تاریخچه و آداب و رسوم شب یلدا در ایران

شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی است که مثل عید نوروز و چهارشنبه‌سوری از تاریخ و پیشینه‌ی قدیم ایران به یادگار مانده است. این شب از تمام شب‌های سال بلندتر است و اجداد ما هر سال آن را جشن می‌گرفته‌اند. اگر می‌خواهید درباره‌ی تاریخچه شب یلدا در شهرهای مختلف ایران و سایر کشورهای جهان بیشتر بخوانید و بدانید در هر منطقه آداب و رسوم شب یلدا چیست با دیجی‌کالا مگ همراه باشید.

معنی شب یلدا؛ ریشه‌شناسی واژه یلدا

یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا، از بررسی و تحقیق در واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های تاریخی به دست آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویم‌شناس، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. کتاب آثار الباقیه نوشته اوست. کتاب به عربی نوشته شده و در حال حاضر، چند ترجمه فارسی از آن منتشر می‌شود. ابوریحان در این کتاب گاه‌شماری و تقویم اقوام مختلف را بررسی کرده است. اگر علاقمند باشید می‌توانید مراسمات و جشن‌های اقوام باستان را در این کتاب مطالعه کنید.

دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ این‌طور بر‌می‌آید که مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده‌ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند.

معنی واژه‌ی شب چله

شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.

ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کار‌های کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آن‌ها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند. چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.

مغز گردو‌ خام ایرانی اعلی بارجیل - 1000 گرم

مشاهده کالا

opens in new tab

بازگشت به فهرست ⬆ 

تاریخچه شب یلدا

تاریخچه‌ی شب یلدا به گذشته‌های بسیار دور بر‌می‌گردد. اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستان‌شناسان، تاریخچه شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می‌کنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماه‌های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوشِ در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند. اما باستان‌شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد. با همه‌ی این‌ها آنچه به‌عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود 500 سال، قبل از میلاد برمی‌گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌ها ست.

بازگشت به فهرست ⬆

هدف از برپایی جشن شب یلدا چیست؟

هدف از شب یلدا چیست؟ باور‌های کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویداد‌های کیهانی شکل گرفته است. روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد.

روایت اول؛ پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی

یکی از این روایت‌ها در مورد شب یلدا به پیروزی نور بر ظلمت مربوط است. در روزگاران باستان، زندگی‌ مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آن‌ها می‌گردد.

آن‌ها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تأثیراتی که می‌گرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی. آن‌ها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر می‌برند. روز‌های بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روز‌های کوتاه‌تر نشانه‌ غلبه تاریکی بود.

به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روز‌ها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت

مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد. در روایتی دیگر، در این شب میترا به جهان بازمی‌گردد. او ساعات روز را طولانی می‌کند؛ در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

بعضی بررسی‌ها هم به این نتیجه رسیده‌اند که در شب یلدا پیامبری متولد می‌شود. این تولد در سال 51 پادشاهی اشکانیان که برابر با سال 196 میلادی ست اتفاق می‌افتد. پیامبری شب هنگام در دریا زاده می‌شود که او را دو دلفین از آب بیرون می‌آورند. در آیین مهر آب اهمیت ویژه‌ای داشته است.

بازگشت به فهرست ⬆

آیین و آداب و رسوم شب یلدا در ایران

آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است.

آتش بازی در شب یلدا

قدیم دور کرسی می‌نشستند. قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و الان بخاری‌ها مجلس را گرم ‌می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.

مثل‌گویی و قصه‌خوانی در شب یلدا

مثل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می‌شده‌. به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند. در هر نقطه‌ای از کشور قصه‌های مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانی‌ها قصه حسین کرد شبستری می‌خوانند و خراسانی‌ها بیشتر از داستان‌های شاهنامه داستان سرایی می‌کنند.

فال حافظ در شب یلدا

معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. گرفتن فال حافظ شب یلدا به این ترتیب است که مخاطب فال، نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…» بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی هم شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد، فال‌ها معمولا روحیه بخشند.

