راهنمای تماشای بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۴ با بیش از ۱۰۰ شهاب در ساعت
تنها چند روز به بارش شهابی جوزایی 1404 باقی مانده است و با توجه به نبود نور ماه و انتظار افزایش اجرام باقیمانده از دنبالهدار، یکی از درخشانترین و تماشاییترین پدیدههای آسمانی امسال روی خواهد داد.
«بارش شهابی جوزایی» (Geminid Meteor Shower) بدون شک، در صدر فهرست بهترین رویدادهای آسمانی سال 2025 (و البته 1404 خورشیدی) قرار میگیرد. این نمایش آتشبازی آسمانی پیش از کریسمس قرار است در شبهای طولانی و تاریک شنبه 22 آذر (13 دسامبر)، تا یکشنبه 23 آذر (14 دسامبر) به اوج خود برسد. برای دیدن زمان دقیق میتوانید از وبسایت تایمانددیت کمک بگیرید.
بهترین زمان تماشا
رصد یک زمین-خراش
سرعت شهابها
بارش استثنایی سال
ویژگی رد شهابها
منبع احتمالی
پوشاک و تجهیزات لازم
آغاز و پایان
جمعبندی
ماه به صورت هلالی و رو به کاهش فاز قرار دارد، اما حتی تا ساعات پیش از سپیدهدم، هنگامی که بارش شهابی جوزایی به اوج خود میرسد، طلوع نخواهد کرد و نور آن مزاحم نیست. این بارش سالانه به اندازهی بارش شهابی برساوشی در مرداد ماه تماشایی و یکی از بهترین بارشهایی است که در حال حاضر از زمین دیده میشود.
هرچند ممکن است در ابتدا از دورنمای گذراندن یک شب زیر نور ستارگان و جستوجوی شهابهای جوزایی خیلی هیجانزده نشوید. چون اواسط آذر زمان بسیار سردی برای دراز کشیدن شبانه زیر آسمان صاف و چشم دوختن به آسمان است. اما اغلب رصدگران باتجربهی شهاب، تماشای بارش شهابی جوزایی را ترجیح میدهند و آنها را قویتر و رضایتبخشتر از بارش شهابی معروف نیمهی تابستان میدانند. جوزاهاییها یک نمایش شهابی غنی را شکل میدهند که ظاهرا رو به افزایش نیز هست.
تعداد شهاب در بارش جوزایی به اوج خود میرسد.
Credit: Wenbin/Getty Images
بهترین زمان تماشای بارش شهابی جوزایی
اکثر بارشهای شهابی، پیش از سحرگاه در شدیدترین حالت خود قرار دارند، چون در هنگام سمتی از زمین که ناظر حضور دارد، در حرکت سریع سیارهی ما در امتداد مدارش رو به جلو قرار میگیرد و مستقیما از میان جریان شهابها میگذرد. بنابراین کانون اکثر بارشهای شهابی پیش از طلوع آفتاب در بالاترین نقطه در آسمان ظاهر میشود. اما برای دیدن کامل بارش شهابی جوزایی، لازم نیست تا این زمان صبر کنید یا پیش از سپیدهدم از خواب بیدار شوید. شهابهای این بارش جزو معدود بارشهای شهابی هستند که قبل از نیمه شب هم به خوبی دیده میشوند.
کانون بارش شهابی جوزایی همانطور که نامش نشان میدهد، در نزدیکی ستارهی درخشان «سرپیشین» یا «کاستور» (Castor) در صورت فلکی «دو پیکر» یا «جوزا» (Gemini) قرار دارد. این نقطه از ساعت 21:00 برای عرضهای جغرافیایی میانی شمالی، در ارتفاع مناسب 30 درجه در شرق آسمان قرار میگیرد و حدود ساعت 02:00 بامداد به بالای سر میرسد. در این هنگام ممکن است در یک آسمان بسیار تاریک، بتوانید 120 تا 150 شهاب در ساعت ببینید. هرچند آلودگی نوری و موانع، از تعداد قابل مشاهده میکاهد. هنگامی که کانون بارش 30 درجه بالاتر از افق است، میتوانید انتظار نیمی از این تعداد، یعنی حدود یک شهاب در دقیقه را داشته باشید.
