کورتیزول بالا نشانه چیست؛ دلایل افزایش سطح کورتیزول (هورمون استرس)
بدن انسان برای بقا سازوکاری دقیق به منظور واکنش به فشارها و تغییرات محیطی دارد. این سازوکاری در اغلب مواقع به چشم نمیآید، اما به طور مستقیم روی انرژی روزانه، تمرکز ذهنی، کیفیت خواب و حتی تصمیمگیریهای ما اثر میگذارد. یکی از مهمترین اجزای این سیستم، هورمون کورتیزول است که وظیفهی آماده نگه داشتن بدن در شرایط حساس را دارد. این هورمون در حالت طبیعی، نقش مهمی را در تنظیم پاسخ بدن به استرس، کنترل قند خون و حفظ تعادل عملکرد اندامها دارد. به همین دلیل است که دانستن پاسخ سوال کورتیزول چیست مهم است.
زمانی که سطح هورمون کورتیزول برای مدت طولانی بالا بماند، بدن از حالت سازگاری خارج میشود و علائمی ظاهر میشوند که معمولا با خستگی و فشارهای ناشی از سبک زندگی اشتباه گرفته میشوند. از همینجا است که شناخت دقیق کورتیزول و اثرات آن اهمیت پیدا میکند. در این مطلب از دیجیکالا مگ قصد داریم به نقش هورمون کورتیزول در بدن و هر چیزی که باید دربارهی آن بدانید بپردازیم. پس با ما همراه باشید.
کورتیزول چیست؟
تنظیم فشار خون
تنظیم سوخت و ساز انرژی
کنترل التهاب و سیستم ایمنی
کنترل چرخهی خواب و بیداری
کمک به مقابله با استرس
علائم کورتیزول بالا
کورتیزول بالا نشانه چیست؟
هورمون کورتیزول و استرس مزمن
مشکلات مربوط به غدهی هیپوفیز
تومورهای غدد کلیوی
مصرف برخی داروها
ارتباط کورتیزول با استرس
درمان کورتیزول بالا
کاهش سطح کورتیزول مکملهای گیاهی
داروی تنظیم هورمون کورتیزول
کورتیزول چیست؟
کورتیزول هورمونی است که بدن انسان به طور طبیعی از غدد فوق کلیوی که دقیقا بالای کلیهها قرار دارند تولید میکند. اغلب افراد به این هورمون لقب «هورمون استرس» را میدهند، غافل از اینکه نقش آن فراتر از مقابله با استرس است و تقریبا روی تمام بدن اثر میگذارد. کورتیزول باعث میشود وقتی تحت فشار یا استرس هستید، انرژی لازم برای فعالیتهای روزانه و مقابله با شرایط سخت را داشته باشید. بعد از اینکه موقعیت سخت را پشت سر گذاشتید، کورتیزول به بدن کمک میکند دوباره به حالت عادی و متعادل خود بازگردد.
بدن انسان با یک سیستم دقیق، سطح کورتیزول را کنترل میکند. هیپوتالاموس و غدهی هیپوفیز در مغز، میزان این هورمون در خون را میسنجند و در صورت کم یا زیاد بودن آن، سیگنالهایی به غدد فوق کلیوی میفرستند تا مقدار مناسب تولید شود. سلولها هم گیرندههایی دارند که کورتیزول را دریافت و استفاده میکنند تا نیازهای روزانه بدن برآورده شود. در حالت ایدئال، این سیستم باعث میشود بدن با هر چالشی سازگاری پیدا کند. این هورمون همچنین در چندین عملکرد مهم نقش دارد که قرار است با آنها آشنا شوید.
تنظیم فشار خون
هورمون کورتیزول به بدن کمک میکند فشار خون را در سطح مناسب نگه دارد. وقتی سطح این هورمون طبیعی است، قلب و رگها به خوبی کار میکنند و جریان خون به تمام اندامها و بافتها به شکل متعادلی انجام میشود. اگر سطح کورتیزول برای مدت طولانی بالا باشد، بدن دچار فشار خون بالا میشود که میتواند باعث خستگی، سردرد، افزایش خطر مشکلات قلبی و آسیب به رگها شود. از طرفی اگر سطح کورتیزول خیلی پایین باشد، فشار خون کاهش پیدا میکند و ممکن است احساس ضعف، سرگیجه یا کمبود انرژی کنید.