شاهنامه خوانی در شب یلدا

جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه‌ی نقالی چند برابر می‌شود. متأسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید.

چیدن سفره‌ی شب یلدا

از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله، سفره و خوردنی‌های آن است. وسایل شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص شامل انار و هندوانه، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شب چله در دوران قدیم، سفره‌ای به نام میَزد پهن می‌کردند. آن‌‌ها میوه‌های تر و خشک، آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره می‌گذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب می‌آمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را می‌توان نام برد. بَرسَم وسیله‌ای برای دعا‌خوانی ست که از جنس شاخه گیاهی خاص و یا فلزِ برنج و نقره ساخته می‌شود.

خوراکی‌های شب یلدا

خوراکی‌های شب یلدا همیشه جایگاه ویژه‌ای در این جشن ایرانی داشته‌اند. میوه شب یلدا مانند انار و هندوانه به‌عنوان اصلی‌ترین نمادهای خورشید و برکت روی سفره قرار می‌گیرند و در کنار آن‌ها انواع میوه خشک‌ مثل توت، انجیر، برگه هلو و زردآلو سرو می‌شود. آجیل شب یلدا نیز بخش جدایی‌ناپذیر این سفره است و معمولاً ترکیبی از مغزها مانند پسته، گردو، بادام و فندق به‌همراه نخودچی، کشمش، تخمه هندوانه و کدو، گندم و نخود برشته است؛ موادی که از گذشته برای نگهداری طولانی‌مدت خشک می‌شدند و امروز هم به‌عنوان تنقلات اصلی این شب مصرف می‌شوند. این خوراکی‌ها، کهن‌الگوهای فراوانی، تندرستی و شادکامی‌اند و سفره یلدا را کامل می‌کنند.

بازگشت به فهرست ⬆

مخلوط میوه‌ خشک بارجیل - 500 گرم

مشاهده کالا

opens in new tab

مخلوط آجیل شب یلدا بارجیل - 250 گرم

563,000 تومان

مشاهده و خرید

100+ بازدید در 24 ساعت اخیر

opens in new tab

بازگشت به فهرست ⬆

آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران

تحقیق در مورد شب یلدا نشان می‌دهد معمولا در شهرستان‌ها علاوه بر مراسمی که بین همه مشترک است؛ ویژگی‌های خاصی هم پیدا می‌شوند که ناشناخته مانده‌اند. در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. اگر درباره‌ی نحوه‌ی اجرای مراسم این شب در محل سکونت شما چیزی را از قلم انداختیم، آن را در قسمت نظرات با ما و دیگران به اشتراک بگذارید. به این ترتیب همه ما می‌توانیم از آداب و رسوم یکدیگر در این شب خاطره انگیز آشنا شویم.

آداب و رسوم شب یلدا در خراسان

خراسانی‌ها از قدیم شب یلدا را با نام شب چله یا چله‌نشینی می‌شناسند. در این گذشته نچندان دور، مردم برای رفتن به میهمانی چراغی را با خود همراه می‌برده‌اند که به خاطر تعداد زیاد به آن شب چراغ یا چهل‌چراغ می‌گفتند.

در خراسان به جای هندوانه و انار، لبو، شلغم پخته، پختیک (لبوی خشک شده) و شربت و شیرینی مخصوصی به نام «کَف» مرسوم است.

تهیه شیرینی کف – این کار را کف‌زنی می‌گویند. این آیین که مخصوص شب چله است از دوران خراسان قدیم به یادگار مانده است. الان هم در خراسان مردم مراسم کف زنی را برگزار می‌کنند. طرز تهیه آن این گونه است که ریشه گیاه چوبک را در آب می‌خیسانند و چند بار می‌جوشانند. بعد آن را در ظرف بزرگی به نام تغار می‌ریزند و مردان با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار، مایع را چند ساعتی هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید. این کار را در محیط سرد انجام می‌هند تا مایع به کف تبدیل شده و بعد سفت شود. کف را با شیره شکر مخلوط کرده و بعد با مغز گردو و پسته تزئین می‌کنند. مزه آن شبیه گز اصفهان است. در این جشن نوجوانان و جوانان با پرتاب کف به همدیگر و مالیدن آن به سر و صورت دوستان مراسم را شاد‌تر می‌کنند.

