با هانتینگتون، یکی از خطرناک‌ترین بیماریهای ژنتیکی آشنا شوید
بیماری هانتینگتون جزء معدود بیماریهای نادر در سطح دنیاست که در همان بدو ظهورش، کیفیت زندگی بیمار را به خطر می‌اندازد. این بیماری که معمولا در بین سال‌های ۳۰ تا ۵۰ بروز پیدا می‌کند، به مرور وخیم‌تر شده و در نهایت بیمار به دلیل حاد شدن علائم جانش را از دست می‌دهد. در این بیماری، بخش‌هایی از مغز از کار افتاده و به درستی فعالیت نمی‌کند. بیماری هانتینگتون یک اختلال ژنتیکی است اما آیا حتما از والدین به فرزند انتقال پیدا می‌کند؟ آیا راه حلی برای درمان بیماری هانتینگتون وجود دارد؟
بیماری هانتینگتون که در بعضی از متون به کره هانتینگتون هم شناخته میشود، یک اختلال نورو دژنراتیو (تخریب عصبی) است که در اغلب اوقات و نه همیشه از والدین به ارث می‌رسد. اولین نشانه‌های این بیماری معمولا ریشه در توانایی‌های ذهنی یا اخلاق دارد. اختلال‌های جسمانی هم به مرور ایجاد میشود. برای مثال اگر عضلات ناحیه‌ی پشتی کمر و اندام تحتانی از لحاظ عصبی دچار مشکل شود، راه رفتن به شکل ساده رخ نخواهد داد. بیماری هانتینگتون اختلالی است که پیشرفت بسیار سریعی خواهد داشت و بیمار در بدترین و وخیم‌ترین حالت ممکن حتی در صحبت کردن هم ناتوان خواهد شد. با وجود این‌که سن ۳۰ تا ۵۰ سالگی، بیشترین بازه‌ی سنی بروز علائم هانتینگتون گزارش شده، ظهور علائم بیماری در هر سنی می‌تواند رخ دهد. در غرب اروپا از هر ۱۰۰ هزار نفر، ۳ الی ۷ نفر به بیماری هانتینگتون دچار می‌شوند. با این حال جالب است بدانید افرادی که در ژاپن، چین و آفریقا زندگی می‌کنند، احتمال کمتری نسبت به نژاد اروپا در آنها وجود دارد که به این بیماری مبتلا شوند.
علت ایجاد بیماری هانتینگتون
جهش یک ژن در کروموزوم شماره‌ی ۴ موجب ایجاد بیماری هانتینگتون میشود. یک نسخه‌ی کپی از این ژن، پروتئینی به اسم هانتینگتون را تولید می‌کند. ژنی که جهش روی آن انجام شده، از لحاظ اندازه نسبت به حالت معمولِ ژن بزرگتر است. این ژن به تولید اضافه بر سازمان موادی به نام‌های سیتوزین، آدنین و گوانین (CAG) که در واقع ساختار DNA را می‌سازند می‌انجامد. به طور معمول CAG برای ساخت یک ژن معمولی باید کمابیش ۳۶ مرتبه تکرار شود اما در بیماری هانتینگتون دست کم ۳۶ مرتبه این اتفاق رخ می‌دهد. به همین دلیل، ژن ایجادکننده‌ی بیماری هانتینگتون بزرگتر از حد عادی است.
ژن بیماری‌زای هانتینگتون موجب تجمع پروتئینی به اسم هانتینگتون (HTT) در مغز میشود؛ محصولی که به شدت سمی بوده و سلامتی بدن انسان را به خطر می‌اندازد. با تجمع هر چه بیشتر پروتئین هانتینگتون در مغز، سلول‌های خاصی در این ناحیه شروع به آسیب دیدن می‌کنند. بر اساس مطالعات مختلف مشخص شده که اگر تکرار ژن بین ۳۶ تا ۳۹ مرتبه باشد، این احتمال وجود دارد که فرد، بیماری هانتینگتون را بروز دهد؛ همچنین این احتمال هم وجود دارد که تا پایان زندگی خبری از بروز علائم نباشد. با این حال اگر از ۴۰ مرتبه بیشتر شود، فرد حتما برخی از علائم و شرایط بیماری هانتینگتون را نشان خواهد داد.