تنظیم سوخت و ساز انرژی
کورتیزول نقش مهمی در مدیریت انرژی بدن دارد. وقتی غذا میخورید، این هورمون به بدن شما میگوید که چگونه از قند، چربی و پروتئین برای تامین انرژی استفاده کند. علاوه بر این، سطح کورتیزول طبیعی به بدن کمک میکند قند خون را در حد مناسب نگه دارد، تا هم مغز و هم بدن انرژی لازم برای فعالیتهای روزانه، تمرکز ذهنی و حتی ورزش داشته باشند. اگر سطح کورتیزول خیلی بالا یا خیلی پایین باشد، ممکن است با وجود تغذیهی کافی احساس خستگی، ضعف یا کاهش توان بدنی کنید.
کنترل التهاب و سیستم ایمنی
یکی دیگر از وظایف اصلی هورمون کورتیزول در بدن کنترل التهاب و عملکرد سیستم ایمنی است. وقتی سطح این هورمون طبیعی است، بدن میتواند با آسیبها، عفونتها و بیماریها بهتر مقابله کند و واکنشهای التهابی را محدود نگه دارد. این یعنی کورتیزول کمک میکند که التهاب بیش از حد بدن باعث آسیب نشود و سیستم ایمنی دقیقتر عمل کند. اما اگر سطح کورتیزول برای مدت طولانی بالا بماند، بدن به آن عادت میکند و دیگر توانایی محافظت از خودش را نخواهد داشت. در این حالت، سیستم ایمنی ضعیف و بدن در مقابل عفونتها آسیبپذیر میشود.
کنترل چرخهی خواب و بیداری
بدن انسان در طول روز و شب، به کمک هورمون کورتیزول زمان مناسب برای بیدار شدن، فعالیت کردن و استراحت را تشخیص میدهد. معمولا صبحها سطح کورتیزول بالا میرود تا انرژی لازم برای بیدار شدن، تمرکز ذهن و شروع فعالیتهای روزانه را داشته باشید. این همان چیزی است که باعث میشود وقتی صبحها از خواب بیدار میشوید، احساس هوشیاری کنید. شبها، سطح کورتیزول به تدریج کاهش مییابد تا بدن بتواند راحتتر به خواب برود و خواب عمیق و با کیفیتی داشته باشد. وقتی این چرخه طبیعی کورتیزول به هم بخورد، انسان با مشکلاتی مثل بیخوابی، بیدار شدن مکرر در طول شب، خواب غیرمفید یا احساس خستگی و کسالت در طول روز روبرو میشود.
کمک به مقابله با استرس
وقتی بدن تحت فشار یا استرس است، کورتیزول به همراه هورمونهایی مثل آدرنالین خیلی سریع به بدن انرژی کافی برای مقابله با شرایط اضطراری را میدهد. در همین زمان، برخی عملکردهای غیرضروری بدن مثل گوارش، تولید مثل یا رشد موقتا کاهش پیدا میکند تا تمام انرژی و تمرکز بدن روی موقعیت سختی باشد که در آن قرار گرفتهاید. بعد از اینکه شرایط استرسزا تمام شد، کورتیزول به بدن کمک میکند دوباره به حالت طبیعی و متعادل بازگردد و فعالیتهای خود را دوباره از سر بگیرد.
علائم کورتیزول بالا
وقتی سطح کورتیزول در بدن برای یک مدت طولانی بالا باشد که به آن سندرم کوشینگ هم گفته میشود، انسان با یک سری مشکلات خاص روبرو خواهد شد. اما کورتیزول بالا چه علائمی دارد؟ بیایید با آنها آشنا شویم.
- افزایش وزن: به ویژه در صورت، شکم و تنهی بدن؛ حتی اگر رژیم غذایی شما تغییر نکرده باشد.
- تجمع چربی بین شانهها: بعضی افراد متوجه تودهی چربی کوچک بین شانهها یا پشت گردن میشوند.
- خطوط کشیدگی پهن و بنفش روی شکم: این خطوط شبیه ترک پوستی هستند و معمولا در شکم، ران یا سینه ظاهر میشوند.
- کبودی آسان: پوست نازکتر و رگها شکنندهتر میشوند، بنابراین حتی یک ضربهی کوچک هم باعث کبودی میشود.
- قرمزی صورت: افزایش جریان خون و اثر کورتیزول روی رگها میتواند باعث قرمز شدن صورت شود.
