گفتگوی ویژه‌ی ساینس: در جستجوی «سیلیکون ولی» ایرانی

مهدی مومن زاده

۱۲ مهر ۱۳۹۴ | ۱۰:۴۵ ۲۰ فروردین ۱۳۹۸ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۶ دقیقه

در غرب تهران، بزرگراهی وجود دارد به نام «شهید ستاری». این بزرگراه به یاد «منصور ستاری»، فرمانده‌ی سابق نیروی هوایی ایران نام‌گذاری شده است. بیست سال از سقوط هواپیمای منصور ستاری می‌گذرد و حالا پسر او «سورنا ستاری»، معاون علمی و فناوری حسن روحانی، رئیس جمهور ایران شده است. روحانی پس از روی کار آمدن، سعی کرده افراد کابینه‌اش را از بین تکنوکرات‌های تحصیل کرده و دارای مدرک ph.D انتخاب کند. سورنا ستاری، ۴۳ سال بیشتر ندارد، دارای مدرک دکترای مهندسی مکانیک از دانشگاه صنعتی شریف است و اعتقاد دارد که علم در ایران، باید رابطه‌ای تنگاتنگ با اقتصاد پیدا کند. او می‌گوید که دوست دارد به علم در ایران، «روح کارآفرینی» دمیده شود. او تاکنون در قالب طرحی به نام «صندوق نوآوری و شکوفایی»، ۶۰۰ میلیون دلار وام کم‌بهره به ۱۶۵۰ استارت‌آپ فناوری و دیگر موسساتی که قصد راه یافتن به شاخه‌ای جدید دارند اهدا کرده است.

البته که آقای ستاری، پژوهش در زمینه‌ی علوم پایه را فراموش نکرده و درباره‌ی رصدخانه‌ی ملی ایران نیز صحبت می‌کند. رصدخانه‌ای ۳۰ میلیون دلاری که تلسکوپی ۳.۴ متری در آن قرار می‌گیرد و قرار است تا ۴ یا ۵ سال آینده راه‌اندازی شود. مدیران پروژه‌ی رصدخانه‌ی ملی، سورنا ستاری را کسی می‌دانند که می‌تواند قطار رصدخانه‌ی ملی را به ریل بازگرداند. ستاری که هفته‌ی پیش برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نیویورک رفته بود، با نشریه‌ی ساینس گفتگو کرد. گفتگوی او با ریچارد استون را می‌خوانید.

پدر شما «منصور ستاری»، در دوران بسیار سخت جنگ با عراق، فرمانده‌ی نیروی هوایی ایران بود.

در طول دوران جنگ، در پایگاه‌های هوایی مختلفی زندگی کردیم. پیش از انقلاب، ایران یکی از پیشرفته‌ترین نیروهای هوایی جهان را داشت. همزمان با انقلاب، وقتی که مستشاران نظامی آمریکایی، ایران را ترک کردند، فهمیدیم از فناوری نظامی که آن‌ها برایمان به یادگار گذاشته بودند، هیچ چیز نمی‌دانیم. فکر می‌کنم به همین دلیل بود که صدام حسین به ما حمله کرد. او فکر کرد که ما فقط برای سه ماه می‌توانیم دوام بیاوریم. خلبان‌های ایرانی، هواپیماهای جنگنده‌ای را هدایت می‌کردند که به دلیل عدم رسیدگی و نگهداری صحیح، اصلا قابل اعتماد نبودند. ولی ما بالاخره یاد گرفتیم که روی پای خودمان بایستیم. دو روز پیش از تمام شدن جنگ با عراق، آخرین نبرد هوایی خود را با هواپیماهای جنگنده‌ی این کشور داشتیم. در این نبرد، برای نخستین بار توانستیم یک هواپیمای «میگ ۲۹» را شکار کنیم. ما از جنگنده‌ی «اف ۱۴» که مجهز به موشک‌های هوا به هوای ایرانی بود استفاده کردیم. ما ساختن سلاح را یاد گرفتیم؛ این شروعی بر برنامه‌ی موشکی ایران و نتیجه‌ی تحریم‌های بین‌المللی بود.

