واقعیت‌های حادثه چرنوبیل؛ فاجعه‌ی هسته‌ای با پیامدهای گسترده

قرار بر اجرای آزمایش ایمنی نیروگاه هسته‌ای بود اما تنها ساعتی پس از بامداد در 01:23 به وقت محلی، آزمایش به رویدادی ضدایمنی تبدیل شد و با آغاز انفجارهای زنجیره‌ای هسته‌ای، حادثه چرنوبیل به عنوان یکی از فاجعه‌بارترین رویدادهای تاریخ بشری رقم خورد.

حادثه چرنوبیل که نامش با مفهوم درد و فاجعه گره خورده است، یکی از تلخ‌ترین رویدادهای تاریخ بشر به شمار می‌رود که نه تنها مستقیما جان هزاران انسان را به خطر انداخت، بلکه تأثیرات گسترده‌ای هم بر محیط زیست، سیاست‌های بین‌المللی، ساختارهای اجتماعی و حتی علم ژنتیک بر جای گذاشت. این حادثه که در 26 آوریل 1986 در رآکتور شماره 4 نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل اوکراین (در آن زمان بخشی از شوروی سابق) رخ داد، هنوز هم پس از گذشت چند دهه، موضوع تحقیق، مستندسازی و تحلیل‌های عمیق علمی و فرهنگی است.

کتاب فیزیک کوانتوم به زبان ساده و فیزیک کوانتوم برای مبتدیان اثر جمعی از نویسندگان انتشارات سبزان 2 جلدی

370,000

325,600

تومان

کتاب فیزیک کوانتومی به زبان ساده اثر آلستیر ای ام رای انتشارات سبزان

218,850

تومان

خرید کتاب فیزیک هسته‌ای از دیجی‌کالا

مشاهده همه

چرنوبیل کجاست؟

شهر چرنوبیل در شمال کشور اوکراین، نزدیک به مرز بلاروس و در حدود 100 کیلومتری شمال شهر کی‌یف قرار دارد. این شهر تاریخی تا پیش از حادثه چرنوبیل، یکی از مراکز کوچک و آرام کشاورزی و صنعت سبک به شمار می‌رفت اما در دهه‌ی 1970 میلادی بود که دولت شوروی تصمیم گرفت یک نیروگاه هسته‌ای عظیم را در نزدیکی این شهر احداث کند. بدین ترتیب، ساخت نیروگاه هسته‌ای در چند کیلومتری چرنوبیل آغاز و شهری جدید به نام «پریپیات» (Pripyat) هم برای سکونت مهندسان، کارگران و خانواده‌هایشان تأسیس شد.

نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل با 4 رآکتور از نوع RBMK-1000 ساخته شد؛ این نوع رآکتور طراحی خاصی داشت که بعدها مشخص شد نواقص جدی فنی هم داشته است. با گسترش فعالیت‌های این نیروگاه، چرنوبیل و پریپیات به قطب صنعتی و انرژی در منطقه تبدیل شدند. در حالی که مجتمع نیروگاهی چرنوبیل در شمال اوکراین، چهار رآکتور هسته‌ای داشت، دو رآکتور دیگر هم در زمان حادثه‌ی 1986 در دست ساخت بودند. مناطق اطراف شامل جنگل‌های کم‌جمعیت، شهر پریپیات با حدود 49 هزار نفر جمعیت و شهر چرنوبیل با حدود 12 هزار و 500 نفر جمعیت بود که در مجموع جمعیت کل منطقه را به 135 هزار نفر می‌رساند.

شهر چرنوبیل
Credit: Reuters/Gleb Garanich

رآکتورهای RBMK-1000، راکتورهای لوله‌ای تحت فشار با آرام‌کننده‌ی گرافیتی طراحی شده توسط شوروی هستند که از سوخت اورانیوم دی‌اکسید اندک غنی‌شده استفاده می‌کنند. این رآکتورها با تولید مستقیم بخار فعالیت دارند و امکان سوخت‌گیری مجدد بدون خاموش شدن را فراهم می‌کنند. گرافیت، نوترون‌ها را برای شکافت پایدار، آرام می‌کند و میله‌های کنترل، توان خروجی را تنظیم می‌کنند.

اما یک نقص مهم طراحی راکتورهای RBMK «ضریب خلأ مثبت» است که با تشکیل بخار در رآکتور، واکنش‌پذیری می‌تواند به طور خطرناکی افزایش یابد. در زمان فاجعه‌ی چرنوبیل، شرایط رآکتور باعث شد که این ضریب غالب شود و به تغییر فاجعه‌بار توان و در نهایت انفجار کمک کند.

