آشنایی با طب فشاری؛ یک پروسهی درمانی ارزان قیمت اما بحث برانگیز
به احتمال بسیار زیاد عبارت طب فشاری را بیشتر به همراه عبارت طب سوزنی شنیده‌اید؛ چراکه این دو فرایند درمانی در تعامل با یکدیگر و حتی می‌توان گفت مکمل یکدیگر هستند. هر دو تکنیک، طب فشاری و طب سوزنی به عنوان فرایند اصلی برای درمان یک بیمار تلقی نمی‌شوند و هیچ توصیه‌ای هم در این زمینه صورت نمی‌گیرد که از این دو متد برای خط اول درمان استفاده شود. با این حال، طب فشاری نسبت به طب سوزنی مزیت‌های خاصی دارد که بد نیست به برخی از مهمترین فواید طب فشاری اشاره کرد. همچنین در این مطلب، درباره‌ی هر آنچه باید پیرامون طب فشاری بدانید هم صحبت می‌شود.
پایه و اساس روش کاری طب فشاری بر مبنای نقل و انتقال انرژی بر مبنای کانال‌هایی به اسم مریدیان (Meridian) در بدن است. درمان‌گرهای چین در دوران باستان به این باور رسیده بودند که بیماری و ناخوشی به دلیل نقص در انتقال انرژی در مریدیان‌ها به وجود می‌آید. بنابراین اگر بتوان این انسداد یا اختلال را در کانال‌های مریدیان برطرف کرد، بیماری هم بهبود یافته و به تبع حال بیمار بهتر می‌شود. همان‌طور که از اسم این فرایند بر می‌آید، یک فشار جسمانی و فیزیکی روی برخی از بخش‌های بدن اعمال می‌شود؛ بخش‌هایی که به نقاط طب فشاری یا نقاط تحریکی معروف هستند. درمان‌گرها تلاش می‌کنند با فشار روی نقاط تحریکی، انسداد مریدیان‌ها را برطرف کنند.
این طب سنتی مورد توجه بسیاری از دانشمندان و پزشکان در سراسر جهان قرار گرفت. بر اساس برخی از مطالعات علمی و پزشکی، طب فشاری برای بهبودی وضعیت تهوع، استفراغ، بی‌خوابی، کمر درد، سر دردهای میگرنی، یبوست و خیلی از عارضه‌های دیگر کارایی لازم را دارد. هر چند، مطالعات دیگری هم در این زمینه وجود دارد که دقیقا عکسِ این گزاره را ادعا می‌کنند؛ یعنی طب فشاری هیچ خاصیت مفیدی برای حفظ کیفیت سلامت جسمانی یک انسان به دنبال ندارد. این دسته از دانشمندان، بهبود وضعیت بیماران را به وسیله‌ی طب فشاری این‌گونه توجیه می‌کنند که بیماران به دلیل تلقین، حس بهتری نسبت به اثرات بیماری خود پیدا می‌کنند. جدا از تمامی این موارد، این باور هم به طور کلی وجود دارد که طب فشاری تمام و کمال برای کشور چین است؛ جمله‌ای که صد در صد صحیح نیست.
خاستگاه طب فشاری؛ کمی آن‌طرف‌تر از چین!
بر اساس متونی که تا به حال منتشر شده، طب فشاری در ابتدا در کشور هند ترویج پیدا کرد. پس از گسترش تفکر بوداییسم در کشور چین، طب فشاری به یکی از جذاب‌ترین فعالیت‌های پزشکی در کشور چین تبدیل شده و رفته رفته اسم طب فشاری و طب سوزنی در کل جهان مشهور شد. با این حال، به نظر می‌رسد همچنان تفاوت‌هایی بین طب فشاری هندی و چینی وجود دارد که این دو فرایند درمانی را از یکدیگر متمایز می‌کند. به طور کلی، همان‌طور که پیش‌تر هم به آن اشاره شد، طب فشاری بر مبنای چین باستان بر اساس ایجاد مجدد توازن و تعادل انرژی ین و یانگ ایجاد می‌شود. تحریک سیستم مریدیان بر اساس نقاط تحریکی می‌تواند به برقراری تعادل کمک کند. با گذر زمان، درمان‌گرها هر کدام از روش‌های ابداعی خاص خودشان برای رفع انسداد مریدیان‌ها بهره‌برداری می‌کنند.