کانون بارش شهابی جوزایی
Credit: Daisy Dobrijevic/Future
تمام چیزی که برای تماشای یک بارش شهابی نیاز دارید، چشمان شما، صبر و شکیبایی و یک شب بدون ابر است. بیرون بروید، راحت دراز بکشید و به آسمان خیره شوید. لازم نیست فقط در جهت تابش چشم بدوزید. به ویژه اینکه شهابهایی که از آن دورترند، طولانیتر به نظر میرسند. اغلب گفته میشود که محدودهی ایدئال برای نگاه کردن، 45 درجه دورتر از کانون بارش است، اما مهمترین عامل این است که به مکانی تاریک و دور از آلودگی نوری بروید، حدود 15 تا 30 دقیقه فرصت دهید تا چشمانتان به تاریکی عادت کند و سپس کل آسمان را زیر نظر داشته باشید.
رصد یک شهاب زمین-خراش
بسته به موقعیت مکانی شما، ستارهی سرپیشین درست زمانی که گرگ و میش عصرگاهی به پایان میرسد، کمکم از افق شرقی و شمال شرقی سر برمیآورد و با توجه به اینکه صورت فلکی دو پیکر پس از تاریک شدن هوا شروع به ارتفاع گرفتن میکند، احتمال زیادی هست که اوایل عصر شنبه 22 آذر، شاهد یک یا دو شهابسنگ زمین-خراش باشید.
شهابهای زمینخراش، شهابهای درخشان و طولانی هستند که از نقطهای نزدیک به بالای سر، تا نقطهای نزدیک یا حتی زیر افق، به صورت خطی حرکت میکنند. این نوع شهابها بسیار متمایزند چون مسیرهای بسیار طولانی تقریبا موازی با جو زمین را میپیمایند. با این حال، با ارتفاع گرفتن صورت فلکی جوزا در آسمان، این مسیرهای بسیار طولانی کوتاهتر میشوند.
یک شهاب زمینخراش در بارش جوزایی
Credit: Ke Hu
سرعت شهابهای جوزایی
شهابهای بارش شهابی جوزایی، کندتر و زیباتر از رگههای سریع اکثر بارشهای شهابی هستند و با سرعت 35 کیلومتر بر ثانیه، به جو زمین میرسند. در مقایسه، شهابهای برساوشی 60 کیلومتر بر ثانیه، شهابهای جباری 65 کیلومتر بر ثانیه و شهابهای بارش اسدی 72 کیلومتر بر ثانیه سرعت دارند.
سرعت کمتر، هم به این دلیل است که زمین مستقیما به شهابهای جوزایی برخورد نمیکند، بلکه آنها به صورت جانبی وارد مدار زمین میشوند و هم به این دلیل که خود آنها، مدار نسبتا آرامی را به دور خورشید دنبال میکنند. علاوه بر این، از نظر فیزیکی محکمتر و فشردهتر هستند و با داشتن 4 برابر چگالی پوستههای غبار دنبالهدارهای معمولی تشکیلدهندهی اکثر بارشهای شهابی، سریع نمیسوزند.
بارش شهابی استثنایی 1404 (2025)
طبق تقویم بارش شهابی «سازمان بینالمللی شهاب» (IMO) شهابهای بارش جوزایی امسال به عنوان «بهترین و قابل اعتمادترین بارش سالانهی قابل مشاهدهی کنونی» رتبهبندی شدهاند. چون امسال شرایط مشاهدهی این شهابها تقریبا مطلوب است. ماه هلالی 24.5 روزه، با فاز 27 درصد در صورت فلکی «سنبله» (Virgo) قرار دارد و تا ساعت 02:00 بامداد یکشنبه به وقت محلی طلوع نخواهد کرد. بدین ترتیب نور درخشان آن در آسمان نخواهد بود.
از سوی دیگر ستارهی آبی و درخشان «سماک اعزل» (Spica) با فاصلهی تنها چند درجه در کانون دید خواهد بود و یک تابلوی آسمانی زیبا را ایجاد میکند.
بارش شهابی جوزایی در یک شب سرد
Credit: Jeff Dai/Stocktrek Images/Alamy
اوج بارش شهابی جوزایی امسال روز یکشنبه 23 آذر، ساعت 08:00 به وقت جهانی (11:30 دوشنبه به وقت تهران) خواهد بود. هنگامی که صورت فلکی جوزا که امسال سیارهی مشتری هم در آن حضور دارد، برای ساکنان آمریکای شمالی در آسمان شرق و جنوب شرقی است و برای ساکنان نزدیک اقیانوس اطلس، بالای سرشان خواهد بود. برای ناظران در ایران هم این صورت فلکی زمان دقیق اوج بارش، زیر افق قرار میگیرد.