حادثه چرنوبیل چگونه رخ داد؟

شنبه 26 آوریل 1986 بود که برای بررسی عملکرد سامانه تأمین برق اضطراری هنگام قطع برق خارجی، آزمایشی در رآکتور شماره 4 نیروگاه چرنوبیل آغاز شد. قرار بود در این آزمایش ایمنی، میزان پایداری توربین‌ها برای تأمین موقت برق پمپ‌های خنک‌کننده بررسی شود. اما به دلایل مختلف از جمله کاهش توان بیش از حد راکتور، حذف برخی سیستم‌های ایمنی و بی‌تجربگی اپراتورها، در قلب رآکتور شرایط بحرانی به وجود آمد.

در حقیقت این آزمایش از همان ابتدا دارای نقص بود؛ غیرفعال کردن سیستم‌های ایمنی خودکار حیاتی و قرار دادن رآکتور در حالت ناپایدار و کم‌مصرف از جمله موارد نادیده گرفته شده در این آزمایش بود. آزمایشی که حتی سال قبل هم شکست خورده بود و این بار با طرح‌های جدید تنظیم‌کننده‌ی ولتاژ در حال پیشروی بود.

در روز آزمایش و با افزایش ناپایداری رآکتور، اپراتورها خاموشی را آغاز کردند. اما به دلیل طراحی ناقض میله‌های کنترل رآکتور RBMK، با جای‌گذاری آن‌ها افزایش ناگهانی و شدید برق رخ داد. سرانجام در ساعت 01:23 بامداد، برهم‌کنش سوختِ بیش از حد گرم شده با آب خنک‌کننده باعث ایجاد سریع بخار شد که منجر به افزایش فشار عظیم و در نتیجه دو انفجار شد که ابتدا از بخار و سپس احتمالا از هیدروژن ایجاد شده توسط واکنش‌های زیرکونیوم-بخار شکل گرفته است.

بدین ترتیب واکنش زنجیره‌ای هسته‌ای از کنترل خارج شد و فشار بخار به سرعت بالا رفت تا جایی که این دو انفجار مهیب سقف رآکتور را به هوا پرتاب کرد و آتش‌سوزی گسترده‌ای را به دنبال داشت. این انفجارها به آسیب شدید ساختاری، پرتاب سوخت داغ و گرافیت انجامید که به نوبه‌ی خود باعث آتش‌سوزی و انتشار مواد رادیواکتیو در محیط شد.

عکس هوایی از نیروگاه چرنوبیل تنها چند روز پس از فاجعه
Credit: AP

دو کارگر همان لحظه کشته شدند و بیش از 14 اگزابکرل تشعشعات، از جمله از مواد پرتوزای ید-131، سزیم-137، استرونتیوم-90 و پلوتونیوم-239 در اتمسفر پراکنده شدند. بیش از نیمی از این تشعشعات هم شامل گازهای نجیب و بی‌اثر بیولوژیکی بود.

تیم‌های اورژانس با تزریق آب به رآکتور آسیب‌دیده و بعدا متوقف کردن فرآیند برای جلوگیری از سیل در واحدهای دیگر، سعی در مهار فاجعه داشتند. از روز دوم تا دهم حادثه، هلیکوپترها حدود 5 هزار تن بور، شن، خاک رس، سرب و دولومیت را روی هسته‌ی در حال سوختن ریختند تا آتش را خاموش کرده و انتشار رادیواکتیو را محدود کنند.

یک تحقیق در سال 1991 ادعا کرد که هرچند اپراتورها اقدامات خطرناکی انجام داده‌اند، اما از نظر فنی پروتکل‌های ایمنی رسمی را نقض نکرده‌اند چون چنین پروتکل‌هایی به طور ناکافی تعریف شده یا اصلا وجود نداشتند. بدین ترتیب این گزارش، نبود آگاهی کافی در مورد رفتار واکنش‌پذیری RBMK در توان کم و نبود درک یا اطلاع‌رسانی سازمان متولی نیروگاه در مورد خطرات ذاتی رآکتور را عامل مهمی در حادثه عنوان و از آن انتقاد کرد.

در حادثه چرنوبیل چند نفر مردند؟

تعیین تعداد دقیق قربانیان حادثه چرنوبیل کار دشوار و بحث‌برانگیزی است. همان‌طور که اشاره شد، در گزارش رسمی اولیه طی همان شب حادثه 2 نفر کشته شدند و 28 نفر دیگر که عمدتا آتش‌نشان و کارمند نیروگاه بودند، طی هفته‌های بعد به دلیل «سندرم حاد تابش» (ARS) جان باختند.

