سن بیولوژیکی چیست و چه عواملی آن را کم یا زیاد می‌کند؟
آیا احساس می‌کنید که به‌سرعت پیر می‌شوید؟ سن بیولوژیکی (Biological age) نسبت به تعداد سال‌هایی که زندگی کرده‌اید شاخص سلامتی بهتری است. در ادامه، هرآنچه باید درباره سن بیولوژیکی، عوامل مؤثر در افزایش این سن و معیارهای تعیین آن بدانید را توضیح می‌دهیم.
آیا سن فقط یک عدد است؟
«وقتی جوان‌تر بودم، می‌توانستم تنها با ۴ ساعت خواب دوام بیاورم اما حالا به نظر می‌رسد که به ۱۰ ساعت خواب نیاز دارم.» آیا تابه‌حال با چنین فکری از خواب بیدار شده‌اید؟ یا آیا تاکنون هنگام خروج از باشگاه، احساس کرده‌اید که زانوهایتان به‌شدت درد می‌کنند؟
تقریبا تمام افراد این نوع علائم پیری را تجربه می‌کنند اما در برخی از افراد این علائم پیش از کهن‌سالی خود را نشان می‌دهند. بعضی‌ها در ۸۰ سالگی همچنان سرحال هستند و برخی در سن ۵۲ سالگی ظاهری مانند جوانان ۳۰ساله دارند. همین موضوع سبب می‌شود که گاهی از خود بپرسیم که آیا سن فقط یک عدد است؟
بسیاری از پژوهشگران عوامل مختلفی مانند آلزایمر، زوال عقل، پوکی استخوان و سرطان را در افزایش سن دخیل می‌دانند اما اغلب عامل اصلی تمام این بیماری‌ها یعنی بالا رفتن سن نادیده گرفته می‌شود. در حقیقت، افزایش سن خطر ابتلا به چندین بیماری مزمن را تا هزار برابر بیشتر می‌کند. بااین‌حال، هیچ دو نفری را نمی‌توانید پیدا کنید که سن یکسانی داشته باشند.
اگرچه سن عامل خطرناکی برای بروز چندین بیماری مزمن محسوب می‌شود اما درعین‌حال، شاخص غیرقابل اعتمادی است که نشان می‌دهد بدن شما با چه سرعتی تحلیل می‌رود یا تا چه میزان مستعد ابتلا به بیماری‌های مرتبط با افزایش سن هستید. دلیل این غیرقابل اعتماد بودن هم به این نکته بازمی‌گردد که سن واقعی و سن بیولوژیکی یا همان توانایی‌های فیزیکی و عملکردی شما متفاوت هستند.
به عقیده دانشمندان، سن بیولوژیکی نسبت به سن واقعی معیار دقیق‌تری برای سنجش میزان سلامت افراد یا سال‌هایی است که در سلامت کامل زندگی کرده‌اند و با چین‌وچروک‌های صورت یا موهای سفید و خاکستری آن‌ها ارتباطی ندارد. کسانی که سریع‌تر از سن واقعی خود پیر می‌شوند، تحلیل عملکردی بیشتری را تجربه می‌کنند.
با رشد بی‌سابقه جمعیت سالخورده جهان، یافتن راه‌هایی برای اندازه‌گیری سن بیولوژیکی و چگونگی حفظ یا به تأخیر انداختن افزایش آن نه‌تنها برای سلامت فردی، بلکه برای سلامت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جوامع اهمیت دارد. تشخیص زودهنگام افرادی که سن بیولوژیک آن‌ها از سن واقعی بیشتر است، فرصتی برای به تأخیر انداختن، تغییر یا حتی معکوس کردن فرایند افزایش سن بیولوژیکی افراد خواهد بود.
ژنتیک و سن بیولوژیکی
افزایش سن بیولوژیکی چند بعد مختلف دارد. این سن از ترکیب پیچیده‌ای از ویژگی‌های ژنتیکی ناشی می‌شود و تحت تأثیر عواملی نظیر ترکیب میکروبیوم (Microbiome composition)، محیط، سبک زندگی، میزان استرس، رژیم غذای و تحرک بدنی قرار می‌گیرد.
در گذشته تصور می‌شد که ژنتیک هیچ تأثیری بر افزایش سن یا طول عمر افراد ندارد اما در اوایل دهه ۱۹۹۰، نتایج اولیه مطالعات در زمینه شناسایی ژن‌ها نشان داد که برخی از آن‌ها می‌توانند طول عمر یک انگل را افزایش بدهند.