سرحمومی – در گذشته‌ی نه چندان دور رسم بوده که مراسم عروسی را در شب چله برگزار کنند. این مراسم سه روز طول می‌کشیده. یک قسمت این مراسم، سرحمومی بوده که در شب چله انجام می‌شده است. داماد و عروس را طی مراسمی به حمام‌های مردانه و زنانه می‌بردند و بعد از شستن و کیسه کشیدن مراسم حنابندان را انجام می‌دادند. این مراسم که گاهی تا سحر طول می‌کشیده مقدمه مراسم عروسی بوده است. خود عروسی فردا بعد از ظهر انجام می‌گرفته است. داماد با بردن هدیه‌ای قبل از شب عروسی اجازه هم اتاق شدن با عروس را داشته که این مراسم را نامزدبازی می‌گفته‌اند.

آداب و رسوم شب یلدا در فارس

سفره مردم شیراز مثل سفره نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها بر سر سفره حاضر است. حافظ‌خوانی جزء جدانشدنی مراسم شب یلدا برای شیرازی‌ها است و مسلما این رسم خوب از شیراز رواج یافته است.

یکی از مراسمی که در شب یلدا و در میان خانم ها انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است. هر کس نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازد. سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند و فردی به صورت فال، ترانه‌های محلی را می‌خواند. برخی هم از دیوان حافظ کمک می‌گیرند.

آداب و رسوم شب یلدا در همدان

همدانی‌ها فال سوزن می‌گیرند. مراسم به این ترتیب است که همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند. مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.

در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز هم جزء سفره یلدا ست. در شهر دیگری از همدان به نام آجین، میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده ازطرف خانواده داماد برده می‌شود و این از رسوم قدیم به جامانده ‌است.

آداب و رسوم شب یلدا در کردستان

شب چله را به کردی «شه‌وی چله» می‌گویند. در شهر سنندج از قدیم اکثر خانه‌ها، غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت رسم در این شهر در آمده است.

آداب و رسوم شب یلدا در گلستان

گلستانی‌ها در شب یلدا دور کرسی جمع می‌شوند و نقل اندازی می‌کنند. نقل اندازی به معنی تعریف کردن داستان‌های شفاهی است؛ همان متل‌گویی مشهور. میوه‌های خاص اینجا بیشتر میوه‌های باغی و جنگلی‌اند. پرتقال، لیمو، ولیک، کندس و شیرینی‌هایی مانند مَت و کَسمَک سفره را رنگین می‌کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در قزوین

مردم قزوین به میوه‌های سرخ رنگ شب‌چَره می‌گویند. شب چره شگون دارد و به زمستان برکت می‌دهد. غذای مخصوص این شب سبزی‌پلو و ماهی دودی ست.

مادربزرگ‌های قزوینی می‌گویند اگر در این شب ننه سرما گریه کند، باران می‌بارد؛ اگر پنبه‌های لحافش بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می‌ریزد.

در قزوین، از طرف تازه داماد برای نوعروس، «خونچه چله» می‌فرستند. این خونچه (طبق) شامل پارچه، جواهر، کله قند و هفت نوع میوه است.

آداب و رسوم شب یلدا در گیلان

گیلانی‌ها به هندوانه خیلی اعتقاد دارند. گیلانی‌ها می‌گویند، کسی که در شب چله هندوانه بخورد، در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد.

آوکونوس از خوردنی‌های رایج شب یلدا ست. آو همان آب و کونوس ازگیل خودمان است. طرز تهیه آن این گونه است که در پاییز ازگیل‌ها را در خمره‌ای می‌ریزند. خمره را پر از آب می‌کنند و با اضافه کردن کمی نمک درش را می‌بندند. خمره را بیرون از اتاق می‌گذارند. ازگیل پس از مدتی آبدار و خوشمزه می‌شود. ازگیل را با گلپر و نمک می‌خورند. گیلانی‌ها معمولا تا بهار آوکونوس دارند.