تفاوت‌های بین طب سوزنی و طب فشاری
با وجود این‌که اساس و مبنای درمان هر دو روش، رفع انسداد کانال‌های مریدیان‌ها تلقی می‌شود، همچنان تفاوت‌هایی بین این دو تکنیک وجود دارد. طب فشاری پروسهی آسان‌تری برای بیمار است و نیازی نیست که حتما فرد برای مدتی طولانی روی تخت یا یک شی دراز بکشد. برخی از نقاط تحریکی در طب فشاری نیازمند دراز کشیدن نیست و می‌توان این نقاط را در هر لحظه و هر مکان تحریک کرد. از طرفی دیگر، طب سوزنی توسط بسیاری از محافل و انجمن های علمی پزشکی که اعتبار خوبی دارند به رسمیت شناخته می‌شود. برای مثال در کشور ایالات متحده‌ی آمریکا، طب سوزنی به عنوان یک شغل مورد پذیرش اماکن دولتی است. از همه مهم‌تر، یک فرد می‌تواند به صورت خودآموز طب فشاری را یاد گرفته و روی خود انجام دهد. در صورتی‌که یادگیری طب سوزنی به صورت خود آموز کار چندان آسانی محسوب نشده و نیاز است تا فرد مدت زمان بیشتری را صرف یادگیری کند. حال شاید این سوال در ذهن‌تان شکل گرفته که چطور می‌توان طب فشاری را به صورت خود آموز فرا گرفت؟
چگونه رایگان طب فشاری را یاد بگیریم؟
در بحث یادگیری و آموزش طب فشاری، روش‌های مختلفی وجود دارد. برای مثال می‌توان به وجود نرم‌افزارهای متعددی اشاره کرد که به صورت رایگان به مخاطب یاد می‌دهند که چطور از طب فشاری برای تسکین درد استفاده کنند. این نرم‌افزارها بیشتر مختص به گوشی‌های هوشمند است. از طرفی دیگر، مقالات متنی و همچنین محتواهای ویدیویی زیادی هم در رسانه‌ها وجود دارد که گام به گام به مخاطب یاد می‌دهند که چطور از طب فشاری به بهترین نحو بهره‌برداری کنند. آسان‌ترین روش برای یادگیری طب فشاری، جست‌وجوی عبارت Acupressure در وب‌سایت یوتیوب است. دنیایی از محتواهای ویدیویی رایگان در اختیار کاربر قرار می‌گیرد که هر کدام، گنجینه‌ی مهمی از اطلاعات را در این زمینه به کاربر ارائه می‌دهد. با تمامی این تفاسیر، برخی از پزشکان غربی در تلاش هستند طب فشاری را به صورت تمام و کمال یاد بگیرند؛ چراکه هم روشی آسان است و هم می‌توان به صورت خودآموز به راحتی آن را یاد گرفت و از همه مهم‌تر این‌که در صورت اعمال یک فشار ملایم روی اندام، هیچ خطری جان بیمار را تهدید نخواهد کرد.
گردش دست در جهت عقربه‌های ساعت و همچنین خلاف عقربه‌های ساعت هم بر طبق یک قاعده و قانون خاص انجام می‌شود
از کتاب‌های قابل اطمینان و معتبر در زمینه‌ی طب فشاری می‌توان به آثار بسیار زیادی نظیر اطلس طب فشاری (The Acupressure Atlas) به اهتمام و کوشش برنارد کولستر اشاره کرد که تمامی ریز و بم نقاط تحریکی را در این زمینه به طور آشکار و واضح تشریح می‌کند. هنگامی که فرد از جایگاه نقاط تحریکی به درستی آگاه شود، تقریبا بخش عمده‌ای از پروسهی یادگیری انجام شده است؛ چراکه تنها چیزی که باقی می‌ماند، اعمال حد متوسطی از فشار به نقاط مذکور است. در برخی از نقاط نیاز است تا یک فشار مستمری برای چند دقیقه اعمال شود و در برخی از نقاط دیگر نیاز است تا به صورت رفت و برگشتی یک فشار ثابت به منطقه‌ی مورد نظر وارد شود. همچنین گردش دست در جهت عقربه‌های ساعت و همچنین خلاف عقربه‌های ساعت هم بر طبق یک قاعده و قانون خاص انجام می‌شود. به طور خیلی مختصر، برای کاهش حس درد و تسکین دردهای مزمن توصیه می‌شود تا به صورت خلاف جهت فشار وارد شود. برای ایجاد انرژی بیشتر و تقویت حس خوب در اندام‌ها پیشنهاد می‌شود تا در جهت عقربه‌های ساعت، فشار به منطقه‌ی تحریکی اعمال شود. در مثالی دیگر توصیه می‌شود برای تقویت عملکرد دستگاه گوارش بدن، فشار هم‌راستا با جهت عقربه‌های ساعت القا شود.
