطه‌ای در نوروبیولوژی و بیماری‌های تحلیل‌رونده‌ی عصبی و همچنین کشف‌های مهم در ویروس‌شناسی توموری و مکانیزم‌های مولکولیِ بیماری‌ها اشاره کرد.

سرانجام در سال 2025 کمیته‌ی نوبل بار دیگر تأکیدش را بر نقش پایه‌ای علم در درمان بیماری‌ها گذاشت و جایزه را به کاشفان سازوکار «تحمل ایمنی محیطی» اعطا کرد. این کشف نشان داد که سلول‌های T تنظیمی و ژن FOXP3 چگونه از حمله‌ی ایمنی به بافت‌های خودی جلوگیری می‌کنند و بدین ترتیب پنجره‌ی تازه‌ای را به درمان‌های بیماری‌های خودایمنی، پیوند عضو و ایمونوتراپی باز کرد.

جایزه نوبل فیزیک 2025

«جایزه نوبل فیزیک» (Nobel Prize in Physics) هم از سال 1901 تا کنون یکی از شاخص‌ترین جوایز علمی جهان به شمار می‌رود و طبق وصیت آلفرد نوبل به دانشمندانی داده می‌شود که «کشف یا اختراعی استثنایی در حوزه‌ی فیزیک» داشته باشند. این جایزه توسط آکادمی سلطنتی علوم سوئد اهدا می‌شود و همواره بیانگر مرزهای تازه‌ای در درک بشر از جهان طبیعی بوده است.

برگزیدگان نوبل فیزیک 2025

یش از اعلام رسمی برندگان، چند حوزه‌ی کلیدی که بازتاب‌دهنده‌ی پیوند مفاهیم نظری و فناوری‌های نسل آینده هستند، به عنوان گزینه‌های اصلی دریافت جایزه مطرح شده بودند. مهم‌ترین زمینه‌ها شامل پژوهش در مواد دوبعدی مانند گرافن و دی‌سولفید مولیبدن (MoS₂)، پیشرفت‌ها در فوتونیک کوانتومی و ارتباطات کوانتومی، دستاوردهای فیزیک حالت چگال به ویژه در زمینه‌ی ابررسانایی دما‌بالا  و همچنین نظریه‌های نوین درباره‌ی گرانش کوانتومی بودند. برخی گمانه‌زنی‌ها هم به پژوهش‌های تجربی در حوزه‌ی امواج گرانشی و توسعه‌ی آشکارسازهای فوق‌حساس مانند لایگو و ویرگو اشاره داشتند.

در نهایت، سال 2025 تمرکز این جایزه بر کشف‌های بنیادی در حوزه‌ی «فیزیک کوانتومی» (Quantum Physics) قرار گرفت و به پدیده‌ی «تونل‌زنی کوانتومی» (Quantum Tunneling) اختصاص یافت. فرآیندی که ذرات زیراتمی را قادر می‌سازد تا از سدهای انرژی بگذرند حتی اگر در چارچوب فیزیک کلاسیک غیرممکن به نظر برسند. این دستاورد، که مبنای فناوری‌های امروزی مانند میکروسکوپ تونلی روبشی و حافظه‌های فلش است، بازتابی از ارتباط ژرف میان نظریه‌ی کوانتوم و زندگی روزمره‌ی ما محسوب می‌شود.

جایزه نوبل شیمی 2025

«جایزه نوبل شیمی» (Nobel Prize in Chemistry) هم از سال 1901 اهدا می‌شود و هدف آن تقدیر از پژوهشگران و شیمیدانانی است که کشفیات یا اختراعات بنیادین در حوزه‌ی شیمی انجام داده‌اند. این جایزه طی بیش از یک قرن، نه تنها به شناخت تحقیقات بنیادی شیمی کمک کرده، بلکه مسیر توسعه‌ی فناوری‌های نوین شیمیایی، دارویی و صنعتی را هموار ساخته است. از جمله دستاوردهای شاخص در طول تاریخ نوبل شیمی می‌توان به کشف ساختار مولکولی مواد، آنزیم‌ها و نوآوری‌های شیمی آلی و شیمی-فیزیک اشاره کرد که تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره و پیشرفت علم داشته‌اند.