شماری از کارگران کشته شده در فاجعه چرنوبیل
Credit: Reuters/Gleb Garanich

با این حال، سازمان‌های بین‌المللی برآوردهای متفاوتی ارائه داده‌اند. از جمله سازمان جهانی بهداشت (WHO) از مرگ زودرس حدود 4 هزار نفر بر اثر تشعشع خبر داده است و Greenpeace بیش از 90 هزار مرگ در بلندمدت را به دلیل سرطان و بیماری‌های مرتبط با تشعشع برآورد کرده است. در مطالعات دانشگاهی هم برخی تخمین‌ها تا 200 هزار نفر نیز پیش رفته‌اند.

علاوه بر مرگ‌های مستقیم، صدها هزار نفر در معرض دوزهای بالا یا متوسط تشعشع قرار گرفتند که باعث افزایش سرطان تیروئید، اختلالات باروری، مشکلات قلبی و عصبی شد و در نهایت به مرگ زودتر این افراد انحامید.

بخش هماتولوژی درمان فشرده در بیمارستان بالینی منطقه‌ای گومل. آلیسا بویز 17 ساله، به دنبال فاجعه چرنوبیل مبتلا به سرطان خون شده است که اولین بار در 11 سالگی تشخیص داده شد.
Credit: Paul Fusco, Magnum Photos

کتاب نیایش چرنوبیل اثر سوتلانا آلکساندرونا الکسیویچ  نشر چشمه

مشاهده کالا

پیامدهای حادثه چرنوبیل

فاجعه چرنوبیل منجر به بزرگ‌ترین انتشار کنترل نشده‌ی مواد رادیواکتیو به محیط زیست از یک عملیات غیرنظامی شد و در پی آن اختلال قابل توجه اجتماعی و اقتصادی در سراسر اوکراین، بلاروس و روسیه روی داد. نکته‌ی قابل توجه این است که ید-131 با عمر کوتاه و سزیوم-137 با عمر طولانی، از نظر قرار گرفتن در معرض تشعشعات عمومی، تأثیرگذارترین رادیونوکلئیدها بودند. تخمین زده می‌شود که بخش قابل توجهی از مواد رادیواکتیو هسته‌ی رآکتور، شامل تمام گاز زنون و نیمی از ید و سزیوم و حداقل 5 درصد مواد رادیواکتیو باقی‌مانده در هسته‌ی رآکتور، طی حادثه آزاد شده باشند. بیشتر عناصر به دلیل سنگین‌تر بودن به صورت محلی رسوب کرده‌اند اما مواد سبک‌تر توسط باد در سراسر اوکراین، بلاروس و روسیه و حتی کل اروپا منتقل شده‌اند.

بلافاصله پس از حادثه، تلفاتی در میان آتش‌نشانانی که به دنبال مهار آتش‌سوزی‌های اولیه بودند، مشاهده شد. در حالی که این آتش‌سوزی‌ها به سرعت خاموش شدند، قرار گرفتن در معرض تشعشعات شدید در روز اول منجر به مرگ 28 نفر از جمله شش آتش‌نشان تا پایان جولای 1986 شد. این امدادگران اولیه و کارگران نیروگاه به دلیل دوزهای بسیار بالا، که گاهی اوقات از سطوح کشنده هم فراتر می‌رفت، دچار سندرم حاد تشعشع (ARS) شدند. فرآیند پاکسازی در سال‌های 1986 و 1987 با همکاری تقریبا 200 هزار نفر از سراسر اتحاد جماهیر شوروی انجام شد که دوزهای مختلف اما اغلب قابل توجهی از تشعشعات را دریافت می‌کردند.

برخی از بالاترین دوزهای تشعشعات به کارگرانی تحمیل شد که برای پاکسازی آوار از پشت بام‌های چرنوبیل استخدام شده بودند.
Credit: Igor Kostin, Sygma/Corbis

پس از پاکسازی اولیه، تمرکز فعالیت‌ها بر ارزیابی اثرات بلندمدت قرار گرفتن در معرض تشعشعات بر سلامت انسان تغییر یافت. نگرانی‌های اولیه‌ای هم درباره‌ی نسبت دادن نادرست مسائل مختلف بهداشتی به تشعشعات مطرح شد. بدین ترتیب به منظور روشن کردن عواقب فاجعه ارزیابی‌های کارشناسان بین‌المللی، به ویژه از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان بهداشت جهانی تحت «مجمع چرنوبیل» انجام شد. این مطالعات، از جمله گزارش‌های UNSCEAR به این نتیجه رسیدند که جدا از افزایش قابل توجه سرطان تیروئید، مدرک دقیقی درباره‌ی تأثیر عمده‌ی تشعشعات بر سلامت عمومی از نظر بروز کلی سرطان یا سایر اختلالات غیربدخیم وجود ندارد.

