همه چیز درباره محصولات استخوانی؛ صنایع دستی خاص و نفیس ایرانی
قدمت استفاده از استخوان برای ساخت زیورآلات به انسان غارنشین بازمی‌گردد. انسان آن روزگار که برای رفع نیازهای خود منبعی جز طبیعت نداشت، از استخوان شکار برای ساخت وسایل روزمره، ثبت هنرنمایی‌ها و ساخت زیورآلات استفاده می‌کرد. استخوان حیوانات علاوه بر استحکام بالا و قابلیت تراش داده شدن و شکل گرفتن برای تولید محصولات استخوانی مختلف، رنگ سفید و بافت تقریبا یکدستی داشت که باعث می‌شد برای نقاشی هم بسیار مناسب باشد.
آثار به جا مانده از عهد پارینه سنگی نشانگر علاقه شدید بشر به حکاکی تصویرحیوانات بر روی عاج ماموت‌ها است. تصاویر به جا مانده بر روی دیوار غارهای وگل‌هرد (Vogelherd) در نزدیکی اولم از شهرت فراوانی برخوردارند. مجسمه، طلسم و ابزارهایی هم از جنس عاج و استخوان در مصر باستان و بین‌النهرین یافت شده‌اند که متعلق به قرن سوم قبل از میلاد است.
در قرون چهارده و پانزده به حکاکی بر روی عاج توجه خاصی شد. این نوع حکاکی در قرن ۱۷ به اوج شکوفایی خود رسید و حتی برخی از سلاطین هم به این کار علاقه زیادی نشان می‌دادند و در نتیجه مجموعه‌های عظیمی تشکیل شد. کنت فرنز زو ارباخ مسئول اسکان جمعیت زیادی از حکاکان عاج در شهر اودن والد واقع در ارباخ بود. این شهر امروز هم مرکز هنر حکاکی بر روی عاج در کشور آلمان محسوب میشود و موزه عاج آلمان هم در این شهر واقع شده است. در نزدیکی این مکان هم مدرسه آموزش حرفه‌ای حکاکی بر روی چوب و عاج وجود دارد که آموزش نسل آینده حکاکان را بعهده دارد.
در ایران هم صنایع دستی استخوانی با استفاده از استخوان شتر به دلیل ماندگاری و استحکام بیش از حد آن، قابل توجه هنرمندان قرار گرفت و از آن در هنرهای دستی بومی ایران استفاده میشود. امروزه هنوز هنر خاتم کاری و نقاشی بر روی محصولات استخوان شتر و ساخت زیرآوالات استخوانی در ایران رواج دارد.
مراحل آماده‌سازی استخوان
پس از ذبح شتر استخوان آن جهت آماده‌سازی به کارگاه‌های مخصوص برده و مراحل ویژه‌ای جهت خارج نمودن چربی و مواد اضافی از سطح و درون استخوان انجام میشود. استخوان حیوان باید به سرعت به کارگاه‌ها و محل‌های مورد نظر برده شود. در صورت تاخیر و تعلل، استخوان شتر برای مصارف هنری دیگر قابل استفاده نخواهد بود.
در این کارگاه‌های ویژه قسمت‌های مختلف استخوان شتر را در هیدروکسیل که نوعی ماده شیمیایی است، قرار می‌دهند تا موادی که بر روی سطح و یا درون استخوان قرار دارند تا جای ممکن از آن جدا شوند. سپس استخوان ها را درون موادی مانند پودرهای سنگ مرمر، آب اکسیژنه و یا آب آهک قرار می‌دهند تا کاملاً سفید و تمیز شود.
پس از آن استخوان‌ها را با دستگاه‌های مخصوص برش داده و آماده ساخت وسایل کاربردی و نهایتاً نقاشی و خاتم کاری بر روی آن می‌کنند. این پروسه بین ۱۵ تا ۳۰ روز، زمان لازم دارد. بعد از آن می‌توان استخوان‌های آماده‌سازی شده به شکل جعبه، سرمه‌دان و… به دست هنرمندان سپرده میشود.
خاتم کاری
خاتم کاری را بدون شک باید یکی از زیباترین, چشم نوازترین و اصیل‌ترین صنایع دستی کشورمان دانست که نه‌تنها در داخل کشو طرفداران زیادی دارد, بلکه برای توریست‌ها و گردشگران خارجی نیز جذابیت زیادی دارند.
در مورد اینکه خواستگاه این هنر به کدام شهر باز می‌گردد اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد اما به نظر می‌رسد محل پیدایش هنر خاتم کاری به شهر اصفهان یا شیراز باز می‌گردد. خاتم کاری بر روی مواد مختلف از جمله چوب, استخوان, فلز و… قابل اجرا است عمدتا محصولات خاتم کاری از چوب درختانی نظیر گردو, آبنوس, عناب, شمشاد و… تهیه میشود اما جالب است بدانید خاتم کاری روی استخوان حیواناتی نظیر اسب, عاج فیل و یا شتر نیز بسیار رایج است.
بسیاری از هنرمندانی که تمایل دارند کارهایی با کیفیت ساخت بسیار بالا را بسازند و به بازار عرضه کنند از استخوان حیوانات استفاده می‌کنند. این استخوان‌ها به مدت مشخصی درون آب آهک قرار می‌گیرند تا به منظور خاتم کاری, رنگی کاملا سفید پیدا کنند. سپس بر اساس طرح مورد نظر، استخوان با ابزارهای مخصوص برش خورده و سوهان میشود تا در نهایت به طرح مثلثی کاملا صاف و هموار برسند.