آشنایی با برخی از مهمترین نقاط تحریکی طب فشاری
برشمردن و توصیف هر نقطه‌ی تحریکی نیاز به یک مقاله‌ی مفصل و جداگانه‌ی دیگری دارد. با این حال، به معرفی پنج نقطه‌ی تحریکی می‌پردازیم؛ نقاطی که در طب فشاری برای تسکین درد به شدت مورد استفاده قرار می‌گیرند. معرفی این نقاط صرفا برای آگاهی و خود‌آموزی طب فشاری به طور مختصر و مفید است. همان‌طور که در ابتدای مقاله هم ذکر شده، هیچ توصیه‌ی درمانی برای بهبود وضعیت بیماران قرار نیست در این مطلب ارائه شود. بنابراین، اگر دچار یک بیماری حاد شده‌اید، بهتر است به منظور درمان به سراغ یک پزشک معالج بروید تا این‌که با طب فشاری به یک نتیجه‌ی مطلوب برسید. پنج نقطه‌ی مهم در طب فشاری عبارتند از:
ST 36
دنبال یک نقطه‌ی استخوانی درست زیر کشکک زانویتان بگردید. سپس به آرامی به خارج از زانو حرکت کرده تا به یک بخش تقسیم‌کننده‌ی کوچک برسید. به این منطقه، معده ۳۶ (ST 36) گفته می‌شود. این نقطه‌ی تحریکی در طب فشاری به منظور بهبود وضعیت هضم غذا، تهوع، یبوست و سایر موارد گوارشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
LI 4
اگر شما یک فشار را در بالاترین نقطه بین انگشت اشاره و شست وارد کنید، در حقیقت شما ناحیهی تحریکی روده ۴ (LI 4) را تحریک می‌کنید. این ناحیه که به «حذف‌کننده‌ی بزرگ» هم معروف است، یکی از مهمترین نقاط در حوزه‌ی طب فشاری برای تسکین سر درد و حملات میگرنی تلقی می‌شود. همچنین با تحریک ناحیهی LI 4 می‌توان پروسهی زایمان را در زنان حامله تسهیل کرد.
GB 21
این ناحیه به اسم صفرا ۲۱ شناخته می‌شود. درمان‌گر این منطقه را به منظور کاهش فشار و دردهای ناحیهی گردن و کتف فشار می‌دهد. ناحیهی صفرا ۲۱ درست در پشت کتف، بین گردن و نقطه‌ای که دست‌ها به کتف می‌رسد قرار می‌گیرد.
این تنگ (Yin Tang)
اگر ناحیهی بین ابروهایتان را ماساژ دهید، در واقع در حال تحریک ناحیهی «این تنگ» هستید. از مزیت فشار ملایم در این ناحیه می‌توان به ریلکس شدن و کاهش استرس و اضطراب در فرد اشاره کرد.
PC 6
پریکاردیوم ۶ اسم ناحیهی مهمی در طب فشاری است که در داخل مچ دست قرار گرفته است. تحریک این ناحیه برای بهبود حس تهوع ناشی از حاملگی یا تهوع ناشی از سفر با اتومبیل یا هواپیما به شدت سودمند است.
آیا طب فشاری برای همه مفید است؟
به طور کلی می‌توان طب فشاری را یک پروسهی ایمن و بدون دردسر دانست. اگر فردی به سرطان، التهاب مفصل، بیماری‌های قلبی یا یک اختلال مزمن دچار شده، بهتر است با پزشک معالج خود در این زمینه مشورت کند؛ چراکه فشاری که در طب فشاری القا می‌شود، ممکن است به عضلات و ناحیهی مفصل آسیب وارد کند. به همین دلیل، جدا از موارد گفته شده بهتر است تا فرد از مهارت درمان‌گر خود برای انجام طب فشاری اطمینان حاصل کند.
با وجود این‌که طب فشاری آسیب مهلکی برای انسان ایجاد نمی‌کند، بهتر است افرادی که شرایط زیر را دارند از انجام این فعالیت جدا خودداری کنند:
- یک تومور سرطانی در ناحیهی مورد نظر که قرار است فشار القا شود، وجود دارد که به استخوان گسترش پیدا کرده است. در صورت فشار ممکن است سلول‌های توموری از غشای خود پاره شده و به بخش‌های دیگری در بدن پخش شوند.
