رصد بارش شهابی ۱۴۰۱ در حضور نور اَبَرماه

بارش شهابی برساوشی یا اَبَرماه؟ امسال دو پدیده‌ی نجومی تماشایی هم‌زمان روی می‌دهند اما برای بهتر دیدن شهاب‌ها باید به سوی مخالف ماه در آسمان بامدادی نگاه کرد.

بارش شهابی «برساوشی» (Perseids) همیشه در حدود ۱۱، ۱۲ و ۱۳ آگوست (۲۰ تا ۲۲ مرداد) به اوج می‌رسد. اما امسال نور ماه کامل با اوج این بارش شهابی تداخل خواهد داشت.

زمان اوج پیش‌بینی شده برای بارش امسال ۱۳ آگوست ۲۰۲۲ در ۰۳:۰۰ بامداد به وقت ساعت هماهنگ جهانی (۲۲ مرداد ساعت ۰۷:۳۰ صبح) است. در بیشتر سال‌ها، توصیه می‌شود که اوج بارش شهابی برساوشی را در بامداد ۲۰، ۲۱ و ۲۲ مرداد تماشا کنید اما امسال متأسفانه، ماه در طول اوج بارش شهابی برساوشی تمام شب را در آسمان خواهد بود.

بدین ترتیب شهاب‌های قابل مشاهده به اندازه‌ای که سال‌های گذشته در آسمان تاریک و بدون ماه دیده می‌شدند، نخواهند بود. با این وجود اگر تصمیم قطعی برای تماشای آسمان شب‌های بارش دارید، باید مکانی به دور از آلودگی نوری را انتخاب کنید.

همچنین توجه داشته باشید که شمار شهاب‌ها از اواخر شب تا ساعات اولیه‌ی صبح افزایش می‌یابد که با بالا آمدن کانون بارش و پایین رفتن ماه، در سمت مخالف آن، به‌تدریج باید انتظار رصد شهاب‌های بیشتری را داشته باشید.

بنابراین در زمان اوج بارش شهابی ماه درخشان در آسمان حضور خواهد داشت که یک اَبَرماه هم هست. این آخرین ابرماه سال ۲۰۲۲ به‌طور دقیق جمعه ۱۲ آگوست (۲۱ مرداد) در ۰۱:۳۶ ساعت هماهنگ جهانی (۰۶:۰۶ صبح جمعه به وقت تهران) روی می‌دهد.

بدین ترتیب پنج‌شنبه شب تا اولین ساعات روز جمعه فرصت مناسبی برای تماشای ابرماه و عکاسی از آن با پدیده‌های زمینی است. ماه کامل مرداد که «ماه خاویاری» (Sturgeon Moon) هم نامیده می‌شود، در حالی روی می‌دهد که ماه در نزدیک‌ترین نقطه‌ی خود به زمین، یعنی حضیض مداری، قرار دارد.

پدیده‌ی ابرماه می‌تواند در آسمان، بزرگ‌تر و تا ۱۶ درصد روشن‌تر از ماه کامل عادی به‌نظر برسد. با حضور این ابرماه، وضعیت رصدی بارش شهابی هم متفاوت خواهد بود. در شرایط ایدئال در یک آسمان تاریک و بدون ماه، رصدگران آسمان اغلب ۹۰ شهاب در ساعت یا بیشتر را گزارش می‌دهند. امسال اما به دلیل حضور همه جانبه‌ی ماه، دستیابی به چنین عددی غیرممکن به‌نظر می‌رسد. هرچند در سال ۲۰۱۴ هم وضعیت مشابهی وجود داشت و شمار اندکی از رصدگران ZHR حدود ۷۰ هم گزارش کردند.

در مجموع بارش شهابی برساوشی که تا حدودی در روزهای پیش از اوج و اندکی پس از آن هم ادامه می‌یابد، بارشی غنی و پایدار است. شهاب‌های آن رنگارنگ هستند و اغلب رد پایداری را بر جای می‌گذارند. همه‌ی این عوامل باعث می‌شود که بارش برساوشی یکی از محبوب‌ترین بارش‌های شهابی در نیمکره‌ی شمالی باشد.

دنباله‌دار ایجادکننده‌ی بارش شهابی برساوشی

دنباله‌داری که باعث ایجاد بارش شهابی برساوشی است، یک دنباله‌دار نسبتا بزرگ به نام «۱۰۹پی/سوئیفت-تاتل» (۱۰۹P/Swift-Tuttle) است. این دنباله‌دار تقریبا هر ۱۳۳ سال یک بار دور خورشید می‌چرخد.