منصور ستاری، پدر سورنا ستاری؛ فرمانده‌ی نیروی هوایی ایران بود

جنگ و تحریم تاثیر زیادی بر روان ایرانی‌ها گذاشت

جنگیدن خیلی سخت بود، ولی آن‌چه به جامعه تحمیل شد، سخت‌تر از جنگیدن بود. بسیاری از زنان، در جنگ بیوه شدند و خیلی از مادران، فرزندان خود را از دست دادند. هنوز گاهی اوقات وقتی شب‌ها تلفن زنگ می‌خورد، ترس به دلم می‌افتد و فکر می‌کنم که حتما اتفاق بدی افتاده است. این ترسی است که از دوران جنگ در دل من مانده. زمانی که هر وقت شب‌ها تلفن زنگ می‌زد، حتما خبر بدی در کار بود.

پدر شما بر اثر یک سانحه‌ی هوایی در سال ۱۹۹۵ جان خود را از دست داد. هیچ وقت دوست داشتید که راه او را در ارتش دنبال کنید؟

پدرم هیچ‌وقت از من نخواست وارد ارتش شوم و هیچ‌گاه به من نگفت این کار را انجام دهم. وقتی او شهید شد، من ۲۲ سال داشتم.

در دسامبر سال ۲۰۱۳، ایران توانست میمونی به نام «فرگام» را با موشک به مدار زمین بفرستد و آن را سالم به زمین بازگرداند. گام بعدی ایران در برنامه‌های فضایی چیست؟

ما باید در مدیریت برنامه‌های فضایی خود، هم از جنبه‌ی فناوری و هم از جنبه‌ی اقتصادی، تغییرات ایجاد کنیم. امیدوارم بتوانیم به کمک شرکت‌های خارجی، برنامه‌ی فضایی خود را اقتصادی کنیم.

دسامبر سال ۲۰۱۳، ایران میمونی به نام فرگام را به مدار زمین فرستاد و آن را سالم به زمین بازگرداند

ایران و روسیه در حال گفتگو برای پیشبرد برنامه‌ی ساخت و پرتاب ماهواره‌های سنجش از دور با هدف دیده‌بانی زیست‌محیطی هستند. آیا این به معنی عمیق‌تر شدن پیوند‌های علمی ایران و روسیه است؟

ما اکنون در روابط خود با روسیه خیلی جدی شده‌ایم. برای نخستین بار، در همکاری‌های علمی و فناوری، کارگروهی مشترک تشکیل داده‌ایم که نسبت به همکاری‌های اقتصادی ما در سطحی بالاتر قرار دارد. من و جانشین نخست‌وزیر روسیه، رئیس این کارگروه هستیم. برای اولین بار است که علم و فناوری، رابطه‌ی بین دو کشور را پیش می‌برد.

شما قبلا گفته بودید که مهم‌ترین ماموریت شما در نقش معاون رئیس جمهور، تغییر اقتصاد وابسته به نفت ایران، به اقتصادی دانش محور است.

قبل از تحریم‌ها، ما ۸۵ درصد درآمد خود را از فروش نفت تامین می‌کردیم. امسال، کمتر از ۲۵ درصد درآمد ما از نفت بدست می‌آید. ما زیر فشار‌ها تسلیم نشدیم. مقاومت در طبیعت ما ریشه دوانده، این در ژن ایرانی ماست. طرز فکر ما به دلیل تحریم‌ها تغییر کرده است. ما اکنون به سرمایه‌گذاری در دانش و فناوری اعتقاد داریم. نوآوری برای بوجود آوردن یک اقتصاد دانش محور ضروری است.