- فردی که از بیماری آرتریت روماتیت (التهاب مفاصل)، یک آسیب به نخاع یا یک بیماری استخوانی رنج می‌برد. به طور کلی بیماری‌هایی که با دستکاری فیزیکی ممکن است بدتر شوند، توصیه می‌شود طب فشاری روی این دسته از بیماران انجام نشود.
- اگر فرد دچار واریس یا اتساع ورید شده باشد.
- افراد حامله نباید طب فشاری انجام دهند؛ چراکه برخی از نقاط تحریکی ممکن است موجب القای انقباض شوند.
طب فشاری؛ یک علم یا شبه علم؟
شبهِ علم (Pseudoscience) به باورها و فعالیت‌هایی گفته می‌شود که به اشتباه به اسم علم رواج پیدا می‌کنند اما اصلا و ابدا پایه و اساس علمی ندارند. البته برخی از موارد مرتبط با شبه علم، رسما خرافه و غیر واقعی تلقی می‌شوند و برخی دیگر از موارد را می‌توان تا حدودی پایه‌ی علمی برای‌شان در نظر گرفت اما هنوز دلیل و مدرک علمی و قابل منطقی نمی‌توان برای داده‌ها یافت. از مثال‌های شبه علم می‌توان به ستاره‌بینی، کارما، سنگ درمانی، یوگا، مدیتیشن و بسیاری از موارد دیگر اشاره کرد. در این میان، طب فشاری و طب سوزنی هم مورد بحث بسیاری از محققین و حتی افراد عادی قرار گرفته که آیا باید این دو پروسهی درمانی و تسکینی را علم در نظر گرفت یا یک شبه علمِ بسیار پر طرفدار؟ در حقیقت همگی به دنبال پاسخ به یک سوال مهم هستیم. آیا مریدیان‌ها که یک منبع انرژی درونی تلقی می‌شوند، یک دانش دروغین است یا بر مبنای چیز دیگری این مفاهیم روی کار آمده است؟
برخی از دانشمندان عقیده دارند که ساز و کار طب فشاری و حتی طب سوزنی بر مبنای پدیده‌ای به اسم اثر پلاسیبو (Placebo Effect) است
برخی از دانشمندان عقیده دارند که ساز و کار طب فشاری و حتی طب سوزنی بر مبنای پدیده‌ای به اسم اثر پلاسیبو (Placebo Effect) است. اثر پلاسیبو به زبان بسیار ساده و عامیانه همان حسِ تلقینی است که به فرد بیمار القا می‌شود. به عقیده‌ی طرفداران این فرضیه، چیزی در بدن انسان به اسم مریدیان وجود ندارد که درگاهی برای نقل و انتقال انرژی باشد. به بیمار این‌گونه تلقین می‌شود که اگر ناحیهی خاصی در بدن با فشار سوزنی یا دست تحریک شود، حس درد آرام می‌شود. این‌که دقیقا چطور می‌توان تلقین قدرتمندی را ساخت که یک درد خاص و زجرآوری را کاهش و چه بسا برطرف کند همچنان سوالی است که دانشمندان حوزه‌ی علوم اعصاب و نورو آناتومی در حال بررسی جوانب مختلفش هستند.
در یک مقاله‌ی مروری که سال ۲۰۱۱ منتشر شد، محققین توانستند چهل و سه مقاله در حوزه‌ی اثرگذاری طب فشاری را بررسی کنند. نکته‌ی جالب اینجاست که نویسندگان در ۳۵ مورد از چهل و سه مقاله به این نتیجه رسیده بودند طب فشاری در درمان برخی از نشانه‌های بیماری‌ها موثر واقع شده است. نویسندگان مقاله‌ی مروری با بررسی چهل و سه مورد از تحقیقات در این زمینه در نهایت در بخش نتیجه‌گیری اذعان داشته‌اند که مطالعات آزمایشگاهی و بالینی در گذشته موفق نشده بودند تا از طب فشاری نتایج حمایت‌کننده‌ای را در بحث درمان ارائه دهند. برای بررسی دقیق طب فشاری نیاز بوده تا مطالعات مورد-شاهدی تصادفی طراحی شود تا از صحت اثرگذاری طب فشاری روی یک عارضه‌ی خاص اطمینان حاصل شود.