نحوه‌ی انتقال و سرایت بیماری هانتینگتون
بیماری هانتینگتون یک اختلال اتوزومی غالب است. به زبان ساده‌تر، اگر یک فرد تنها یک نسخه‌ی کپی از ژن جهش‌یافته را داشته باشد، با انتقال این ژن به فرزند حتما او هم به این عارضه دچار خواهد شد.
یک انسان مبتلا به بیماری هانتینگتون، یک نسخه ژن سالم و یک نسخه ژن جهش یافته در سلول‌های خود دارد. اگر نسخه‌ی ژنتیکی سالم به فرزند منتقل شود، او سالم باقی خواهد ماند. با این حال، ایجاد بیماری تنها در صورتی است که نسخه‌ی جهش یافته به بدن فرزند انتقال یابد. بنابراین، اگر یکی از والدین به بیماری هانتینگتون دچار شده، تنها پنجاه درصد احتمال دارد که فرزند هم در آینده از این بیماری رنج ببرد.
از آنجایی که بیماری هانتینگتون یک اختلال اتوزومی غالب است، اگر پدر یا مادر نتواند ژن جهش یافته را به فرزند انتقال دهد، فرزند کاملا سالم خواهد بود. به همین سبب، نسل‌های بعدی از شر این کابوس هولناک خلاص خواهند شد. با این اوصاف، معمولا بروز علائم بیماری از سن ۳۰ سالگی به بعد خواهد بود و اگر والدین در همان اوایل دوره‌ی حاملگی برای آزمایش ژنتیک اقدام نکرده باشند، مجبور هستند تا سنین بالا صبر کنند تا علائم ظاهر شوند. با این اوصاف، ۱۰ درصد از مبتلایان به این بیماری گزارش شده که در سن پیش از ۲۰ سالگی نشانه‌های بیماری هانتینگتون را بروز داده‌اند. ۴ الی ۱۱ درصد از مبتلایان هم پس از سن ۶۰ سالگی، علائم این اختلال عصبی را در خود گزارش کرده‌اند.
بیماری هانتینگتون جوانی چیست و چه تفاوتی با حالت عادی دارد؟
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، علائم بیماری می‌تواند در هر سنی رخ دهد. اگر فرد قادر باشد علائم را پیش از سن ۲۰ سالگی تجربه کند، به این اختلال دچار شده است. این نوع از بیماری معمولا به بیماری هانتینگتون جوانی معروف است. همچنین باید به این نکته هم اشاره کرد که علائم این اختلال تا حدودی متفاوت از حالت عادی است. در بیماری هانتینگتون جوانی اغلب لرزش و سفت شدگی اندام تحتانی و همچنین اختلال در یادگیری رویت میشود. در این نوع از بیماری معمولا علائم با سرعت بیشتری ظاهر می‌شوند. به همین سبب معمولا بیمار در یک بازه‌ی زمانی ۱۰ ساله، وارد فاز پیشرفته‌ای میشود که خطر مرگ، اتفاق آن‌چنان غیر منتظره‌ای برای این بیماران نیست.
بین بیماری کره (Chorea) و هانتینگتون چه تفاوتی وجود دارد؟
بیماری کره یک اختلال عصبی است که فرد در زمان بیداری و هوشیاری کامل، حرکات غیر ارادی را به طور مستمر انجام می‌دهد. بیماری کره کل بدن فرد را درگیر می‌کند اما به طور معمول حرکت‌های غیر ارادی در صورت، دستان و پاها انجام می‌گردد. با این حال در بیماری کره وقتی بیمار می‌خوابد، حرکات هم متوقف می‌شوند.
کره در حقیقت یک علامت از بیماریهای مختلف عصبی مثل بیماری هانتینگتون به حساب می‌آید. کره هم مثل هانتینگتون یک اختلال موروثی است و یک انسان پنجاه درصد احتمال دارد این بیماری را از پدر یا مادر مبتلا به ارث ببرد. اختلال کره هم مثل هانتینگتون بیشتر در سنین بین ۳۰ تا ۵۰ سالگی رخ می‌دهد. در حقیقت علت ایجاد کره، بیماری هانتینگتون است. با این حال، کره صرفا محدود به این بیماری نیست و به‌واسطه‌ی بروز سایر اختلالات عصبی می‌توان عارضه‌ی کره را هم مشاهده کرد. اگر به سرعت عارضه‌ی کره شناسایی شود می‌توان جلوی پیشرفت این بیماری را گرفت.