این گزارش مجمع چرنوبیل همچنین مسئله‌ی قابل توجه پریشانی روانی و تقدیرگرایی فلج‌کننده را در میان جمعیت‌های آسیب‌دیده نمایان کرد که از تصورات غلط در مورد تهدید تشعشعات ناشی می‌شد. موضوعی که به فرهنگ عمومی مردم منطقه غالب شد و مشکلات سلامت روان، همراه با عوامل سبک زندگی مانند سیگار کشیدن و سوء مصرف الکل، به عنوان نگرانی‌های بهداشتی مهم‌تری نسبت به خودِ قرار گرفتن در معرض تشعشعات شناسایی شدند. علاوه بر این، جابه‌جایی‌های گسترده، اگرچه با هدف کاهش قرار گرفتن در معرض تشعشعات انجام می‌شد، اغلب آسیب‌زا بودند و سطح نسبتا پایین تشعشعات را در اکثر مناطق به طور قابل توجهی کاهش ندادند.

با وجود برخی ادعاهای اغراق‌آمیز در مورد تعداد کشته‌شدگان، تجزیه و تحلیل‌های جامع، مانند گزارش UNSCEAR 2008 بر لزوم ارزیابی دقیق شرایط خاص سلامتی برای تعیین علت و معلول تأکید کردند. در حالی که اثرات قطعی اولیه به وضوح با دوزهای بالای تشعشعات مرتبط بودند، ارتباط با سایر شرایط پزشکی کمتر قطعی بود. یک استثنای قابل توجه، سرطان تیروئید بود که تقریبا 20 هزار مورد بین سال‌های 1991 تا 2015 در افرادی که در زمان حادثه کودک یا نوجوان بودند، تشخیص داده شد و بخشی از آن‌ها احتمالا به قرار گرفتن در معرض تشعشعات مرتبط است.

اثر جسمی و روانی فاجعه چرنوبیل
Credit: Igor Kostin, Sygma/Corbis

به طور خلاصه، تأثیر فوری حادثه‌ی چرنوبیل شامل انتشار قابل توجه رادیواکتیو بود که باعث مرگ فوری و بیماری حاد تشعشعات در اولین امدادگران شد. در حالی که مطالعات بلندمدت سلامت، افزایش گسترده سرطان‌های فراتر از سرطان تیروئید را نشان ندادند، اما پیامدهای روانی و اجتماعی، از جمله مشکلات سلامت روان، اضطراب و سوءتفاهم در مورد خطرات تشعشعات، قابل توجه بود. اجماع علمی بین‌المللی نشان می‌دهد که اکثر جمعیت آسیب‌دیده احتمالا عواقب شدید سلامتی ناشی از تشعشعات را تجربه نخواهند کرد و عوامل مرتبط با سلامت روان و سبک زندگی، چالش‌های بهداشتی قابل توجهی را در منطقه ایجاد می‌کنند.

ماسک ایمنی تک پلاست مدل دو فیلتره

180,000 تومان

مشاهده و خرید

400+ نفر بیش از ۲ بار این کالا را خریده‌اند

400+ نفر به این کالا علاقه دارند

100+ فروش در هفته گذشته

مقصر حادثه چرنوبیل

دلیل وقوع فاجعه‌ی چرنوبیل را باید ترکیبی از خطای انسانی، نقص طراحی فنی و البته فشارهای سیاسی دانست. به طور کلی از جمله مهم‌ترین عوامل در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

نقص طراحی رآکتور RBMK

طراحی این رآکتور دارای ناپایداری در توان کم و بدین ترتیب مستعد ناپایداری شدید بود. وجود کنترل‌گرهای گرافیتی که هنگام ورود به رآکتور در ابتدا باعث افزایش شدید واکنش می‌شد، یکی از مشکلات کلیدی بود.

خطای انسانی

اپراتورها با خاموش کردن سیستم‌های ایمنی، تغییرات سریع در توان رآکتور و توجه نکردن به علائم هشداردهنده، شرایط بحرانی را ایجاد کردند. همچنین، بسیاری از آن‌ها آموزش کافی نداشتند و حتی دستورالعمل‌های کافی برای چنین شرایطی وجود نداشت.

فشار بالادستی

حتی زمانی که شرایط فنی برای انجام آزمایش مناسب نبود، مدیران نیروگاه برای انجام آزمایش طبق برنامه‌ی از پیش تعیین‌شده، اپراتورها را تحت فشار گذاشتند.

بدین ترتیب در نتیجه‌ی این مجموعه از اشتباهات، یکی از فاجعه‌بارترین رویدادهای تاریخ بشریت رخ داد.

