همه چیز درباره‌ی میناکاری؛ هنری اصیل و ظریف از نصف جهان
اگر گذرتان به بازارهای سنتی اصفهان خورده باشد احتمالا ظروف مسی که با رنگ آبی و نقوش به شدت ظریفی تزئین شدند را به وفور دیده‌اید که مصداق بارز هنر اصیل و چشم‌نواز میناکاری یا به قول فرنگی‌ها vitreous enamel هستند. قدمت این هنر به بیش از پنج هزار سال پیش می‌رسد. میناکاری فقط مختص ایران نیست و در کشورهایی مثل چین، هند و روسیه هم می‌توان نمونه‌های مختلفی از اشیایی که به این هنر مزین شدند را دید اما قدیمی‌ترین شی میناکاری دنیا در نهاوند کشف شده و قدمت آن حوالی سده‌ی هفتم تا هشتم پیش از میلاد مسیح تخمین زده می‌شود.
میناسازی یا همان میناکاری در لغت‌نامه‌ی دهخدا این طور تعریف می‌شود «نقاشی و تزئین فلزاتی همانند طلا، نقره و مس به وسیله‌ی رنگ‌های لعاب‌دار مخصوصی که در حرارت زیاد پخته و ثابت شوند»، این دقیق‌ترین تعریفی است که در یک جمله می‌توان درباره‌ی این هنر ارائه داد. جالب است بدانید واژه‌ی مینا در لغت‌نامه‌ی دهخدا کنایه از آسمان است و به همین دلیل استفاده از رنگ آبی لاجوردی در این هنر به شدت رواج دارد و یکی از نخستین چیزهایی که با دیدن این اشیا به خاطر بیننده می‌رسد آبی بی‌کران آسمان است.
میناکاری در یک نگاه
وقتی سطح فلزاتی مثل مس، طلا یا نقره و حتی سفال با لعاب سفید رنگی پوشیده و سپس با رنگ‌های مختلفی تزئین و برای تثبیت در کوره قرار داده شوند، هنر میناکاری اجرا شده است؛ این ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین تعریفی است که می‌توانیم از این هنر ارائه دهیم.
میناکاری روی مس از رایج‌ترین گونه‌های این هنر اصیل و خاستگاه آن دیار اصفهان است و معمولا روی انواع و اقسام ظروف تزئینی از کاسه و بشقاب گرفته تا شمعدان و گلدان انجام می‌شوند. از مهم‌ترین ویژگی‌های مس که آن را به بستر مناسبی برای این هنر تبدیل کرده می‌توان به مقاومت بالای آن مقابل اکسید شدن و صد البته ضربه و قیمت نسبتا ارزان آن اشاره کرد که باعث می‌شود قیمت تمام شده‌ی این ظروف مقرون به صرفه از آب درآید.
البته میناکاری روی طلا و نقره در جنوب کشورمان و شهرهایی مثل اهواز رواج دارد که معمولا به عنوان زیورآلات استفاده می‌شوند. از آن جایی که طلا و نقره از جمله فلزاتی هستند که مقاومت بسیار بالایی مقابل اکسید شدن دارند به همین دلیل هم طرح‌های نقش بسته بر آن‌ها از ظرافت و کیفیت بالاتری نسبت به مس برخوردارند و از جمله نفیس‌ترین انواع زیورآلات به حساب می‌آیند.
میناکاری روی سفال هم ابداع ما ایرانی‌ها است که بازار آن چند سالی است حساب داغ شده و در همدان و شهرهایی مثل لالجین به شدت پرطرفدار است. این اشیای سفالی قیمت ارزان‌تری نسبت به میناکاری مسی دارند و راحت‌تر هم تهیه می‌شوند.
انواع مینا
روش‌های متفاوتی در میناکاری وجود دارد که متناسب با تکنیک به کار رفته، مواد مصرفی و جنس بستر نام‌های گوناگونی دارند. طبیعتا هرچه قدر این روش‌ها دشوارتر و به ظرافت بیش‌تری برای تهیه‌ی محصول نهایی نیاز باشد و مواد به کار رفته گران‌تر باشند ارزش محصول نهایی بیش‌تر و قیمت آن گران‌تر است.