رسم دیگر این است که خانواده ‌داماد برای نو عروسشان طبقی از میوه، خوراکی و تنقلات شب چله تزیین می‌کنند. در وسط طبق، ماهی سفید بزرگ خام و تازه می‌گذارند که با سبزیجات تزئین شده است. آن‌ها معتقد‌ند این طبق باعث خیر و برکت و فراوانی در زندگی زوج می‌شود و همچنین سلامتی و باروری عروس را به ارمغان می‌آورد.

در میان برخی مردم و جوانان دم بخت، مرسوم است که در شب یلدا فال «هندانه پوس» (پوست هندوانه) می‌گیرند. برای گرفتن این فال، پوست هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند. هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. سبزی پوست نشانه خوب در آمدن و سفیدی آن نشانه بد در آمدن فال است.

آداب و رسوم شب یلدا در لرستان

شب چله در مناطق لر نشین آداب خاصی دارد. لرها به این شب، «شو اول قارّه» می‌گویند. آن‌ها تنقلاتی از گندم، شاهدانه، کنجد و گردو درست می‌کنند. در این شب گندم شیره هم می‌خورند. روش تهیه گندم شیره این‌طور است که گندم را در شیره می‌خیسانند و به آن زردچوبه و نمک می‌زنند. بعد از مخلوط کردن؛ آن را روی ساج برشته و سپس با بادام، گردو، کشمش، سیاه‌دانه و کنجد تزئین می‌کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در آذربایجان شرقی

مردم آذربایجان به هندوانه شب یلدا «چیلله قارپیزی» می‌گویند. آن‌ها معتقدند با خوردن هندوانه لرز و سرمای زمستان بر تنشان تأثیری ندارد.

در دوران نامزدی از طرف خانواده داماد‌ خوانچه به خانه نوعروس می‌برند و سهم او را از چله برایش می‌فرستند. در نخستین سال ازدواج هم پدر عروس، قبل از غروب آفتاب سهم چله دختر و دامادش را می‌فرستد. این سهم شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادری روانه منزل آن‌ها می‌کند.

قبل‌تر‌ها که رفت و آمد در زمستان به این آسانی نبود، از اواخر تابستان مقداری هندوانه و خربزه را در توری می‌گذشتند و از سقف آویزان ‌می‌کردند یا اینکه در کاه می‌گذاشتند. این کار با عث می‌شد میوه‌ها تا زمستان سالم بمانند.

غذا‌های مرسوم این شب شامل، برنج، مرغ و آش شیر است.

بزرگ خانواده هنگام بریدن هندوانه می‌گوید: «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» (بلایای خودمان را امروز بریدیم) و شگون و میمنت را به جمع اضافه می‌کند.

زنان معمولا تا پایان چله کوچک، خانه‌تکانی نمی‌کنند. آن‌ها اعتقاد دارند که خانه‌تکانی در طول این دو چله موجب نفرین شدن از طرف چله می‌شود.

آداب و رسوم شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد

در شب اعضای فامیل دور هم جمع می‌شوندتا پیرترین فرد خانواده برایشان «متیل» بگوید. متیل داستانی افسانه‌ای و طولانی ست که به طور شفاهی حفظ شده.

در این شب به نیت بارش برف و سفیدی زمستان، آش‌های محلی مثل شیربرنج و دووا می‌پزند. دووا نوعی آش دوغ است و در ظرف‌های بزرگ می‌پزند که جوابگوی جمعیت زیاد باشد.

شام سنتی شب یلدا غذاهای محلی مانند آش کارده، شله بادام و شله ماش است.

آن‌ها رسمی به نام «کاسه بهره» دارند. کاسه بهره در واقع بردن غذا برای همسایه‌های فقیر است.

آداب و رسوم شب یلدا در کرمان

حکایت شب یلدا در میان کرمانی‌ها با آن داستان قدیمی معروفش شنیدنی است؛ کرمانی‌ها شب یلدا را تا صبح بیدار می‌مانند و این شب زنده‌داری داستان جالبی دارد. کرمانی‌ها می‌گویند در این شب قارون به شکل هیزم شکنى که پشته‌اى هیزم برپشت دارد به خانه‌ها سرکشی می‌کند و به آن‌ها هیزم مى‌دهد. این هیزم‌ها صبح روز بعد تبدیل به شمش‌هاى طلا مى‌شود.