- تغییرات خلقوخویی: کورتیزول بالا میتواند خلق و خو را تغییر دهد و باعث عصبانیت یا حساسیت بیشتر شود.
- آکنهی پوستی: سطح بالای کورتیزول میتواند تولید چربی پوست را افزایش دهد و جوش و آکنه ایجاد کند.
- ضعف عضلانی: ضعیف شدن عضلات بالای بازوها و رانها ازعلائم افزایش کورتیزول است؛ به طوریکه دیگر توانایی انجام کارهای روزانه را هم نخواهید داشت.
- خستگی شدید: حس خستگی دائمی و کمبود انرژی یکی از شایعترین نشانههای کورتیزول بالا است.
- مشکل در تمرکز: تمرکز ذهنی کاهش پیدا میکند و انجام کارهای فکری سختتر میشود.
- سردرد: بهدلیل اثر کورتیزول روی فشار خون و رگهای مغز، سردرد شایع میشود.
- قند خون بالا: کورتیزول میتواند قند خون را افزایش دهد و در طول زمان به دیابت نوع 2 منجر شود.
- فشار خون بالا: سطح بالای کورتیزول باعث افزایش فشار خون میشود.
- رشد بیش از حد مو در زنان (هیرسوتیسم): ممکن است موهای زائد روی صورت، سینه یا پشت بدن رشد کند.
- ضعف و شکنندگی استخوانها (پوکی استخوان): استخوانها ضعیف میشوند و احتمال شکستگی افزایش پیدا خواهد کرد.
این علائم میتوانند به صورت تدریجی ظاهر شوند و گاهی ممکن است آنها را با مشکلات دیگر اشتباه بگیرید. بنابراین اگر چند مورد از این نشانهها را دارید باید حتما با پزشک متخصص مشورت کنید.
کورتیزول بالا نشانه چیست؟
حالا که میدانید کورتیزول چیست و چه علائمی دارد وقت آن است که بفهمید بدن انسان یک سیستم هوشمند برای تنظیم سطح کورتیزول دارد. وقتی این هورمون در بدن کم میشود، مغز دستور آزادسازی هورمونی به نام CRH را میدهد. این هورمون غدهی هیپوفیز را فعال میکند تا ACTH بسازد و به غدد فوق کلیوی پیام دهد که کورتیزول بیشتری تولید کنند. به این شکل بدن میتواند سطح این هورمون مهم را در حد متعادلی نگه دارد. اما گاهی دلایل مختلفی باعث میشوند که غدد فوق کلیوی کورتیزول بیش از حد تولید کنند.
هورمون کورتیزول و استرس مزمن
استرس باعث میشود بدن حالت آمادهباش به خود بگیرد. در این وضعیت ضربان قلب بالا میرود، انرژی بدن افزایش پیدا میکند و همه چیز برای مقابله با خطر احتمالی آماده میشود. در شرایط طبیعی، وقتی خطر از بین میرود، سطح کورتیزول به حالت عادی برمیگردد. اما اگر فرد همیشه تحت فشار و استرس باشد، این واکنش هیچ وقت خاموش نمیشود و کورتیزول برای یک مدت طولانی بالا میماند. در این موقعیت تقریبا تمام عملکردهای بدن تحت تاثیر قرار میگیرند و ریسک بروز مشکلات جدی مثل فشار خون بالا، حمله قلبی یا سکته افزایش پیدا میکند.
مشکلات مربوط به غدهی هیپوفیز
غدهی هیپوفیز که در پایهی مغز قرار دارد، مثل یک کنترلکنندهی اصلی برای هورمونهای بدن عمل میکند. بعضی مشکلات مانند تومورهای کوچک یا بزرگ میتوانند باعث شوند این غده هورمونهایی مانند ACTH را بیش از حد یا کمتر از میزان طبیعی تولید کند. وقتی هم میزان ACTH زیاد شود، غدد فوق کلیوی کورتیزول بیشتری آزاد میکنند و سطح آن در بدن بالا میرود.
تومورهای غدد کلیوی
غدد فوق کلیوی که بالای هر کلیه قرار دارند، گاهی دچار تومور میشوند. این تومورها میتوانند خوشخیم یا بدخیم باشند:؛ اما معمولا باعث میشوند سطح کروتیزول بدن بیش از حد بالا برود. وقتی تومور بزرگ باشد، ممکن است احساس درد، فشار یا سنگینی در ناحیهی شکم یا پشت به وجود بیاید. بعضی افراد ممکن است متوجه تغییرات ظاهری بدن مثل افزایش وزن ناگهانی، رشد موهای اضافی، یا خطوط بنفش روی شکم شوند، که همه میتوانند نشانهی کورتیزول بالا باشند. خوشبختانه اکثر تومورهای فوق کلیوی خوشخیم هستند و سرطان آنها بسیار نادر است.