تصاویر واقعی از حادثه چرنوبیل

تصاویر ثبت شده از فاجعه‌ی چرنوبیل بخش مهمی از تاریخ دیداری قرن بیستم را تشکیل می‌دهند. بسیاری از این تصاویر چرنوبیل توسط خبرنگاران، ارتش شوروی، و بعدها گردشگران و مستندسازان ثبت شده‌اند. از جمله تصاویر تأثیرگذار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• مهار آتش در نزدیکی رآکتور بدون تجهیزات محافظ کامل

کارگران پاکساز، سقف رآکتور شماره 3 را تمیز می‌کنند. در ابتدا، کارگران سعی کردند با استفاده از ربات‌های آلمان غربی، ژاپنی و روسی، بقایای رادیواکتیو را از روی سقف پاک کنند، اما این ماشین‌ها نتوانستند با سطوح شدید تشعشعات مقابله کنند، بنابراین مقامات تصمیم گرفتند از انسان‌ها استفاده کنند. در برخی مناطق، کارگران نمی‌توانستند بیش از 40 ثانیه در محیط بمانند تا تشعشعات دریافتی به حداکثر دوز مجاز برای یک انسان در کل عمر نرسد.
Credit: Igor Kostin / Sygma via Getty

• خیابان‌های خالی با اسباب‌بازی‌های رها شده‌ی کودکان

شهری متروکه در بلاروس، در منطقه‌ای که پس از فاجعه چرنوبیل تخلیه شد.
Credit: Victor Drachev/EPA

• ساختمان مدرسه با ماسک‌های گاز پراکنده روی زمین

ماسک‌های رها شده در مدرسه‌ای در پریپیات
Credit: Sergii Figurnyi / Alamy Stock Foto

• عکس‌های هوایی از راکتور شماره 4 و تخریب کامل سقف آن

نمای هوایی از نیروگاه هسته‌ای آسیب‌دیده‌ی چرنوبیل، که چند هفته پس از فاجعه، در ماه می 1986 گرفته شده است.
Credit: Laski Diffusion / Wojtek Laski / Getty

• پخش مواد توسط بالگرد نظامی برای جلوگیری از انتشار ذرات رادیواکتیو

یک هلیکوپتر نظامی چند روز پس از فاجعه، مایع ضدعفونی‌کننده چسبنده‌ای را پخش می‌کند که قرار است از انتشار ذرات رادیواکتیو در اطراف نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل جلوگیری کند.
Credit: TASS / AFP / Getty

دفن کردن روستاها

یک بولدوزر گودالی را مقابل خانه‌ای حفر می‌کند تا ساختمان را دفن کند و آن را با خاک بپوشاند. این روش برای کل روستاهایی که پس از فاجعه چرنوبیل آلوده شده بودند، اعمال شد.
Credit: Igor Kostin / Sygma via Getty

• اندازه‌گیری تشعشعات

در این عکس که در سال 1986 گرفته شده است، یک کارگر نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل، دوزسنج را برای اندازه‌گیری سطح تشعشعات در دست دارد و محافظ سنگی در حال ساخت که قرار بود رآکتور تخریب‌شده را در خود جای دهد، در پس‌زمینه دیده می‌شود.
Credit: Volodymyr Repik / AP

این تصاویر نه تنها واقعیت تلخ فاجعه را بازگو می‌کنند، بلکه هشداری به نسل‌های آینده درباره‌ی پیامدهای سهل‌انگاری هنگام استفاده از انرژی هسته‌ای محسوب می‌شوند.

تغییرات ژنتیکی چرنوبیل

یکی از اثرات بلندمدت حادثه چرنوبیل، تأثیر آن بر ژنوم انسان‌ها، حیوانات و گیاهان در منطقه است. پس از فاجعه، مطالعات متعددی در مناطق اطراف چرنوبیل انجام شد که تغییرات ژنتیکی قابل توجهی را در موجودات زنده نشان دادند.

افزایش جهش ژنتیکی در انسان‌ها

نوزادانی که در مناطق آلوده به دنیا آمدند، با درصد بالاتری از نقص‌های مادرزادی مواجه بودند. همچنین، افزایش احتمال ابتلا به سرطان خون، تیروئید و دیگر بیماری‌های ژنتیکی در کودکان منطقه گزارش شده است.

جهش در حیوانات

پژوهشگران مشاهده کرده‌اند که حیواناتی مانند پرندگان، گرگ‌ها و حشرات در منطقه‌ی چرنوبیل دارای جهش‌های غیرعادی ژنتیکی مانند تغییر رنگ پر، کاهش بینایی، یا اختلال در تولید مثل هستند.

ناباروری و کاهش جمعیت

در برخی گونه‌ها، میزان زاد و ولد کاهش یافته و ساختار ژنتیکی جمعیت‌ها تغییر کرده است.