اما بررسی دورهی اوج در سالهای اخیر نشان میدهد که بالاترین نرخها در حدود 2.5 ساعت یا بیشتر در هر دو سمت زمانهای پیشبینی شده برای حداکثر بارش رخ میدهند و به مدت 6 تا 10 ساعت پیش و پس از اوج بارش هم، هنوز نرخهای مطلوبی ثبت میشوند. بنابراین باید برای شامگاه شنبه، بامداد و عصرگاه یکشنبه آماده باشید.
ویژگی رد شهابها
این بارش در هر دو نیمکرهی شمالی و جنوبی قابل رؤیت است. بهترین جهت برای رصد، تاریکترین بخش آسمان منطقهی شماست که احتمالا درست در بالای سر خواهد بود. میانگین روشنایی یک شهاب جوزایی معمولی در حدود قدر 2 یا 3 یعنی به روشنی ستارگان صورت فلکی «خرس بزرگ» (Ursa Major) است. حدود یک دهم آنها به قدر صفر یا روشنتر میرسند و تعداد کمی از آنها میتوانند گویهای آتشین فوقالعاده روشن یا حتی شهابهای انفجاری باشند که میتوانند سایه ایجاد کنند.
یک شهاب درخشان بارش جوزایی
Credit: Sutie Yang
با این حال، تنها حدود سه درصد از کل شهابهای جوزایی ردهای درخشان و پایداری از خود بر جای میگذارند. حدود 65 درصد از کل جوزاییها به رنگ سفید خالص، 25 درصد به رنگ زرد و بقیه میتوانند در رنگهای مختلف مانند قرمز، نارنجی، آبی و حتی سبز ظاهر شوند. به گفتهی برخی به نظر میرسد آنها در ساعتهای پیش از نیمهشب، روشنتر و رنگارنگتر هستند.
منبع احتمالی، یک دنبالهدار سوخته
شهابهای بارش جوزایی از «فایتون 3200» (3200 Phaethon)، سرچشمه میگیرند که یک سیارک کلاس آپولو است و در فضا، فراتر از مدار مریخ نمیرود. برخی این جرم 5 کیلومتری را هستهی برهنهی یک دنبالهدار کوتاهدوره در گذشتههای دور میدانند. در واقع، مدار 524 روزه یا 1.52 سالهی فایتون 3200 بسیار کوتاهتر از هر دنبالهدار فعال دیگری است. این دنبالهدار تا فاصلهی حدود یک سوم عطارد از خورشید و کمتر از یک دهم مدار ماه از زمین هم میرسد.
دنبالهدار فایتون 3200
Credit: Arecibo Observatory/NASA/NSF
برآورد میشود که جریان شهابهای جوزایی مرتبط با آن، حدود 4700 سال قدمت داشته باشد و زمین اخیرا به طور نسبی تعامل بیشتری با آن دارد. برخلاف بارش شهابی برساوشی که قدمت ثبت آن به حدود دو هزار سال پیش میرسد، بارش شهابی جوزایی تا دسامبر 1862 گزارش نشده است. آن زمان رصدگران در انگلستان و آمریکا چند شهاب درخشان مشاهده کردند که از صورت فلکی جوزا به بیرون سرچشمه میگرفت. در آغاز قرن بیستم، رصدگران نرخ ساعتی 20 تا 25 شهاب را برای آن گزارش میکردند. اما در دهههای 1940 و 1950، به 30 تا 60 شهاب افزایش یافت. در طول دههی 1960، نرخ ساعتی نزدیک به 65 شهاب و در پایان دههی 1970 برخی تا 80 شهاب در ساعت را گزارش کردند.
و از آن زمان تا کنون، بارش شهابی جوزایی همچنان قویتر شده است تا جایی که نرخ ساعتی آن برای کسانی که از افقی باز و آسمانی تاریک و پرستاره برخوردارند، به دو شهاب در دقیقه میرسد.