نشانه‌های بیماری هانتینگتون
اغلب نشانه‌های مهم بیماری هانتینگتون معمولا در بین بازه‌ی ۳۰ الی ۵۰ سالگی ظهور پیدا می‌کند. با این حال، همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد برخی از نشانه‌ها را می‌توان در سایر سنین هم رویت کرد. نشانه‌های کلیدی و اصلی بیماری شامل چند مورد زیر است:
- تغییر در شخصیت و روحیات فرد
- افسردگی
- اختلال در حافظه، تفکر و قضاوت
- از دست رفتن هماهنگی در کنترل حرکات
- دشواری در بلع و تکلم
نشانه‌های ابتدایی بیماری هانتینگتون
تکامل و پیشرفت علائم بین افراد متفاوت است. برخی از بیماران در ابتدا به افسردگی دچار می‌شوند و سپس اراده‌ی عضلات را از دست می‌دهند. برخی دیگر هم تغییرات رفتاری و انجام برخی فعالیت‌ها از نشانه‌های اولیه‌ی این بیماری است. با این حال، به طور کلی نشانه‌ها و علائم اولیه‌ی بیماری هانتینگتون به شرح زیر است:
- حرکات غیر قابل کنترل که هنوز خفیف است
- تغییرات جزئی در هماهنگی اندام‌ها با یکدیگر برای انجام یک کار
- عدم تعادل در راه رفتن
- تغییرات روحی و احساسی
- دشواری در تمرکز برای انجام فعالیت در مدرسه یا در محل کار
- اختلالاتی در حافظه‌ی کوتاه مدت
- افسردگی
- تحریک پذیری
بیمار امکان دارد همچنین انگیزه و تمرکز خود را در امورات روزمره‌ی خود از دست بدهد. از سایر علائم بیماری هانتینگتون می‌توان به رها شدن اشیا به صورت ناخواسته از دست‌ها و فراموشی نام سایرین اشاره کرد. اگرچه، به طور معمول این دو اتفاق می‌تواند برای عموم مردم رخ دهد. با این حال، این دو نشانه در مبتلایان به بیماری هانتینگتون به مرور زمان وخیم‌تر میشود.
نشانه‌های میانه و انتهایی بیماری هانتینگتون
هانتینگتون با گذشت زمان پیشرفته‌تر میشود. این بیماری ژنتیکی و نادر در اواسط دوره شامل تغییرات جسمانی بیشتر، از بین رفتن قدرت کنترل ارادی عضلات و همچنین تغییرات شناختی و عاطفی می‌گردد. به جهت گستردگی علائم بیماری، تغییرات به طور خلاصه به دو بخش جسمانی و روحی اشاره میشود.
تغییرات جسمانی
بیمار ممکن است این موارد را با شدت‌های مختلف تجربه کند:
- دشواری در تکلم که می‌تواند شامل ناتوانی در یافتن کلمات و عبارات مناسب باشد
- کاهش وزن که می‌تواند به ضعف عضلانی منجر شود
- دشواری در خوردن و بلع؛ چراکه عضلات دهان و دیافراگم ممکن است عملکردشان را از دست دهند
- خطر خفگی، به خصوص در مراحل پایانی بیماری
علاوه بر موارد ذکر شده، می‌توان به حرکات غیر قابل کنترل بدن هم اشاره کرد:
- حرکات صورت
- به هم ریختگی عضلانی در ناحیه‌ی سر و صورت
- پرش و تکانه‌های دست، پا و سایر مناطق بدن
- دشواری در حرکت به دلیل عدم تعادل
با گذر زمان و پیشرفت بیماری، حرکات غیر قابل کنترل به مراتب بیشتر از سایر علائم معمول در بدن با شدت بیشتری پیشرفت می‌کند. در نهایت امر، این حرکات آرامتر رخ می‌دهد چون عضلات به مرور زمان حالت سفت و سخت‌تری پیدا می‌کنند.
تغییرات در خلق و خو
یک سری از علائمی که در این بخش به آن اشاره میشود، در افراد دیگری هم دیده میشود که از این بیماری رنج نمی‌برند. گفته شده که تقریبا چهل درصد از بیماران مبتلا به هانیتنگتون، علائمی مثل مانیا، ناهنجاری‌های توهمی و اختلال وسواس فکری عملی را تجربه می‌کنند که روی روحیه‌ی خلق و خوی‌شان و به تبع روی کیفیت زندگی‌شان تاثیر جدی می‌گذارد.