از آن زمان تاکنون، پژوهش‌ها و مشاهدات متعددی از نظریه تأثیر ژنتیک بر افزایش سن حمایت می‌کنند. به طور مثال، کسانی که والدین یا حتی خواهر و برادر آن‌ها عمری طولانی داشته‌اند، بیشتر عمر می‌کنند. پژوهشگران چندین ژن مختلف را نیز شناسایی کرده‌اند که بر طول عمر افراد تأثیر می‌گذارند و در تاب‌آوری (Resilience) و محافظت از افراد در برابر استرس نقش دارند.
این ژن‌ها همان ژن‌هایی را شامل می‌شوند که دی‌ان‌ای را ترمیم می‌کنند، از سلول‌های بدن در مقابل رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کنند و سبب تنظیم سطح چربی بدن می‌شوند.
بااین‌حال، مطالعات انجام‌شده بر دوقلوهای همسان که ژن‌های یکسانی دارند اما طول عمر آن‌ها متفاوت است، نشان می‌دهند که ژن‌ها تنها عامل تأثیرگذار بر افزایش سن نیستند. در واقع، ژن‌ها احتمالا تنها به میزان ۲۰ تا ۳۰درصد بر افزایش سن بیولوژیکی تأثیر می‌گذارند. این نکته نشان می‌دهد که سایر عوامل دخیل در این مسئله تأثیرگذاری بیشتری دارند.
تأثیرات زیست محیطی و سبک زندگی
پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که عوامل محیطی و سبک زندگی افراد از جمله ارتباطات اجتماعی، عادات خواب، میزان مصرف آب روزانه، تحرک بدنی و رژیم غذایی بر شدت افزایش سن بیولوژیکی آن‌ها تأثیر می‌گذارد.
وجود ارتباطات اجتماعی برای رفاه حال افراد در طول زندگی ضروری است. بااین‌حال، حفظ این ارتباطات در طول زمان به دلایل بسیاری مانند از دست دادن اعضای خانواده و دوستان، افسردگی و بیماری‌های مزمن می‌تواند به موضوعی چالش‌برانگیز تبدیل شود. مطالعات متعددی نشان می‌دهند که میان انزوای اجتماعی و بالا رفتن میزان استرس، ناخوشی و مرگ‌ومیر ارتباط مستقیمی وجود دارد.
رژیم غذایی و تحرک بدنی هم عوامل تأثیرگذاری بر افزایش سن بیولوژیکی هستند. مردم مناطق آبی یا همان مناطقی از جهان که ساکنین آن طول عمر بیشتری دارند، افزایش سن را مدیون رژیم غذایی، ورزش و ارتباطات اجتماعی می‌دانند. آن‌ها اغلب از خوردن غذاهای گیاهی و انجام دادن فعالیت‌های ناگهانی در طول روز به عنوان راز طلایی طول عمر خود نام می‌برند.
نتایج مطالعات جدید درباره تأثیر رژیم‌های غذایی مانند رژیم فستینگ (Intermittent fasting) و تغذیه با محدودیت زمانی بر طول عمر افراد هنوز دقیقا مشخص نیست اما چنین رژیم‌هایی می‌توانند به تنظیم بهتر میزان گلوکز و انسولین بدن کمک کنند. کنترل عوامل ژنتیکی کار ساده‌ای نیست اما جهت به تأخیر انداختن فرایند افزایش سن بیولوژیکی می‌توان از عوامل دیگر یعنی رژیم غذایی و ورزش یا تحرک بدنی کمک گرفت.
- بچه‌دار شدن در کهن‌سالی؛ بررسی تجربه‌ی آل‌پاچینو و رابرت دنیرو
- سالمندان مبتلا به بیماری زوال عقل نیازمند چه مراقبت‌هایی هستند؟
چگونه سن بیولوژیکی را اندازه می‌گیرند؟
در حل حاضر، هیچ آزمون مؤثری برای پیش‌بینی مسیر سلامتی فرد در سال‌های ابتدایی زندگی او وجود ندارد تا بتوان با افزایش سن، کیفیت زندگی را بهبود بخشید. یکی از روش‌های رایج برای این کار شناسایی مولکولی است که به اندازه کافی حساس و خاص باشد تا به عنوان اثرانگشتی منحصربه‌فرد برای تشخیص سن بیولوژیکی به کار رود. در مباحث مربوط به سن بیولوژیکی، توجه به سلامتی و تاب‌آوری فرد به جای تمرکز بر وضعیت بیماری او به‌تنهایی اهمیت بساری دارد.
تاب‌آوری افراد به معنای حالت سازگاری و بهبود آن‌ها پس از بیماری است و اغلب سلامت عملکردی آن‌ها را پیش‌بینی می‌کند. اثر انگشت مولکولی مربوط به افزایش سن افراد (Molecular aging fingerprint) می‌تواند به ابزاری برای شناسایی کسانی که میزان تاب‌آوری آن‌ها کمتر است و برای حفظ سلامت خود به نظارت بیشتر و مداخله زودهنگام نیاز دارند و در نهایت، کاهش تفاوت‌های جنسیتی، نژادی و قومی کمک کند. چندین شاخص یا نشانگر مولکولی امیدوارکننده وجود دارند که می‌توان به عنوان اثر انگشت سن بیولوژیکی (biological age fingerprint) در نظر گرفت. یکی از این نشانگرها ساعت اپی ژنتیک پیش بینی کننده سن بیولوژیک است.