برندگان نوبل شیمی 2025

پیش از اعلام رسمی جوایز، کارشناسان بر اساس اهمیت کشفیات اخیر، جداسازی فاز مایع-مایع (LLPS) را به عنوان یکی از قوی‌ترین نامزدهای نوبل شیمی 2025 پیش‌بینی می‌کردند. این پژوهش‌ها بر شیوه‌ی جداسازی ماکرومولکول‌ها (Macromolecules) مانند پروتئین‌ها، به صورت قطرات مایع درون سلول بدون نیاز به غشاء تمرکز دارد. این پدیده‌ی شیمی-زیستی که نقش مهمی در فرآیندهای سلولی و ارتباط آن با بیماری‌های دژنراتیو دارد، انقلابی در زیست‌شناسی سلولی محسوب می‌شود و شانس بالایی برای کسب این جایزه‌ی علمی معتبر دارد. همچنین، حوزه‌هایی مانند شیمی محاسباتی پیشرفته و نانوشیمی مواد جدید از دیگر زمینه‌های مهمی هستند که احتمال داده می‌شد در میان نامزدها باشند.

سرانجام نوبل شیمی 2025 به طور مشترک به «سوسومو کیتاگاوا» (Susumu Kitagawa) از دانشگاه کیوتو ژاپن، «ریچارد رابسون» (Richard Robson) از دانشگاه ملبورن استرالیا و «عمر مونِّس یاغی» (Omar M. Yaghi) از دانشگاه برکلی آمریکا اهدا شد. پژوهش‌های آن‌ها در زمینه‌ی «توسعه‌ی نوع تازه‌ای از ساختارهای مولکولی با فضاهای بزرگ» که با نام «فریم‌ورک‌های فلزی–آلی» (metal–organic frameworks) یا MOFs شناخته می‌شوند، صورت گرفته است. این مواد متخلخل با سطح داخلی بسیار بزرگ، می‌توانند گازها را درون خود ذخیره، کربن دی‌اکسید را جذب و آب را از هوای خشک برداشت کنند و در حذف آلاینده‌ها و کاتالیز واکنش‌های شیمیایی کاربرد گسترده‌ای داشته باشند. این دانشمندان با طراحی و تثبیت این ساختارهای قفس-مانند راه را برای ساخت هزاران نوع MOF هموار کردند که امروزه در تحقیقات مربوط به جذب کربن، پاک‌سازی آب، ذخیره‌ی هیدروژن و جداسازی مواد خطرناک کاربرد دارند.

جایزه نوبل ادبیات 2025

«جایزه نوبل ادبیات» (Nobel Prize in Literature) هم از جوایزی است که از ابتدای شکل‌گیری جوایز نوبل در سال 1901 توسط آکادمی سوئد اهدا می‌شود و هدف آن تقدیر از نویسندگان، شاعران و نمایشنامه‌نویسانی است که آثارشان دارای ارزش هنری برجسته و الهام‌بخش برای بشریت باشد. این جایزه همواره معیار شناسایی خلاقیت، نوآوری و تأثیر فرهنگی ادبیات در سطح جهانی بوده است و به آثار کلاسیک و معاصر که زبان، اندیشه و احساسات انسانی را غنی می‌کنند، تقدیم می‌شود. برندگان نوبل ادبیات، اغلب نویسندگانی هستند که سبک و زبان نوینی ارائه داده‌اند یا موضوعات انسانی و اجتماعی را به گونه‌ای بیان کرده‌اند که پیام آن‌ها در طول زمان ماندگار شده است.

برنده جایزه نوبل ادبیات 2025

پیش از اعلام رسمی برگزیدگان 2025، تحلیل‌گران ادبی و رسانه‌های معتبر فهرستی از نویسندگان و شاعران مطرح به عنوان نامزدهای احتمالی ارائه داده بودند. موضوعات و سبک‌های مورد توجه شامل ادبیات چندفرهنگی و مهاجرتی، پژوهش‌های داستانی و رمان‌های پسااستعماری، توجه به مسائل محیط زیستی و تغییرات اقلیمی، بررسی هویت جنسیتی و نابرابری‌های اجتماعی و آثار نوآورانه در شعر و نثر تجربی بود. چنین فهرستی نشان می‌داد که جایزه‌ی نوبل ادبیات 2025 احتمالا به نویسندگانی تعلق خواهد گرفت که نه تنها از نظر بیان هنری برجسته هستند، بلکه مسائل و دغدغه‌های جهانی و انسانی را در آثارشان به شیوه‌ای نوین و تأثیرگذار مطرح کرده‌اند.