دومین طبقه‌بندی در این زمینه، به تغییرات روحی و روانی نسبت داده میشود که به دلیل تغییرات ساختاری در مغز اتفاق می‌افتد. علائم روحی شامل این موارد میشود:
- رفتارهای تهاجمی و خشونت‌آمیز
- عصبانیت
- رفتار ضد اجتماعی
- بی‌تفاوتی
- افسردگی
- خستگی و بی‌حالی
- فاقد حس بودن
- بد خلقی
- سر سختی
- تغییرات شناختی
همچنین این دسته از علائم هم می‌تواند در این حیطه نمایان شود:
- نبود ابتکار عمل
- کاهش مهارت‌های تخصصی
- سرگردانی
- دشواری در تمرکز
- بروز مشکلات در انجام چند فعالیت هم‌زمان
با استناد به انجمن بیماری هانیتنگتون آمریکا، خطر خودکشی در افراد مبتلا به این بیماری خطرناک، ۱۰ برابر بیشتر از سایر تغییرات خلق‌وخویی به‌واسطه‌ی سایر عوامل گزارش شده است. به همین سبب معمولا به اطرافیان این دسته از بیماران توضیحات لازم داده میشود که حواسشان به اقدامات خطرناک بیماران مبنی بر خودکشی باشد. معمولا از خانواده و اطرافیان خواسته میشود تا بدون قضاوت به حرف بیمار گوش فرا داده و حتی با گفتاردرمانی در صدد حل معضلات روحی و روانی بیمار باشند. با این حال، بخش غم‌انگیز داستان در بیماران مبتلا به هانیتنگتون در این موضوع خلاصه میشود که انتهای مسیر بیماران، ناتوانی کامل در انجام امورات عادی است. بیمار در مراحل پایانی بیماری در راه رفتن و صحبت به ناتوانی کامل رسیده و به یک پرستار نیاز پیدا می‌کند.
تشخیص بیماری هانیتنگتون
انجام تست‌های آزمایشگاهی برای تشخیص بیماری از سال ۱۹۹۳ به بعد محقق شد. هر چند می‌توان با مراجعه به دکتر، از طریق بازگو کردن نشانه‌ها، به پزشک کمک کرد تا تشخیص درستی نسبت به بیماری بدهد. اگر قرار باشد که جنین داخل شکم مادر مورد بررسی ژنتیکی قرار گیرد، معمولا در هفته‌ی چهاردهم الی هجدهم می‌توان با برداشت نمونه از مایع آمنیون این موضوع را به خوبی فهمید.
برای فهم تغییرات ساختاری در مغز می‌توان از سی‌تی اسکن یا تصاویر MRI استفاده کرد. البته این تصاویر به تنهایی نمی‌توانند حکم قطعی بر تشخیص بیماری هانیتنگتون باشند. با این حال، این تصاویر به همراه سایر یافته‌ها می‌تواند به پزشک کمک کند تا این عارضه‌ی نادر را به خوبی شناسایی کند.
درمان بیماری هانیتنگتون
در حال حاضر این بیماری هم مثل سایر بیماری‌ها نادر ژنتیکی درمان قطعی ندارد. پروسه‌ی درمانی نمی‌تواند پیشرفت بیماری را متوقف کرده و حتی سرعت پیشرفت را کاهش دهد. در حال حاضر سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تنها دو داروی شیمیایی را برای درمان نشانه‌های بیماری هانیتنگتون معرفی می‌کند.
تترابنازین (زنازین) در درمان حرکات غیر ارادی یا اختلال کره که به واسطه‌ی بیماری هانیتنگتون ایجاد میشود کارایی بسیار خوبی دارد. هر چند، این دارو اثرات جانبی متعددی نظیر افسردگی و پرورش افکاری با مضمون خودکشی دارد. داروی بعدی دئوتترابنازین (آستدو) است که این دارو هم عملکرد مشابهی با داروی اول دارد، به خصوص درمان حرکات مربوط به صورت و زبان که اختلالات وخیم‌تری محسوب می‌شوند.