در مطالعه‌‌ی مروری دیگری، چهار آزمایش بالینی و ۹ مطالعه دیگر در حوزه‌ی طب فشاری برای کنترل درد در زمان زایمان مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس این بررسی هم مشخص شد طب فشاری یا طب سوزنی می‌تواند درد را در زمان زایمان کاهش دهد. هر چند محققین دست خودشان را در بخش بحث نبسته و این نکته را هم اضافه کرده‌اند که تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است. از نتایج حیرت‌برانگیز دیگری که در مطالعات به دست آمد، این بود که به نظر می‌رسد طب فشاری نسبت به ماساژ سوئدی می‌تواند به مراتب بیشتر حس درد مزمن را کاهش دهد.
با این‌که هنوز در داخل بدن چیزی تحت عنوان مریدیان از لحاظ آناتومی یا بافت‌شناسی یافت نشده، همچنان مطالعاتی منتشر می‌شود که از اثر مثبت طب فشاری خبر می‌دهند
برای کاهش حس تهوع ناشی از سفر با وسایل نقلیه، ابزاری به اسم مچ‌بند طب فشاری در سطح بازار وجود دارد که این حس را تا حدود به‌سزایی برطرف می‌کند. در حقیقت این مچ‌بند، فشاری را به نقطه‌ی تحریکی P6 القا می‌کند. دانشمندان در تلاش هستند تا از لحاظ علمی این مسئله را بررسی کنند که آیا واقعا طب فشاری در این زمینه تاثیرگذار است یا خیر. جالب است که این نقطه تنها برای کاهش حس تهوع کارایی داشته و به نظر می‌رسد برای جلوگیری از استفراغ تاثیر آن‌چنان قابل قبولی ندارد. با تمامی این تفاسیر، دانشمندان نتایج آن‌چنان محکمی پیرامون مچ‌بند طب فشاری کسب نکرده‌اند.
در هر صورت، همچنان مطالعات بالینی در زمینه‌ی بررسی تاثیر طب فشاری صورت می‌گیرد. با این‌که هنوز در داخل بدن چیزی تحت عنوان مریدیان از لحاظ آناتومی یا بافت‌شناسی یافت نشده، همچنان مطالعاتی منتشر می‌شود که از اثر مثبت طب فشاری خبر می‌دهند. از آن سو، رسانه‌ها و افراد زیادی به صورت محکم جلوی طب سوزنی و فشاری ایستاده و بیان می‌کنند که این مفاهیم از بیخ و بن خرافه بوده و هیچ جایگاهی در علم پزشکی ندارند. برای مثال می‌توان به وب‌سایت بسیار مطرح کویک‌واچ (Quackwatch) اشاره کرد.
کویک‌واچ، وب‌سایتی پزشکی است که توسط فردی پزشک به اسم استفن برت احداث شده است. کویک‌واچ رسالت مهمی دارد. این سایت در برابر نشر خرافه، حقایق اشتباه علمی و باورهای غلط در حوزه‌ی پزشکی واکنش نشان داده و به مبارزه با انتشار این اخبار کذب و موارد شبه علم می‌پردازد. کویک‌واچ در مقاله‌ای بلند بالا و طولانی، ضمن تخریب تمامی مفاهیم طب سنتی چینی، به شماتت طب فشاری و سوزنی می‌پردازد. به عقیده‌ی نگارنده‌ی مطلبِ کویک‌واچ، اگر طب فشاری به درستی انجام نشود، امکان دارد فرد به دلیل افت فشار بیهوش شود. هماتومای موضعی (جمع شدن خون به دلیل خون‌ریزی عروق کوچک به خاطر پاره شدن)، پنموتوراکس (سوراخ شدگی ریه) و عفونت‌های موضعی از دیگر عوارض ناشی از طب فشاری و سوزنی در این مقاله عنوان شده است. در وضعیت حادتر ممکن است به دلیل غیر استریل بودن سوزن‌ها، هپاتیت B به فرد سالم انتقال یابد یا حتی اعصاب محیطی دچار آسیب شود. بسیاری از محققین باور دارند که طب فشاری از متدهای تشخیصی غیر منطقی به منظور شناسایی علائمی علمی استفاده می‌کند. در هر صورت، حتی اگر طب فشاری و سوزنی شبه علم هم به شمار می‌روند، می‌توان از طب فشاری به منظور تاثیرگذاری مثبت روی حال جسمانی بیمار استفاده کرد؛ چراکه همان‌طور که گفته شد، طب فشاری نسبت به طب سوزنی خطرات کمتری داشته و می‌توان خیلی راحت‌تر آن را روی بیمار اجرا کرد. البته به شرطی که فشار به صورت بسیار زیاد نباشد.