بازگشت به فهرست ⬆

آداب و رسوم شب یلدا برای عروس

شب یلدا برای تازه عروس‌ها شیرینی خاص خود را دارد. رسمی که در این شب برگزار می‌شود از این قرار است که خانواده داماد برای تازه عروسشان هدایایی را آماده می‌کنند و به نیت مهمانی به خانه آن‌ها می‌روند. خانواده عروس هم خود را آماده بازدید از خانواده داماد می‌کنند.

شب چله‌ای عروس، در شهرستان‌ها به همان شیوه قدیم اجرا می‌شود. هدایای تهیه شده را در سینی بزرگی قرار می‌دهند. به این سینی طبق می‌گویند. این هدایا برخی جاها به خوانچه چله هم مشهور است. زنان خانواده داماد طبق را روی سر قرار داده و به راهی منزل عروس می‌شوند. در شهرهای بزرگ شب یلدایی عروس، مثل قدیم جریان ندارد. اما هنوز هستند خانواده‌هایی که این رسم زیبا را به جا بیاورند.

تخمه کدو گوشتی برشته بارجیل - 500 گرم

مشاهده کالا

opens in new tab

بازگشت به فهرست ⬆

آداب و رسوم شب یلدا (انقلاب زمستانی) در دیگر نقاط جهان

جالب است بدانید که انقلاب زمستانی در نقاط مختلفی از جهان جشن گرفته می‌شود. با تحقیق در مورد شب یلدا و مفهوم  جشن یلدا در دیگر نقاط جهان، به نظر می‌رسد، هر زمانی که مردم به نحوه‌ی حرکت خورشید پی برده‌اند، به دنبالش تقویم خورشیدی را وضع کرده‌اند و در این تقویم به انقلاب زمستانی توجه خاصی داشته‌اند.

شب یلدا در افغانستان

افغانستان در گذشته‌های دور جزئی از ایران بوده است. در آن زمان‌ها سال نو در برخی تقویم‌های ایران باستان، از یکم دی شروع می‌شده. زایش خورشید دلیل مناسبی برای این شروع بوده است. این تقویم هنوز هم در پامیر و ولایت بدخشان، در شمال شرقی افغانستان رایج است. جالب است بدانید که بدخشانی‌ها اکثرا تاجیک هستند و به فارسی صحبت می‌کنند. آن‌ها مراسمشان را تقریبا شبیه به مردم ایران انجام می‌دهند.

شب یلدا در تاجیکستان

تاجیکستان در آسیای میانه جزء کشور‌های فارسی زبان است. پس قطعا یلدا در اینجا هم رواج زیادی دارد. آن‌ها در این شب نان شیرینی‌هایی را که به شکل حیوانات درست شده‌اند می‌خورند. در برخی از روستا‌ها رسم است که جدار پنجره‌ها را با پوستین پر می‌کنند، از سقف چرم آویزان می‌کنند و در حیاط خانه گندم می‌پاشند. فالگیری و پیش بینی آینده هم جزئی از این مراسم است.

شب یلدا در پاکستان

در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی می‌کردند. این مردم معتقد بودند که در انقلاب زمستانی، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمی‌گردد. امروز هم این آیین در پاکستان انجام می‌شود. آن‌ها در این شب به دعا و نیایش می‌پردازند. مردان رسم حمام زمستانی را به جا می‌آورند. این حمام به صورت ایستاده انجام می‌شود. آن‌ها در حالی که تکه نانی را در دست گرفته‌اند روی سرشان آب می‌ریزند. این مراسم از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز انجام می‌شود. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا می‌آورند. بعد از این تطهیر مراسم آتش‌افروزی برگزار شده و رقص و پایکوبی می‌کنند. غذای مخصوص این شب شکمچه بز است.

شب یلدا در شرق آسیا

شرق آسیا شامل کشور‌های چین، ویتنام، کره، ژاپن و… است. انقلاب زمستانی در این کشور‌ها بسیار مهم تلقی می‌شود. در این شب آن‌ها فستیوالی خاص در ارتباط با یین و یانگ برگزار می‌کنند.