جهش‌های ژنتیکی پس از چرنوبیل
Credit: Sygma via Getty Images

نیروگاه چرنوبیل در حال حاضر

پس از حادثه، رآکتور شماره 4 به‌طور کامل غیرقابل استفاده و ساختار آن با سازه‌ای موقت به نام «تابوت بتنی» پوشانده شد. در اوایل دهه‌ی 1990 میلادی حدود 400 میلیون دلار برای بهبود رآکتورهای باقی‌مانده در چرنوبیل هزینه شد که ایمنی آن‌ها را به میزان قابل توجهی افزایش داد. علاوه بر این با کمبود انرژی، ادامه‌ی فعالیت واحد 3 را تا دسامبر 2000 ضروری بود. واحد 2 اما پس از آتش‌سوزی سالن توربین در سال 1991 تعطیل شد و واحد 1 هم در پایان سال 1997 میلادی برای همیشه خاموش شد.

تقریبا 6 هزار نفر هر روز در این نیروگاه کار می‌کردند و دوز تشعشعات محیط فعالیت آن‌ها در محدوده‌های پذیرفته شده‌ی بین‌المللی بود. یک تیم کوچک از دانشمندان درون ساختمان رآکتور ویران شده، در داخل پناهگاه، کار می‌کنند. کارگران و خانواده‌هایشان اکنون در یک شهر جدید به نام اسلاووتیچ، در 30 کیلومتری نیروگاه زندگی می‌کنند. این شهر پس از تخلیه پریپیات، که تنها 3 کیلومتر با نیروگاه فاصله داشت، ساخته شد.

اوکراین برای تأمین انرژی به ویژه نفت و گاز و همچنین سوخت هسته‌ای، به روسیه وابسته و به شدت به آن بدهکار است. اگرچه این وابستگی به تدریج در حال کاهش است، اما ادامه‌ی فعالیت نیروگاه‌های هسته‌ای که نیمی از کل برق را تأمین می‌کنند، اکنون حتی از سال 1986 هم مهم‌تر است.

ساختار کنونی نیروگاه چرنوبیل
Credit: Getty Images

هنگامی که در سال 1995 اعلام شد که دو رآکتور فعال در چرنوبیل تا سال 2000 تعطیل خواهند شد، اوکراین و کشورهای عضو گروه 7 تفاهم‌نامه‌ای را برای پیشبرد این موضوع امضا کردند اما اجرای آن به طرز چشمگیری به تأخیر افتاد. در دهه‌ی 2010 سازه‌ی نیروگاه چرنوبیل با «سارکوفاگ نوین» یا «قاب محافظ جدید» جایگزین شد که یک سازه‌ی فلزی عظیم با قابلیت جلوگیری از نشت مواد رادیواکتیو بود.

امروزه، نیروگاه چرنوبیل رسما غیرفعال است. بخش‌هایی از آن همچنان تحت عملیات پاک‌سازی، دفن پسماندهای هسته‌ای و نظارت محیطی قرار دارند. منطقه‌ای به شعاع 30 کیلومتری از نیروگاه با عنوان «منطقه ممنوعه چرنوبیل» (Chernobyl Exclusion Zone) شناخته می‌شود.

منطقه ممنوعه چرنوبیل
Credit: Reuters/Gleb Garanich

در 24 فوریه 2022 نیروهای روسی کنترل نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل را به دست گرفتند و به دلیل آشفتگی خاک توسط ادوات نظامی، باعث افزایش شدید سطح تشعشعات گاما شدند. با این وجود، وضعیت تأسیسات هسته‌ای پایدار ماند و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) تأیید کرد که سطح تشعشعات نزدیک به سطح پس‌زمینه باقی مانده است.

در 9 مارس، اتصال نیروگاه به شبکه‌ی برق قطع و به ژنراتورهای دیزلی با سوخت محدود متکی شد. هرچند طبق برآورد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خطرات ایمنی به دلیل گرمای کم خروجی از سوخت مصرف شده، حداقل بود، اما نگرانی‌های زیادی درباره‌ی سلامت تقریبا 210 کارمندی وجود داشت که تحت فشار و بدون چرخش کار می‌کردند. تلاش برای بازیابی اتصال نیروگاه تا 14 مارس طول کشید و در نهایت 31 مارس، مقامات اوکراینی پس از خروج نیروهای روسی، کنترل سایت چرنوبیل را دوباره به دست گرفتند.