در نهایت همان‌طور که تا اندازه‌ای هم پیش‌بینی شده بود، این جایزه به «لاسلو کراسناهورکایی» (László Krasznahorkai) نویسنده‌ی مجارستانی اهدا شد. به گفته‌ی کمیته‌ی نوبل، این جایزه برای آثار جذاب و ژرف او که در میان ترسِ آخرالزمانی، قدرت هنر را نشان می‌دهد و برجسته می‌کند، به او اعطا شده است.

جایزه نوبل صلح 2025

«جایزه نوبل صلح» (Nobel Peace Prize) هم از سال 1901 و طبق وصیت‌نامه‌ی آلفرد نوبل ایجاد شد و تنها جایزه‌ای است که برخلاف دیگر رشته‌ها در اسلو نروژ اهدا می‌شود. هدف از این جایزه تقدیر از افرادی یا سازمان‌هایی است که تلاش‌های برجسته‌ای در راستای صلح جهانی، حل منازعات مسالمت‌آمیز و تقویت «حقوق بشر» (Human Rights) انجام داده‌اند. نوبل صلح همیشه بازتاب‌دهنده‌ی اهمیت دیپلماسی، همکاری بین‌المللی و فعالیت‌های بشردوستانه بوده است و به کسانی تعلق می‌گیرد که اقداماتی ملموس و تأثیرگذار برای کاهش خشونت و پیشبرد تفاهم میان ملت‌ها انجام داده‌اند. حتی برخی نام دونالد ترامپ را هم در این زمینه مطرح کرده‌اند.

برنده جایزه نوبل صلح 2025

پیش از اعلام رسمی برندگان نوبل صلح، تحلیل‌گران و رسانه‌ها گمانه‌زنی‌هایی درباره نامزدهای احتمالی مطرح کرده بودند و آن‌چنان که به نظر می‌رسید، تمرکز اصلی نامزدهای مطرح شده در زمینه‌هایی مانند حل منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی، پیشبرد دیپلماسی و همکاری‌های چندجانبه، حقوق بشر و حمایت از پناهجویان، مبارزه با خشونت مبتنی بر جنسیت و کودکان و همچنین توسعه‌ی برنامه‌های آموزشی و انسانی در مناطق بحران‌زده بوده است. بنابراین انتظار می‌رفت که جایزه نوبل صلح 2025 به افراد یا سازمان‌هایی تعلق بگیرد که تأثیر عملی و پایدار بر کاهش خشونت، ارتقای عدالت اجتماعی و تقویت همبستگی بین‌المللی داشته‌اند.

سرانجام هم همین‌طور شد و این نشان به «ماریا کورینا ماچادو» (María Corina Machado)، فعال سیاسی و رهبر مخالفان ونزوئلا تعلق گرفت. طبق اعلام کمیته‌ی نوبل، این جایزه به دلیل کار خستگی‌ناپذیر او در ترویج حقوق دمکراتیک مردم ونزوئلا و مبارزه‌اش برای گذار عادلانه و صلح‌آمیز از دیکتاتوری به دمکراسی، به او اختصاص یافته است.

او در سال‌های اخیر تحت فشار شدید حکومتی قرار گرفته، از شرکت در انتخابات منع شده و ناچار به زندگی پنهانی شده است. با این وجود، همچنان در داخل کشور حضور دارد و نقطه‌ی امید برای مخالفان ایجاد کرده است. انتخاب ماچادو توسط کمیته‌ی نوبل، به عنوان نماد چهره‌هایی در نظر گرفته می‌شود که در شرایط دشوار مقاومت کرده‌اند و مردم را به پیگیری آزادی‌های اجتماعی و سیاسی دعوت می‌کنند. پس از این انتخاب، او جایزه‌اش را به مردم رنج‌کشیده‌ی ونزوئلا و ترامپ تقدیم کرد.

زمان اعلام جایزه صلح نوبل

برگزیدگان این جایزه معمولا هر سال در جمعه‌ی اوایل اکتبر اعلام می‌شوند و آن‌طور که کمیته برگزاری جایزه نوبل اعلام کرده بود، اعلام جوایز صلح نوبل امسال هم در جمعه 10 اکتبر (18 مهر) ساعت 11:00 صبح به وقت مرکزی اروپا (12:30 به وقت تهران) صورت گرفت. اهدای مدال هم برای 10 دسامبر (19 آذر) ساعت 13:00 (14:30 به وقت تهران) برنامه‌ریزی شده است که طی مراسمی در تالار شهر اسلو، پایتخت نروژ برگزار می‌شود.