۱- مینای نقاشی
مینای نقاشی همان میناکاری اصفهان است. این هنر معمولا روی بستر مسی انجام می‌شود و بیش‌تر به شکل ظروف تزئینی در دسترس است. البته در چند سال گذشته زیورآلات میناکاری مسی هم رواج خوبی داشتند. همان طور که از اسم این روش مشخص است استاد میناکار با استفاده از رنگ‌های معدنی و آلی نقوش به شدت ظریفی را روی اشیا می‌کشد و سپس آن را برای تثبیت رنگ در کوره قرار می‌دهد. آبی لاجوردی پرمصرف‌ترین رنگ در این روش است و مینای نقاشی اصفهان به رنگ آبی آسمانی چشم‌نوازش شناخته می‌شود.
۲- مینای حجره بندی
یکی از نفیس‌ترین و صد البته قدیمی‌ترین روش‌های میناکاری است که بیش‌تر در کشورهایی مثل چین و روسیه رواج دارد اما در ایران هم برای ساخت جواهرات و ظروف نفیس استفاده می‌شود. این هنر در حقیقت تلفیقی از میناکاری و ملیله‌کاری است و به همین دلیل هم زحمت زیادی می‌برد و قیمت نسبتا بالایی دارد.
برای ساخت مینای حجره بندی ابتدا با استفاده از مفتول‌های بسیار ظریفی از جنس فلز بستر، طرح‌های مختلفی را ایجاد و سپس آن‌ها را با لحیم نقره روی سطح ثابت می‌کنند و سپس استاد میناکار طرح‌های خانه‌بندی شده را با سلیقه‌ی خودش رنگ‌آمیزی می‌کند. محصول به دست آمده مثل بقیه‌ی روش‌ها در کور قرار می‌گیرد تا این بار علاوه بر رنگ، مفتول‌ها هم بر سطح کاملا ثابت شوند.
۳- مینای برجسته
همان طور که از نام آن مشخص است نوعی از میناکاری است که شامل نقوش برجسته است. این هنر روی مس رواج بیش‌تری دارد و کاملا مشابه مینای نقاشی است با این تفاوت که یک مسگر ماهر با استفاده از روش قلم‌زنی، نقوش برجسته‌ای را روی سطح ایجاد می‌کند و سپس استاد میناکار این طرح‌های برجسته را با رنگ‌هایی درخشان زینت می‌دهد. این هنر هم در اصفهان به شدت محبوب است.
۴- مینای مرصع
مینای مرصع در جواهرسازی کاربرد دارد و ارزش آن بسیار زیاد است. در این روش میان طرح‌های مینای مختلف، انواع و اقسام بلورها و سنگ‌های قیمتی چسبانده می‌شود که ظاهر بسیار مجللی در طرح نهایی ایجاد می‌کند. سپر نادرشاه افشار یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های مینای مرصع است که در حال حاضر در خزانه‌ی جواهرات ملی نگهداری می‌شود.
۵- میناکاری روی سفال
این هنر در لالجین همدان و اصفهان رواج دارد و علیرغم قدمت کمش بسیار پرطرفدار و چشم‌نواز است. روش کار تقریبا مشابه میناکاری نقاشی است با این تفاوت که روی بستر سفالی انجام می‌شود و از آن جایی که مواد به کار رفته در این روش نسبتا ارزان است و از دردسرهای مسگری هم در آن خبری نیست، قیمت تمام شده بسیار ارزان‌تر از روش‌های دیگر میناکاری است.
۶- مینای شیشه‌ای
مینای شیشه‌ای یا همان ویترای روشی نسبتا جدید است و در طراحی پنجره‌های مشبک و انواع و اقسام ظروف مدرن کاربرد دارد و در چند سال اخیر در طراحی داخلی به شدت مورد توجه قرار گرفته است.