اپی ژنتیک (Epigenetic) به تغییرات شیمیایی دی‌ان‌ای گفته می‌شود که عملکرد ژن‌ها را کنترل می‌کند. دانشمندان مختلف دریافته‌اند که دی‌ان‌ای ممکن است توسط گروه‌های متیل (Methyl groups) با الگویی مشخص شود که هم‌زمان با افزایش سن تغییر می‌کند و به طور بالقوه این قابلیت را دارد که به عنوان بازخوانی برای افزایش سن عمل کند. بااین‌حال، باید به این نکته مهم توجه داشت که اگرچه ساعت‌های اپی ژنتیک در پیش‌بینی سن واقعی مؤثر بوده‌اند اما با سن بیولوژیک برابری نمی‌کنند.
علاوه‌براین، مشخص نیست که این نشانه‌های اپی ژنتیک چگونه کار می‌کنند یا بر افزایش سن چه تأثیری دارند. یکی دیگر از نشانگرهای سن بیولوژیکی که می‌تواند معیار خوبی برای این مسئله باشند، سلول‌های ناکارآمد یا همان سلول‌های پیر یا زامبی (Zombie cells) هستند. سلول‌های بدن زمانی که در معرض فشارهای مختلف قرار بگیرند، پیر می‌شوند و به اندازه‌ای آسیب می‌بینند که دیگر قادر به تقسیم شدن نیستند. در این شرایط، مولکول‌هایی آزاد می‌شوند که التهاب و بیماری‌های مزمن خفیف خواهند شد.
مطالعات انجام‌شده روی حیوانات نشان می‌دهند که خلاص شدن از شر سلول‌های زامبی ممکن است سبب افزایش طول عمر شود. بااین‌حال، عامل شناسایی سلول‌های زامبی یا پیر در بدن انسان هنوز ناشناخته است. به همین علت، هنوز نمی‌توان این نشانگر را به عنوان معیاری مناسب برای تشخیص سن بیولوژیکی در نظر گرفت.
در نهایت، بدن انسان نوعی متابولیت‌های منحصربه‌فرد یا اثرانگشت‌های شیمیایی را به عنوان فراورده‌های جانبی متابولیسم طبیعی آزاد می‌کند. این متابولیت‌ها در تنظیم فیزیولوژیکی بدن نقشی مستقیم و سازنده ایفا می‌کنند و می‌توانند سلامت عملکردی افراد را مشخص کنند. برخی از دانشمندان در حال بررسی ترکیب دقیق این مواد شیمیایی هستند تا متوجه شوند که کدام یک از آن‌ها می‌تواند سن بیولوژیکی را به بهترین شکل اندازه‌گیری کند. هنوز پژوهش‌ها در زمینه شناسایی این متابولیت‌ها و درک چگونگی تأثیر آن‌ها بر سن بیولوژیکی ادامه دارد.
روش‌هایی برای به تأخیر انداختن افزایش سن بیولوژیکی
برخی از دانشمندان معتقدند که با استفاده از رژیم‌های غذایی خاص و مداخله در سبک زندگی می‌توان فرایند افزایش سن بیولوژیکی را به تأخیر انداخت. روش‌های پیشنهادی این گروه از دانشمندان عبارت‌اند از:
- مصرف مواد غذایی مانند سبزیجات رنگارنگ، میوه‌هایی با شاخص پایین گلیسمی گلابی، آلو، هلو و پرتقال، پروتئین حیوانی به‌ویژه تخم‌مرغ و جگر و مواد غذایی دارای پلی‌فنل بیشتر نظیر زیره سبز، زردچوبه، چای سبز و قارچ
- مصرف آب کافی در طول روز
- حداقل ۳۰ دقیقه ورزش و تحرک بدنی در هر ۵ روز
- مدیتیشن منظم و تمرینات آرامش‌بخش مانند آن
- حداقل ۷ ساعت خواب شبانه
کلام آخر
مردم از سال‌های دور تاکنون همیشه به دنبال راز جوانی و طول عمر بیشتر بوده‌اند. هنوز هیچ اکسیری برای افزایش طول عمر انسان اختراع نشده است. بااین‌حال، پژوهش‌های دانشمندان نشان می‌دهند که به تأخیر انداختن فرایند افزایش سن بیولوژیکی ممکن است یکی از راه‌های زندگی سالم‌تر و طول عمر بیشتر باشد.
منبع: bigthink