مصرف برخی داروها
برخی داروها، بهخصوص داروهای کورتیکواستروئیدی مثل پردنیزون، میتوانند سطح کورتیزول را در بدن افزایش دهند. این داروها معمولا برای کاهش التهاب، درمان بیماریهای خودایمنی یا مشکلات تنفسی تجویز میشوند. اگر این داروها برای مدت طولانی یا با دوز بالا مورد استفاده قرار بگیرند، غدد فوق کلیوی به تولید کورتیزول طبیعی عادت میکنند و سطح این هورمون در بدن بیشتر از حد لازم میشود. از طرفی، توقف ناگهانی داروهای استروئیدی میتواند باعث نارسایی غدد فوق کلیوی شود؛ یعنی بدن ناگهان نمیتواند کورتیزول کافی تولید کند و مشکلات جدی مثل ضعف شدید، سرگیجه، فشار خون پایین یا حتی شوک ایجاد میشود. بنابراین نباید مصرف آنها را به سادگی مصرف مکمل زینک رها کنید.
ارتباط کورتیزول با استرس
همانطور که کمی قبل هم گفتیم، کورتیزول یکی از هورمونهایی است که بدن هنگام استرس ترشح میکند تا انسان را در حالت آمادهباش نگه دارد. در کوتاهمدت، این هورمون مفید است و به بدن کمک میکند انرژی و تمرکز لازم را داشته باشد. اما وقتی استرس طولانی مدت میشود، سطح کورتیزول بالا میماند و همین موضوع میتواند به تدریج باعث بههمریختگی خواب، افزایش وزن، خستگی مداوم و فشار روی سیستمهای مختلف بدن شود.
درمان کورتیزول بالا
با دانستن همهی اینها همهی میخواهیم به پاسخ سوال چگونه کورتیزول را کاهش بدهیم برسیم. درمان کورتیزول بالا به تنها با یک راهحل ثابت و یکسان امکانپذیر نیست، چون علت بالا رفتن این هورمون میتواند متفاوت باشد. به همین دلیل، اولین قدم در درمان، شناسایی علت اصلی افزایش کورتیزول است. در بسیاری از موارد، با ایجاد تغییر در سبک زندگی، مدیریت استرس و مراقبت از بدن، میتوان سطح کورتیزول را تا حد زیادی کنترل کرد. در کنار این روشها، گاهی استفاده از مکملهای گیاهی یا داروهای هورمونی البته تحت نظر پزشک متخصص به تنظیم بهتر کورتیزول کمک میکند.
کاهش سطح کورتیزول مکملهای گیاهی
اولین فکری که بسیاری از افراد به ذهنشان میرسد کاهش سطح کورتیزول به روش طبیعی است. برخی مکملهای گیاهی میتوانند به تنظیم پاسخ بدن به استرس کمک کنند و در نتیجه، بهصورت غیرمستقیم باعث کاهش سطح کورتیزول شوند. این مکملها معمولا با اثرگذاری بر سیستم عصبی، بهبود کیفیت خواب یا کاهش تنشهای روزمره عمل میکنند، نه با سرکوب مستقیم هورمون کورتیزول. نکتهی مهم این است که مکملهای گیاهی داروی درمان قطعی کورتیزول نیستند و بیشترین اثر را زمانی دارند که در کنار اصلاح سبک زندگی، خواب کافی و مدیریت استرس استفاده شوند. همچنین پاسخ بدن افراد به این ترکیبات متفاوت است و مصرف آنها باید با دوز مناسب و در بازهی زمانی مشخص انجام شود.
آشواگاندا
آشواگاندا یکی از گیاهان شناختهشده در طب سنتی است که به عنوان یک «آداپتوژن» شناخته میشود؛ یعنی گیاهی که به بدن در مدیریت استرس و واکنش به فشارهای روزمره کمک میکند. مطالعات نشان دادهاند که مصرف استاندارد این گیاه ممکن است به کاهش احساس اضطراب، بهبود کیفیت خواب و تنظیم واکنش بدن نسبت به استرس کمک کند، که در نهایت میتواند سطح کورتیزول را پایین بیاورد. آشواگاندا بهترین داروی گیاهی برای تنظیم هورمون زنانه هم هست.