این جرم آسمانی، در ۱۶ جولای ۱۸۶۲ (۲۷ تیر ۱۲۴۱ خورشیدی) توسط «لوئیس سویفت» (Lewis Swift) از ماراتون نیویورک و با استفاده از یک تلسکوپ ۱۱ سانتی‌متری کشف شد. اما او بلافاصله آن را گزارش نکرد، زیرا تصور می‌کرد دنباله‌دار «اشمیت» (Schmidt) را که دو هفته پیش‌تر پیدا شده بود، دیده است.

سه روز بعد، «هوراس تاتل» (Horace Tuttle) از رصدخانه‌ی هاروارد آن را دید و سپس دانشمندان محاسبه کردند که این دنباله‌دار ۱۲۰ سال دیگر یعنی یعنی در سال ۱۹۸۲ بازخواهد گشت.

اما سال ۱۹۸۲ آمد و رفت و دنباله‌دار در آسمان ظاهر نشد. این بار، ظهور یک ‌دار مشاهده شده در سال ۱۷۳۷ به عنوان ظهور اولیه‌ی احتمالی دنباله‌دار سوئیفت-تاتل در نظر گرفته شد. هم‌اکنون دوره‌ی مداری بیش از ۱۳۰ سال عنوان شده است. «برایان مارسدن» (Brian Marsden) عناصر مداری جدید و پیش‌فرض‌هایی را برای یافتن آن در سال ۱۹۹۲ منتشر کرد.

در دهه‌ی ۱۹۸۰، بسیاری از شکارچیان دنباله‌دار، هر از گاهی بخشی از آسمان را که قرار بود این دنباله‌دار ظاهر شود، بررسی می‌کردند. پس از آن طغیان شهاب‌های برساوشی در سال ۱۹۹۱ نشان داد که دنباله دار احتمالا در راه بازگشت است و افزایش مجدد شهاب‌ها در سال ۱۹۹۲ هم این موضوع را تأیید می‌کرد.

مسیر حرکت دنباله‌دار سوئیفت-تاتل و بارش برساوشی در تقاطع بقایای آن با مدار زمین
Credit: Guy Ottewell

سرانجام در ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۲ (۴ مهر ۱۳۷۱) «تسوروهیکو کیوچی» ستاره‌شناس آماتور و شکارچی دنباله‌دار، آن را در آسمان عصرگاهی و درست در شمال کاسه‌ی صورت فلکی دب اکبر، شناسایی کرد.

او با دانستن اینکه کجا را باید نگاه کند، پس از ۱۶ ساعت، دنباله‌دار را مشاهده کرد و روشنایی را پنج برابر بیشتر از گزارش اولیه تخمین زد. سپس دیگران این مشاهده را تأیید کردند. بعدها، «گری کرونک» (Gary Kronk) احتمال داد که دنباله‌دارهای مشاهده شده در سال‌های ۶۹ و ۱۸۸ پیش از میلاد هم ظاهرا همین دنباله‌دار بوده‌اند؛ نظریه‌ای که بعدا تأیید شد.

اکنون این دنباله‌دار در ۳۵ درجه‌ی جنوب خورشید و ۴۲ برابر دورتر از خورشید قرار دارد و بدین ترتیب در هیچ تلسکوپی قابل مشاهده نیست اما در سال ۲۱۲۶ در تمام تلسکوپ‌ها، دوربین‌های دوچشمی و حتی با چشم غیر مسلح قابل رصد خواهد بود.

کانون بارش شهابی برساوشی

در حوالی بامداد، اگر رد تمام شهاب‌های برساوشی را به سمت عقب دنبال کنید، به‌نظر می‌رسد که از صورت فلکی «برساوش» (Perseus) نزدیک خوشه‌ی معروف دوگانه (Double Cluster) آمده‌اند. به همین دلیل این بارش شهابی، برساوشی نامگذاری شده است.

کانون بارش شهابی برساوشی
Credit: EarthSky

البته، هیچ ارتباط واقعی بین بارش شهابی و صورت فلکی برساوش وجود ندارد. ستاره‌های برساوش چندین سال نوری دورتر هستند، در حالی که این شهاب‌ها در حدود ۱۰۰ کیلومتری سطح زمین می‌سوزند.

در نهایت باید تأکید کرد که در بارش شهابی برساوشی ۱۴۰۱ به احتمال زیاد بیشترین شهاب‌ها را در ساعات پیش از سپیده‌دم ۲۰ تا ۲۲ مرداد شاهد خواهیم بود اما بسیاری از شهاب‌های کم‌نور با وجود یک ماه تقریبا کامل که آخرین ابرماه ۲۰۲۲ هم هست، پنهان می‌شوند.

عکس کاور: بارش شهابی برساوشی با وجود آلودگی نوری
Credit: Lorenzo Di Cola/NurPhoto via Getty Images

منبع: EarthSky