در جنوب چین مردم نوعی چای مخصوص می‌نوشند و غذای معمولشان کوفته برنجی است.

در کُره کوفته برنجی‌هایشان را با لوبیای قرمز شیرین می‌پزند. کره‌ای‌ها همچنین مایع مخصوصی را اطراف خانه‌شان می‌ریزند تا ارواح خبیث و نیرو‌های شر را دور کنند. منطق پشت این کار از افسانه‌ای چینی نشأت گرفته است. افسانه می‌گوید که در آخرین روز پاییز، روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا غذایی برای فصل سرما پیدا کند.

ژاپنی‌ها یلدا را «توئوجی» می‌نامند. آن‌ها در توئوجی حمام نارنج می‌گیرند. وان یا خزینه حمام را پر از نارنج می‌کنند، بخار آب در تماس با نارنج‌ بوی آن را بخود می‌گیرد و در فضا پخش می‌کند. آن‌ها اعتقاد دارند که با این حمام، نیروی‌های منفی را خود دور می‌کنند و همچنین از سرماخوردگی در امان می‌مانند. خوردن میوه و سبزی بخش دیگری از این جشن است.

شب یلدا در اسکاتلند

مراسمی که در اسکاتلند برگزار می‌شود هاگمانی نام دارد. یکی از رسومات این جشن، اولین قدم نام دارد. اولین قدم، شبیه به قاشق‌زنی چهارشنبه‌سوری است. فردی که حتما باید مو‌هایی بلند و سیاه داشته باشد به در خانه‌ همسایه‌ها می‌رود و از آن‌ها هدایایی مثل نمک، نان، نوشیدنی، شکلات و… می‌گیرد.

هاگمانی از نیمه‌شب به بعد آغاز می‌شود و یکی از مهم‌ترین جشن‌های زمستانی اسکاتلندی‌ها است. در واقع این جشن سال نوی آن‌هاست. قدمت هاگمانی به دوره وایکینگ‌ها بر‌می‌گردد. نمایش گروه‌های طبل‌زنی و رژه‌ی اسکاتلندی مردم با در دست داشتن مشعل، از آداب این جشن است.

شب یلدا در آمریکای جنوبی

در بولیوی، پرو و اکوادور مراسمی برگزار می‌شود که به دوره اینکا‌ها برمی‌گردد. در این کشور‌ها این جشن را به‌عنوان گرامی‌داشت خورشید برپا می‌کنند. در تمدن اینکا، اینتی خدای خورشید بود. یکی از آیین‌های این رسم، طناب پیچ کردن خورشید است. آن‌ها در مراسمی نمادین به بالای کوه‌ می‌روند تا خورشید را بگیرند و به سنگ‌ها ببندند و با این کار روز‌ها را بلند‌تر ‌کنند. یکی از نقاط باستانی که این رسم انجام می‌شده، کوهستان ماچوپیچو در پرو است.

شب یلدا در بین سرخپوستان

سویال نام روز انقلاب زمستانی، در میان سرخپوستان هوپی آریزونای شمالی است. جشن‌ها و مراسم این روز عبارتند از تطهیر، رقص و گاهی‌اوقات اهدای هدیه. در این روز، سرخپوستان هوپی به استقبال کاچیناس (ارواح محافظ کوهستان) می‌روند. آن‌ها عصاهایی برای دعا می‌سازند و از آن در سایر مراسم‌های خود هم استفاده می‌کنند.

شب یلدا در آفریقا

یکی از مهیج‌ترین مراسم انقلاب زمستانی در مناطق غربی آفریقا برگزار می‌شود. مردم در این مراسم لباس‌های عجیبی می‌پوشند؛ لباس‌ها و ماسک‌هایی به شکل حیوانات، شیطان و فرشته‌ها. آن‌ها با نواختن موسیقی‌های آیینی خود را آماده آمدن زمستان می‌کنند. این مراسم در جامائیکا و مجمع الجزایر باهاما در شرق آمریکا و قسمت‌هایی از ویرجینیا و کارولینا هم انجام می‌شود.