رودیولا
رودیولا هم از گیاهان آداپتوژن است و در مکملهای کاهش استرس و خستگی به کار میرود. این گیاه بهویژه برای افرادی که هم خستگی ذهنی دارند و هم فشارهای استرسزای مداوم را تجربه میکنند مفید است، زیرا به بدن کمک میکند بهتر با استرس کنار بیاید و به آرامش نزدیکتر شود. در بسیاری از مکملها، رودیولا با آشواگاندا ترکیب میشود تا اثر متعادلتری داشته باشد. بنابراین هنگام خرید مکمل غذایی یا گیاهی حواستان به این دو ترکیب باشد.
ال-تیانین (L-Theanine)
ال-تیانین ترکیبی است که بهطور طبیعی در چای سبز یافت میشود و به شکل مکمل در داروخانهها و فروشگاههای مکمل هم عرضه میشود. این ماده بدون ایجاد احساس خوابآلودگی به آرامش ذهن کمک میکند و میتواند پاسخ بدن به استرس را بهبود بدهد. همانطور که در منابع معتبر گفته شده، ال-تیانین میتواند سطح کورتیزول را تحت تاثیر قرار دهد و باعث کاهش تنش عصبی شود.
امگا 3 (Omega-3)
امگا 3 یک اسید چرب ضروری است که نقش مهمی در تنظیم عملکرد هورمونها، کاهش التهاب و کنترل پاسخ بدن به استرس دارد. مطالعات نشان میدهند که مصرف منظم مکمل امگا 3 میتواند فعالیت بیش از حد محور استرس یعنی هیپوتالاموس، هیپوفیز و آدرنال را متعادل کند و در نتیجه باعث کاهش ترشح کورتیزول در شرایط استرس مزمن شود.
داروی تنظیم هورمون کورتیزول
داروهای موثر بر کورتیزول معمولا یا ترشح این هورمون را کاهش میدهند یا اثر آن را از بین میبرند. این داروها فقط در صورت وجود بیماری زمینهای و با تجویز پزشک تجویز میشوند. همهی انواع قرص کاهش کورتیزول برای درمان شرایطی مانند سندرم کوشینگ یا تومورهای هورمونساز کاربرد دارند و نباید به صورت خودسرانه مصرف شوند. برخی از این داروها عبارتند از:
- کتوکونازول(Ketoconazole): کتوکونازول در اصل داروی ضدقارچ است اما در دوزهای خاص میتواند تولید کورتیزول در غدد فوق کلیوی را کاهش دهد. پزشکان از آن برای کنترل کورتیزول بالا در بیماریهایی مثل سندرم کوشینگ استفاده میکنند. مصرف این دارو باید دقیقا زیر نظر پزشک باشد، چون ممکن است روی کبد اثر بگذارد. بنابراین دانستن کورتیزول چیست نمیتواند دلیلی برای استفادهی سرخودانه از این دارو باشد.
- متیراپون (Metyrapone): متیراپون بهطور مستقیم آنزیمهایی که کورتیزول میسازند را مهار میکند. این دارو بیشتر در بیمارانی استفاده میشود که به دلیل اختلال غدد فوق کلیوی یا مشکلات هورمونی کورتیزول بالایی دارند. دوز مصرف و زمانبندی دقیق آن اهمیت بالایی دارد و همیشه باید توسط پزشک تنظیم شود.
- میتوتان (Mitotane): میتوتان دارویی قوی است که در موارد شدید مثل سرطان غدد فوق کلیوی تجویز میشود. این دارو تولید کورتیزول و اثرات آن را کاهش میدهد، اما عوارض آن میتواند زیاد باشد. بنابراین فقط در بیمارستان یا تحت نظارت دقیق پزشک مصرف میشود.
- میفپریستون (Mifepristone) : میفپریستون دارویی است که اثر کورتیزول در بدن را کاهش میدهد، نه اینکه تولید آن را مهار کند. این دارو با مسدود کردن گیرندههای کورتیزول، مانع اثرگذاری این هورمون روی بافتها میشود و به کنترل علائم سندرم کوشینگ یا شرایط مشابه کمک میکند. مصرف آن باید تحت نظر پزشک باشد، زیرا دوز دقیق، پایش منظم و توجه به عوارض جانبی اهمیت زیادی دارد.