در سال 2016 روی واحد 4 رآکتور، یک سازه‌ی جدید با نام «محوطه امن جدید» (NSC) نصب شد. این طاق عظیم، امکان برچیدن این واحد از راه دور را فراهم و مهار طولانی‌مدت مواد رادیواکتیو را تضمین می‌کند. در 14 فوریه 2025، یک حمله‌ی پهپادی به هر دو لایه روکش فولادی NSC آسیب زد اما نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کرد که سطح تشعشعات همچنان در حد نرمال باقی مانده است و NSC همچنان کاربردی خواهد بود.

سازه محافظ عظیم چرنوبیل
Credit: Novarka

برای مدیریت سوخت هسته‌ای مصرف شده، تأسیسات ISF-2 در سال 2020 تکمیل شد. ISF-2 به عنوان بزرگ‌ترین تأسیسات ذخیره‌سازی سوخت هسته‌ای مصرف شده‌ی خشک در جهان، بیش از 21 هزار مجموعه را در محفظه‌هایی که برای 100 سال ذخیره‌سازی ایمن طراحی شده‌اند، نگهداری می‌کند و این گامی بزرگ در مدیریت پسماندهای هسته‌ای در چرنوبیل است.

ضایعات رادیواکتیو این سایت همچنین توسط مجتمع صنعتی مدیریت پسماندهای رادیواکتیو جامد (ICSRM) که از سال 2010 عملیاتی شده است، مدیریت می‌شود. این تأسیسات انواع مختلف پسماندهای جامد را از طریق سوزاندن، فشرده‌سازی یا سیمان‌سازی پردازش و ذخیره می‌کند و ذخیره‌سازی ایمن و حفاظت از محیط زیست را حداقل برای 300 سال تضمین می‌کند.

یک تأسیسات جداگانه برای تصفیه‌ی 35 هزار متر مکعب پسماند رادیواکتیو مایع، با استفاده از تکنیک‌های جامدسازی قبل از ذخیره‌سازی ایمن، ساخته شده است. این زیرساخت برای استراتژی اصلاح بلندمدت حیاتی است.

فراتر از چرنوبیل، بودجه بین‌المللی از ایمنی هسته‌ای در سایر کشورهای شوروی سابق، از جمله ابتکارات اجتماعی، برنامه‌های تحقیقاتی و ساخت تأسیسات مرکزی ذخیره‌سازی سوخت مصرف‌شده (CSFSF) برای راکتورهای VVER در اوکراین، حمایت کرده و تاب‌آوری هسته‌ای این کشور را بیش از پیش افزایش داده است.

کتاب صداهایی از چرنوبیل اثر سوتلانا آلکساندرونا آلکسیویچ

مشاهده کالا

مقایسه حادثه فوکوشیما و چرنوبیل

حادثه فوکوشیما در سال 2011، دومین فاجعه‌ی هسته‌ای بزرگ جهان محسوب می‌شود. این حادثه در نتیجه‌ی زلزله و سونامی رخ داد و منجر به ذوب شدن سوخت در سه رآکتور نیروگاه فوکوشیما دای‌ایچی ژاپن شد. این حادثه از جهاتی با فوکوشیما شباهت و تفاوت دارد.

عکس ماهواره‌ای از حادثه فوکوشیما
Credit: Digital Globe

شباهت‌ها

• هر دو حادثه منجر به پخش مواد رادیواکتیو درون اتمسفر و آب شدند.
• در هر دو مورد، نواقص طراحی و مدیریت بحران مؤثر بودند.
• مردم مناطق اطراف مجبور به تخلیه شدند.

تفاوت‌ها

• علت اصلی فاجعه‌ی چرنوبیل، خطای انسانی و نقص طراحی بود؛ اما حادثه فوکوشیما بر اثر بلایای طبیعی رخ داد.
• چرنوبیل منجر به انفجار و آتش‌سوزی در رآکتور شد، اما در فوکوشیما چنین انفجاری رخ نداد.
• میزان رادیواکتیویته منتشرشده از چرنوبیل بسیار بیشتر بود.

در مجموع، می‌توان گفت که فاجعه چرنوبیل از نظر اثرگذاری جهانی، مرگ و میر و آلودگی رادیواکتیو شدیدتر از فوکوشیما ارزیابی شده است.

کتاب فوکوشیما اثر ویراسته مایراایمل نشر ققنوس

12 %

95,000

83,600 تومان

مشاهده و خرید

چرنوبیل تا چند سال غیر قابل سکونت است؟

دانشمندان تخمین می‌زنند که منطقه‌ی اطراف نیروگاه چرنوبیل برای 20 هزار تا 30 هزار سال به طور کامل برای سکونت انسانی نامناسب باقی بماند، مگر آن‌که پیشرفت‌های فناوری، راهی برای پاک‌سازی کامل آن پیدا کند.