درباره‌ی شب یلدا در کتاب‌های تاریخی

ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه درباره مورد شب یلدا می‌گوید: «و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند.»

این جشن را، یعنی روز اول دی‌ماه را، نود روز هم می‌گویند؛ چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است. دی‌ماه و آن را خور ماه هم می‌گویند. نخستین روز آن خرم روز (خُره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است.

بنا بر شواهد انتخاب این تاریخ کنونی به‌عنوان میلاد مسیح در قرن‌های بعد‌تر اتفاق افتاده و طبق نقل ابوریحان بیرونی منظور از میلاد و یلدا به تولد خورشید است.

همچنین ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی ذکر کرده است: «اولین روز از دی‌ماه را خرم روز یا خُره روز می‌نامند. خور روز یعنی روز خورشید؛ روز تولد خورشید که شکست ناپذیر است. این روز منتسب به اهورامزدا است و یکی از روزهای چهارگانه جشن‌های دیگان (هم نام شدن روز و ماه) است.»

بنا به روایت ابوریحان بیرونی، تقویم کهن سیستانی، از آغاز زمستان شروع می‌شده. جالب این که ماه آغازین آن کریست نام داشته که شباهت زیادی با Christ که در انگلیسی به معنای مسیح است دارد.

محمدحسین خلف تبریزی مؤلف واژه‌نامه برهان قاطع است. این واژه‌نامه در سال 1030 هجری شمسی نوشته شده و یلدا را این‌طور معنی کرده: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدْی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها است در تمام سال؛ در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است. بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»

این رسم بنابر مدارک رومی، در ایران باستان چنین برگزار می‌شده که پیران و پاکان به تپه‌ای رفته، با لباسی نو و مراسمی ویژه از آسمان می‌خواستند که آن رهبر بزرگ را برای رستگاری آدمیان بفرستد؛ باور داشتند که نشانه‌های زایش آن ناجی، ستاره‌ای است که بالای کوهی به نام کوه فیروزی که درخت بسیار زیبایی داشته است (سرو یا کاج) پدیدار خواهد شد و موبد بزرگ برای همین نیایش می‌خوانده که قسمتی از آن در «بهمن یشت» مانده است: «آن شب که سرورم ظهور کند، نشانه‌ای از ملک آید، ستاره‌ای از آسمان ببارد، همان‌گونه که رهبرم از راه برسد و ستاره‌اش نشان نماید.»

بازگشت به فهرست ⬆

درباره‌ی شب یلدا از نظر علم نجوم

از آغاز تابستان، هر ‌روز خورشید از جای دیروزش کمی نزدیک‌تر به جنوب طلوع می‌کند. به همین ترتیب موقع غروب هم از جای قبلش، کمی نزدیک‌تر به جنوب غروب می‌کند. این اتفاق، باعث می‌شود که خورشید هر روز از مرکز آسمان به سمت جنوب متمایل‌تر شود و طلوع و غروب زودتر اتفاق بیفتد. نتیجه آن کوتاه شده طول روز و افزایش زمان تاریکی است. در روز یکم دی، خورشید در زمان طلوع به پایین‌ترین حد جنوبیش، یعنی 23٫5 درجه شرقی می‌رسد. این موقعیت زمین را انقلاب زمستانی می‌نامند. از این روز به بعد، مسیر جابه‌جایی‌های طلوع خورشید، معکوس می‌شود. یعنی نقاط طلوع و غروب از سمت جنوب دورتر می‌شوند و به شمال نزدیک‌تر. به همین ترتیب روز‌ها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این رویداد در یکم تیر از نو تکرار می‌شود.

در فیلم بالا انحراف محور زمین و در نتیجه به وجود آمدن فصل‌ها، اعتدالین و انقلابین به طور کامل توضیح داده شده است.

بازگشت به فهرست ⬆

این مقاله درباره‌ی شب یلدا به آخر رسید. پیشاپیش شب یلدا را به همه دوستداران خورشید تبریک عرض می‌کنیم. شما چه رسوم و آدابی در شب یلدا دارید که در این مقاله از قلم افتاده است؟ آن را با ما و دیگران به اشتراک بگذارید.