ملاله یوسف‌زی، باراک اوباما، نلسون ماندلا و مادر ترزا از برگزیدگان شاخص این جایزه هستند. امسال هم نام‌های زیادی به عنوان گزینه‌های احتمالی دریافت جایزه نوبل صلح 2025 مطرح شده بود که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به اتاق واکنش اضطراری سودان، زنان برای صلح، کودکان غزه، پاپ فرانسیس، عمران خان، فرانچسکا آلبانزه، ایلان ماسک و دونالد ترامپ اشاره کرد.

جایزه نوبل اقتصاد 2025

«جایزه نوبل علوم اقتصادی» (Nobel Prize in Economic Sciences) تنها جایزه‌ی نوبل است که از ابتدا اهدا نمی‌شد. این جایزه در سال 1968 به یاد آلفرد نوبل و توسط بانک مرکزی سوئد پایه‌گذاری و نخستین بار در 1969 اهدا شد. نوبل اقتصاد به پژوهشگران و اقتصاددانانی تعلق می‌گیرد که دستاوردهای نظری یا کاربردی برجسته‌ای در زمینه‌های اقتصادی داشته‌اند و موجب فهم بهتر اقتصاد جهانی و در نهایت رفاه بشر شده‌اند. برخلاف پنج رشته‌ی اصلی نوبل که وصیت‌نامه‌ی آلفرد نوبل منشأ آن‌هاست، جایزه‌ی نوبل اقتصاد یک یادبود ویژه از سوی بانک مرکزی سوئد است که به مناسبت سیصدمین سال تأسیس شکل گرفت، اما معیارهای آن همانند نوبل‌های دیگر بر اساس تأثیر پایدار و نوآورانه بودن پژوهش‌ها ارزیابی می‌شوند.

برگزیدگان جایزه نوبل اقتصاد 2025

پیش از اعلام رسمی برگزیدگان، زمینه‌های کلیدی مورد انتظار برای دریافت جایزه نوبل اقتصاد 2025 شامل اقتصاد رفتاری و مدل‌های تصمیم‌گیری انسان‌ها، پژوهش در اقتصاد توسعه و فقرزدایی، تحلیل‌های پیشرفته در اقتصاد کلان و سیاست‌های پولی، مطالعه‌ی اقتصاد زیست‌محیطی و تغییرات اقلیمی و توسعه‌ی مدل‌های بازار مالی و ریسک بودند. این فهرست که نه به صورت رسمی، بلکه توسط تحلیل‌گران در نظر گرفته شده بود، نشان می‌دهد که پژوهش‌هایی مورد توجه هستند که ضمن داشتن اثر علمی برجسته، کاربرد عملی گسترده‌ای در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی جهان دارند.

جایزه نوبل؛ یادبودی برای پیشرفت بشریت

جایزه نوبل 2025 بار دیگر یادآور هدف اصلی بنیان‌گذار آن، آلفرد نوبل، یعنی ارزش نهادن و تشویق تلاش‌هایی است که بیشترین سود را برای بشریت داشته باشند. این جوایز تنها تقدیر از نبوغ علمی و فرهنگی انسان نیستند، بلکه نمادی از امید به پیشرفت و صلح جهانی محسوب می‌شوند. این جایزه هرچند تنها معیار شاخص بودن پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی و فرهنگی نیست اما یادآور ارزشمندی است که دستاوردهای بزرگ تا چه اندازه برای کل جامعه اثرگذارند.

تمرکز امسال آکادمی نوبل و گمانه‌زنی‌هایی که پیرامون نامزدهای احتمالی هر جایزه مطرح شده است هم نشان می‌دهد که پژوهش‌ها و نوشتارها در زمینه‌هایی که دغدغه‌های انسانی و آینده‌ی بشر و فناوری را مورد توجه قرار داده‌اند، اولویت دریافت جایزه هستند. جایزه‌ای که سال‌هاست پیام‌آور پیشرفت همه جانبه برای بشر شده است.

عکس کاور: مدال جایزه نوبل
Credit: Mauricio Duenas Castaneda/EPA, via Shutterstock

منابع: Nobel, NY Times, The Federal