شما درباره‌ی خصوصی‌سازی موسسات تحقیقاتی ایران صحبت کرده‌اید. آیا در این زمینه برنامه‌های مدونی هم دارید؟

من یک مدل ذهنی دارم. باید تفاوتی بین اعطای کمک‌هزینه به پژوهش‌های بنیادین و پشتیبانی از پروژه‌هایی که بالقوه می‌توانند به تجارت تبدیل ‌شوند، وجود داشته باشد. کمک هزینه‌های دولتی باید صرف پیشبرد مرزهای دانش بشوند. ما تا به حال پول‌های زیادی را در سرمایه‌گذاری روی موسساتی که هیچ کمکی به بهبود اقتصادی کشور نمی‌کنند، هدر داده‌ایم. ما فکر می‌کردیم که با پول نفت، به سادگی می‌توانیم همه‌ی نیازهای فناورانه‌ی خود را از خارج بخریم. ما فکر می‌کردیم که اگر یک ساختمان با امکانات کامل داشته‌ باشیم، می‌توانیم به نتیجه برسیم. ولی نکته این‌جاست که ما به تخصص احتیاج داریم. در بسیاری از موسسات علمی، به نوع جدیدی از تفکر نیازمندیم.

سورنا ستاری اعتقاد دارد که علم در ایران باید رابطه‌ای تنگاتنگ با اقتصاد پیدا کند

آقای روحانی طی یک سخنرانی در اکتبر سال ۲۰۱۳ در دانشگاه تهران، از افزایش آزادی‌های آکادمیک در دانشگاه‌های ایران سخن گفت. آیا شرایط در حال بهتر شدن است؟

خیلی بی‌سابقه است که در ایران، یک رئیس جمهور بتواند بدون مواجه شدن با نوعی تظاهرات، برای سخنرانی به دانشگاهی وارد و از آن خارج شود؛ ما تا به حال چنین تجربه‌ای نداشتیم. این نشان می‌دهد که بسیاری از دانشجویان ایران، پشتیبان سیاست‌های آقای روحانی هستند. جو دانشگاه‌ها نسبت به گذشته کاملا بهتر شده است. فضای ایران بازتر می‌شود. اگر ایالات متحده‌ی آمریکا بخواهد رابطه‌ی علمی جدی با ما برقرار کند، اکنون زمانش است.

تابستان امسال شما به شورای عالی فضای مجازی رفتید. یکی از وظایف این شورا، سرعت بخشیدن به طرح راه‌اندازی اینترانت ملی است. هدف از راه‌اندازی این شبکه چیست؟

بسیاری کشورها، در حال ساختن شبکه‌هایی مشابه هستند. این شبکه، سرعت و امنیت انتقال اطلاعات را افزایش می‌دهد. مقاصد سیاسی در پس آن وجود ندارد.

به نظر می‌رسد که این شورا توجه ویژه‌ای به پاکسازی و ایمن‌سازی فضای مجازی کشور می‌کند و می‌خواهد که هنجارهای ایرانی و اسلامی را در این فضا برقرار کند. فیس‌بوک، توییتر و بسیاری از دیگر رسانه‌های اجتماعی در ایران فیلتر هستند. آیا اگر این شورا به اهدافش برسد، سانسور بیشتری بر اینترنت اعمال می‌شود؟

اینترنت وجه خوب و وجه بد دارد. در خاورمیانه، ما چالش‌های زیادی داریم. برای مثال، می‌دانیم که گروه‌هایی [مثل داعش] از طریق اینترنت به جذب نیرو می‌پردازد. تماشای اتفاقاتی که در منطقه رخ می‌دهند واقعا وحشتناک است. ما می‌خواهیم مطمئن شویم که مرکز داده‌هایمان در ایران قرار دارد. ما نمی‌خواهیم که اطلاعاتمان به کشوری دیگر برود و سپس دوباره به ایران بازگردد. ما امنیت بیشتری می‌خواهیم.