پوشاک لازم برای رصد بارش شهابی جوزایی
هرچند بارش جوزایی جذاب است اما نمیتوان سرمای هوا در این زمان از سال را نادیده گرفت. به ویژه اینکه احتمالا نزدیک به سردترین زمان چرخهی دمایی 24 ساعته، بیرون و احتمالا زیر آسمانی کاملا باز و صاف خواهید بود که از دست دادن گرما به صورت تابشی، بدنتان را سردتر میکند. از سویی برخلاف اکثر فعالیتهای فضای باز، برای رصد شهابها باید بیحرکت باشید و این از گرم شدن بدن جلوگیری میکند.
بنابراین همانطور که ستارهشناس «هنری نیلی» (Henry Neely) در کتاب «مقدمهای برای رصدگران» (A Primer for Stargazers) میگوید، باید خیلی بیشتر از چیزی که فکر میکنید لازم است، لباس گرم بپوشید! انتظار دمای محیطی بسیار پایینتر از آن چیزی را داشته باشید که در هواشناسی محلی پیشبینی میشود.
پوشش گرم برای یک شب رصدی اهمیت زیادی دارد.
Credit: Harpazo Hope / Getty Images
مطمئن شوید که گرم و راحت هستید. پتوهای سنگین، کیسه خوابهای ضخیم، پارچههای زیرانداز، پشتی و بالش از جمله تجهیزات ضروری هستند. حتی بهتر است یک پد گرمکن برقی را برای لباس خود امتحان کنید. هرچند تجهیزات دقیق به نیاز هر شخص بستگی دارد. چرت زدن در بعدازظهر، دوش گرفتن و پوشیدن لباسهای تمیز پیش از رصد هم میتواند کمککننده باشد. نوشیدن شکلات داغ، چای یا قهوه از شدت سرما میکاهد و کمی هم شما را سرحالتر میکند. اگر بتوانید با یک همراه رصد کنید، شرایط بهتر هم میشود چون میتوانید یکدیگر را بیدار نگه دارید و بخشهای بیشتری از آسمان را زیر نظر داشته باشید.
دقت در آغاز و پایان
علاوه بر شبهای اوج بارش، شبهای پیش از آن را دست کم نگیرید. بارش شهابی جوزایی از شب 7 دسامبر (16 آذر) با تعداد انگشتشماری شهاب در ساعت رو به افزایش کرده است. در شبهای بعدی منتهی به شب اوج، تعداد شهابها بیشتر میشود تا جایی که در شب قبل از اوج، میزان بارش تقریبا نصف بارش بیشینه است.
بارش شهابی جوزایی
Credit: Jakob-Sahner
پس از شب اوج، میزان بارش به شدت کاهش مییابد و حتی به یک چهارم میرسد. با این حال، شهابهایی که قابل مشاهده خواهند بود، قطعا درخشانتر از مراحل اولیهی نمایش هستند، احتمالا به این دلیل که شهابهای کوچکتر در ابتدا غالب هستند، اما ذرات بزرگتر به دنبال آنها میدوند. ممکن است هنوز هم بتوانید چند شهابسنگ را که از بقیه جا ماندهاند، در شبهای 15 و 16 دسامبر (24 و 25 آذر) ببینید، اما پس از آن، نمایش بارش شهابی جوزایی امسال به پایان میرسد.
آتشبازی هیجانانگیز آسمان 1404
بارش شهابی جوزایی 1404 تماشاییترین بارش شهابی امسال است و یکی از زیباترین شبهای رصدی امسال را رقم میزند. برای مشاهدهی آن به تجهیزات خاص یا مهارت زیادی نیاز ندارید. تنها باید گرم بپوشید و زیر آسمان صاف و تاریک قرار بگیرید، صبر کنید تا پس از عادت کردن چشمانتان به تاریکی، گذر شهابها را یکی پس از دیگری ببینید.
هرچند امتداد شهابها از کانون بارش خارج میشود اما میتوانند در هر جایی از آسمان ظاهر شوند. بنابراین در هر موقعیتی که هستید، زیر آسمان صاف قرار بگیرید و از ساعتی پس از شب تا پیش از سپیدهدم، تمام آسمان را زیر نظر داشته باشید تا درخشش شهابهای جوزایی امسال از دست ندهید.
عکس کاور: بارش شهابی جوزایی
Credit: Wenbin/Getty Images
منابع: Space, Planetary Society, NASA