اگر بیمار پس از مصرف این دو دارو، تغییراتی در خلق‌وخو یا افسردگی را تجربه کرده، باید حتما در اسرع وقت به پزشک مراجعه کند. پژوهشگران همچنان در تلاش هستند تا داروی شیمیایی بهتری را به منظور مقابله با نشانه‌های این بیماری ژنتیکی ابداع کنند. از سایر داروها که می‌توانند کنترل حرکات را برعهده بگیرند می‌توان به کلونازپام، هالوپریدول و کلوزاپین اشاره کرد. اثرات جانبی این سه دارو معمولا سفتی عضلانی و آرام‌بخشی است. پزشک معالج معمولا برای جلوگیری از تغییرات روحی و روانی و برای پیشگیری از افسردگی، داروهایی مثل فلوکستین، سرتالین و سیتالوپرام را به همراه سایر داروها تجویز می‌کند.
گفتاردرمانی هم معمولا توصیه میشود؛ چون بیمارانی که با اختلال در کنترل عضلات ناحیه‌ی حلق و دهان روبه‌رو می‌شوند، با گفتاردرمانی می‌توانند تا حدودی کنترل عضلات را به دست بگیرند. اگر این دسته از اختلال به همین سادگی رها شود، بیمار در آینده‌ی نزدیک در تکلم، بلعیدن و خوردن غذا به مشکل برمی‌خورد.
انجام پروسه‌ی درمانی نزد فیزیوتراپ هم می‌تواند به بهبود وضعیت عضلانی فرد ختم شود. تقویت قدرت عضلاتی و انعطاف‌پذیری به همراه تقویت قدرت تعادل و توازن در راه رفتن می‌تواند خطرِ افتادن‌های احتمالی را موقع پیاده‌روی کاهش دهد. البته اگر پیشرفت بیماری در حدی باشد که بیمار در راه رفتن روزمره با مشکلات زیادی همراه باشد، پزشک برای حل این معضل، استفاده از واکر یا ویلچر را به بیمار توصیه می‌کند.
روزنه‌ای برای درمان قطعی بیماری هانیتنگتون
محققین دانشگاه علوم پزشکی دوک واقع در کارولینای شمالی آمریکا توانسته‌اند دارویی را بیابند که در درمان بیماریهای تخریبی عصبی مثل هانیتنگتون نقش مهمی را ایفا می‌کند. مطالعه‌ی این گروه از پژوهشگران در مجله‌ی معتبری به چاپ رسیده و نشان می‌دهد که می‌توان بیماری خاصی مثل هانتینگتون را در همان ابتدای کار درمان کرد.
محققین توانسته‌اند با یک داروی شیمیایی به اسم بزاروتن (Bexarotene) که متعلق به درمان سرطان لنفومای پوست است، جلوی پیشرفت بیماری هانیتنگتون را در مدل موشی بگیرند. پژوهشگران رویت کرده‌اند موش‌هایی که این دارو را دریافت کرده‌اند، از لحاظ بازتوانیِ قدرت عضلانی، وضعیت بهتری نسبت به گروه کنترل دارند. در واقع این داروی سرطانی تلاش می‌کند تا از طریق چند مسیر مشخص، به پروتئین هانیتنگتون رسیده و آن را از پروسه‌ی زیستی حذف کند. با کاهش تجمع این پروتئین می‌توان به درمان بیماری هانیتنگتون امیدوار شد. به صورت علمی می‌توان گفت که داروی بزاروتن با فعال‌سازی فاکتور رونویسی PPARδ کارکرد سیستم عصبی را حفظ می‌کند. این فاکتور موجب میشود تا فعالیت میتوکندری برقرار باقی مانده و نورون‌هایی را فعال می‌کند تا پروتئین‌های مشکل‌دار را حذف کنند.
در بیماران مبتلا به هانیتنگتون و همچنین نمونه‌های موشی، فعال‌سازی فاکتور PPARδ یک معضل و دغدغه‌ی مهم محسوب میشود چون معمولا در اختلالات عصبی این چنینی، این فاکتور غیر فعال باقی می‌ماند. با وجود امیدبخش بودن یافته‌های این پژوهش، هنوز نمی‌توان نتیجه‌گیری قطعی گرفت. بنابراین، وادار کردن بیماران برای تهیه‌ی داروی بزاروتن کار منطقی نیست. در مطالعات آینده باید به دنبال این بود که داروی مذکور در بیماران انسانی چه رفتاری خواهد داشت و آیا واقعا مسمومیت ناشی از تجمع پروتئین هانیتنگتون از این طریق، به طرز چشمگیری از لحاظ آماری کاهش می‌یابد یا خیر.