آموزش میناکاری
برای این که به یک میناکار ماهر تبدیل شوید حتما و حتما باید نزد یک استاد ماهر آموزش ببینید و با تمرین و ممارست بسیار آثار چشم‌نوازی را در این حوزه خلق کنید اما عجالتا برای آشنایی با این هنر اصیل ایرانی مراحل ساخت یک ظرف یا جواهر میناکاری به شکل کاملا سنتی را مرور می‌کنیم:
- مرحله‌ی اول: ساخت بستر
در این مرحله باید بستر مناسبی برای ایجاد طرح‌های مختلف فراهم شود. هرچقدر کیفیت بستر بالاتر باشد نتیجه‌ی نهایی شکیل‌تر و چشم‌نوازتر از آب درمی‌آید. در میناکاری روی مس، شی مورد نظر توسط مسگرهای ماهر طراحی و ساخته می‌شود در نهایت طرح مورد نظر به کمک روش‌هایی مثل چکش‌کاری و خم‌کاری ایجاد و پس از حذف همه‌ی پستی و بلندی‌های اضافی و به دست آمدن یک سطح کاملا هموار به استاد میناکار تحویل داده می‌شود تا بقیه‌ی مراحل روی آن انجام شود.
- مرحله‌ی دوم: لعاب‌کاری
پیش از ساخت لعاب باید سطح بستر مورد نظر را از هر گونه آلودگی پاک شود تا لعاب به خوبی روی آن بچسبد و ادامه‌ی کار با کیفیت هر چه تمام‌تر انجام شود. برای تمیز کردن سطح می‌توان شی مورد نظر را در ترکیبات شیمیایی مثل سرکه و نمک یا اسید سولفوریک غوطه‌ور کرد یا سطح را با استفاده از صابون و سیم فلزی از آلودگی‌ها پاک کرد.
سپس نوبت ایجاد لعاب می‌رسد. لعاب طیف وسیعی از مواد آلی و معدنی را شامل می‌شود که معمولا به صورت پودرهای سفید در دسترس هستند. برای ایجاد چسبندگی در این پودرها از لعاب به دانه استفاده می‌کنند؛ به این صورت که ابتدا دانه‌های میوه‌ی به را می‌جوشانند و لعاب به دست آمده را با پودرهای سفید رنگ ترکیب می‌کنند. در نهایت این ماده‌ی را روی بستر مورد نظر می‌مالند و آن را در کوره‌ای با دمای ۹۰۰ درجه‌ی سانتی گراد حرارت می‌دهند. برای داشتن یک لعاب خوب باید این کار را دو تا سه مرتبه‌ی دیگر هم تکرار کرد.
- مرحله‌ی سوم: نقاشی
رنگ‌های میناکاری از اکسیدهای فلزی مختلف به دست می‌آیند که به صورت پودر در دسترس هستند و حلال آن‌ها ترکیبی از گلیسیرین و صمغ عربی است اما خوشبختانه در حال حاضر این رنگ‌ها به صورت آماده در بازار موجودند و نیازی نیست برای تهیه‌شان زحمت زیادی کشید.
استاد میناکار پیش از هر کاری باید طرح مورد نظر که شامل انواع طرح‌های اسلیمی، ختایی، گل مرغی و … است را روی یک تکه کاغذ بکشد و سپس آن را به عنوان الگو روی سطح فلز قرار دهد. در این مرحله با استفاده از یک سوزن ظریف کاغذ را سوراخ می‌کند و با استفاده از خاکستر طرح نهایی به لعاب منتقل شود. حالا رنگ‌های مورد نظر را با استفاده از قلم‌موهای بسیار ظریف و نازکی روی بستر می‌کشد.
- مرحله‌ی چهارم: پخت
برای تثبیت رنگ‌ها روی بستر باید پس از اتمام کار شی میناکاری شده را در کوره قرار داد که دمای آن متناسب با جنس بستر تعیین می‌شود. با این کار می‌توان مطمئن شد که رنگ‌ها در اثر شستشو یا ضربات و ساییدگی‌های جزئی از روی بستر کنده نمی‌شوند و محصول نهایی کاملا مقاوم از آب درمی‌آید.
مراحل آموزش میناکاری روی سفال هم کم و بیش به ترتیب آموزش میناکاری روی مس است با این تفاوت که بستر کار توسط سفالگران ماهر ایجاد می‌شود و طبیعتا شکل‌دهی به گل از فلزات سختی مثل مس و طلا ساده‌تر و کم دردسرتر است.