البته باید توجه داشت که سطح آلودگی در مناطق مختلف یکسان نیست. برخی مناطق در شعاع 10 کیلومتری دارای دوزهای بسیار بالا از رادیواکتیو هستند اما در برخی مناطق دورتر، سکونت موقت یا گردشگری کنترل شده، مجاز است.

از سویی شرایط برای گیاهان و حیوانات متفاوت است. در دهه‌های اخیر، حیات وحش به طرز شگفت‌انگیزی در این منطقه گسترش یافته است؛ چون انسان‌ها حضور ندارند و طبیعت فرصت بازیابی خود را پیدا  کرده است.

خودبازیابی گیاهان در منطقه ممنوعه چرنوبیل
Credit: Getty Images

دیدنی‌ها

رادیواکتیوترین نقطه‌ی کره‌ی زمین کجاست؟

درس‌های حادثه چرنوبیل

حادثه چرنوبیل با وجود تلخی بسیار، مانند هر حادثه‌ی انسانی و طبیعی دیگر، درس‌های بسیار مهمی برای جامعه‌ی بشری، صنعت هسته‌ای و مدیریت بحران به همراه داشت.

اهمیت رعایت دقیق استانداردهای ایمنی

چرنوبیل نشان داد که کوچک‌ترین بی‌توجهی به دستورالعمل‌های ایمنی می‌تواند فاجعه‌ای جهانی به بار آورد. رعایت دقیق پروتکل‌ها و داشتن سیستم‌های ایمنی چندمرحله‌ای در صنایع به ویژه صنایع مادر مانند نیروگاه‌های هسته‌ای حیاتی است.

نقش شفافیت اطلاعات در مدیریت بحران

پنهان‌کاری اولیه‌ی دولت شوروی در اطلاع‌رسانی درباره‌ی حادثه، جان هزاران نفر را به خطر انداخت. این نشان می‌دهد که صداقت، شفافیت و اطلاع‌رسانی سریع در مواقع بحران، می‌تواند از خسارات جانی و محیطی گسترده جلوگیری کند.

اهمیت طراحی ایمن رآکتورها

رآکتورهای RBMK مورد استفاده در چرنوبیل دارای نقص طراحی بودند که در شرایط بحرانی به افزایش ناپایداری می‌انجامید. از آن زمان، کشورهای جهان توجه بیشتری به طراحی ایمن، خودخاموش‌کننده و مقاوم در برابر خطای انسانی داشته‌اند و بر مبنای پژوهش‌های مختلف علمی، رآکتورهای ایمن‌تری طراحی کرده‌اند.

توجه به پیامدهای بلندمدت رادیواکتیو

چرنوبیل نشان داد که تأثیر تشعشعات تنها محدود به محل حادثه یا زمان وقوع آن نیست بلکه آلودگی رادیواکتیو می‌تواند ده‌ها سال در خاک، آب و هوا باقی بماند و نسل‌های بعد را هم تحت تأثیر قرار دهد، بنابراین مدیریت پسماندهای هسته‌ای برای جوامع بشری و محیط زیست بسیار حیاتی است.

جمع‌بندی

حادثه چرنوبیل تنها یک فاجعه‌ی صنعتی نبود، بلکه نمادی از خطرات استفاده‌ی نادرست از فناوری‌های پیچیده در بسترهای سیاسی و مدیریتی ناپایدار است. این فاجعه نشان داد که نادیده گرفتن اصول ایمنی، فشارهای سیاسی و اعتماد بیش از حد به فناوری بدون نظارت علمی دقیق، می‌تواند نتایج ویرانگر و فاجعه‌باری به دنبال داشته باشد.

امروز، چرنوبیل اگرچه یک منطقه‌ی متروکه است اما به مکانی برای پژوهش‌های علمی، عبرت تاریخی و حتی گردشگری هسته‌ای تبدیل شده است. آنچه از چرنوبیل می‌آموزیم، می‌تواند آینده‌ای ایمن‌تر را برای استفاده از انرژی هسته‌ای و سایر فناوری‌های پیشرفته رقم بزند.

عکس کاور: نمای هوایی از تخریب تأسیسات نیروگاه چرنوبیل
Credit: Hone/Gamma-Rapho/Getty Images

منابع: World Nuclear, Britanica, UN, Campaign for Nuclear Disarmament, The Atlantic

کتاب فیزیک کوانتوم به زبان ساده و فیزیک کوانتوم برای مبتدیان اثر جمعی از نویسندگان انتشارات سبزان 2 جلدی

370,000

325,600

تومان

کتاب فیزیک کوانتومی به زبان ساده اثر آلستیر ای ام رای انتشارات سبزان

218,850

تومان

خرید کتاب فیزیک هسته‌ای از دیجی‌کالا

مشاهده همه