سپس این طرح‌ها با یک چیدمان کاملا منظم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و به کمک سریش در محل خود چسبانده می‌شوند. پس از آن به کمک نخ‌های مخصوص، این طرح‌ها به هم بسته می‌شوند تا به گل‌های کامل دست پیدا کنند. پس از اینکه این گل‌ها آماده شدند، چندین گل در کنار هم قرار می‌گیرند و فضای خالی بین آنها به کمک سریش یا چسب چوب کاملا پر میشود و در نهایت تحت فشار زیاد به یک تکه یکدست که در اصطلاح به آن قامه می‌گویند تبدیل میشود.
به منظور اینکه طرح خاتم زده شده در برابر پوسیدگی و گرد و غبار مقاوم باشد باید به خوبی ساییده و بتونه کاری شود و سطح آن توسط لاک مخصوص یا سیلر کیلر پوشش داده شود. نکته بسیار مهم در مورد محصولات خاتم کاری شده آن است که طبیعتا هرچه ظرافت و استحکام این محصولات بیشتر باشد, ارزش نهایی محصول و کیفیت آن نیز بالاتر خواهد بود.
نقاشی بر روی استخوان
به دلیل آنکه نقاشی بر روی استخوان یکی از رشته های صنایع دستی و هنرهای سنتی می باشد، هنرمندان این رشته بیشتر از نقوش اصیل و سنتی ایرانی مانند هندسه نقوش،گل و برگ‌های ختایی و بندهای پیچان اسلیمی، تذهیب، بناهای تاریخی، سیاه قلم و صورتهای مینیاتوری استفاده می‌کنند.
همچنین گل و مرغ و نگارگری و به تصویر کشیدن صحنه های بزم و رزم ایرانی و حکایت‌های شاهنامه و گلستان و بوستان سعدی و داستان‌هایی از انبیا نیز بر روی استخوان رواج دارد و بسیار دیده میشود. علاوه بر این خوشنویسی اشعار و احادیث به همراه حاشیه‌ای از تذهیب و تشعیر نیز در این هنر مورد استقبال مخاطبان بسیار محبوب است.
فرایند جوشانده شدن استخوان به این منظور تا زمانی که به رنگ سفید مورد نظر دست پیدا کنیم ادامه می‌یابد. مقدار درخشندگی و سفیدی استخوان شتر بستگی به مقدار جوشانده شدن آن دارد. روش سفید کردن استخوان در کشورهای مختلف به روش های متفاوتی انجام میشود. در ایران استخوان را به مدت ۳ ماه در آب آهک قرار می‌دهند و یا به مدت ۷۲ ساعت در محلول ۵ درصد آب اکسیژنه قرار می‌دهند و در پایان، آن را با پودر شوینده و آب به مدت دو ساعت شستشو می‌دهند. بعد از سفید کردن استخوان و آماده سازی بستر کار، مرحله انتقال طرح بر روی استخوان آغاز میشود.
پس از آنکه استخوان سفید گشته و برش داده و در نهایت آماده نقاشی میشود، بر روی سطح استخوان موادی مانند سریشم زده میشود تا سطح صیقلی آن مقداری چسبنده و پذیرای رنگ شود. بعد از آن این اشکال استخوانی، آماده نقاشی می‌شوند که به دست هنرمندان نقاش اصفهان نقش آفرینی می شوند و به طرح‌ها و سبک‌های مختلف نقاشی می‌شوند.
هنرمند پس از طرح اندازی نقوش، با استفاده از انواع رنگ‌های دست‌ساز سنتی شروع به رنگ و پرداز آثار می‌کند. به دلیل آنکه نقاشی بر روی استخوان از جمله هنرهای سنتی و اصیل صنایع دستی است که صدها سال عمر می‌کند و به عنوان شی‌ای ارزشمند و عتیقه باقی خواهد ماند، بهتر است از رنگ‌های طبیعی و دست‌ساز سنتی استفاده گردد، چرا که این رنگ‌ها به نسبت رنگ‌های شیمیایی از ماندگاری قابل توجه‌تری برخوردارند.
همچنین هنرمندان رشته نقاشی بر روی استخوان، جهت تزیین بیشتر اثر، گاهی از ورقه‌های نازک طلا هم در بعضی قسمت‌های آن استفاده کرده و بر ارزش آثار استخوانی و دست‌ساز خود می‌افزایند.
بعد از مرحله نقاشی برای ثابت ماندن نقاشی و جلوگیری از پاک شدنشان، بر روی آنها از ماده‌ای به نام پلی‌استر در مرحله آخر استفاده میشود که باعث میشود سطح اثر جلوه‌ای خاص و براق پیدا کند.
چند نمونه از محصولات استخوانی
همانطور که گفته شد از استخوان در محصولات خاتم کاری استفاده میشود و یا روی محصولات از جنس استخوان طرح کشیده میشود. محصولاتی که از استخوان ساخته میشود بسیار متنوع است. از وسایلی کاربردی مانند چاقو و سرمه‌دان گرفته تا توسایل تزیینی مانند تابلو و جعبه‌ی جواهرات و حتی تاس و تسبیح. در ادامه ما چند مورد از این محصولات را به شما معرفی خواهیم کرد:
جعبه دستمال کاغذی خاتم کاری استخوانی
جعبه‌های دستمال کاغذی خاتم کاری یکی از موارد محبوب در دکوراسیون خانه است. این جعبه‌ها در صورتی که از جنس استخوان باشد علاوه بر زیبایی از استحکام و ماندگاری بالایی نیز برخوردار خواهد بود و به دکوراسیون منزل شما حال و هوای سنتی و فرهنگی می‌بخشد.
جعبه جواهرات استخوانی طرح هرات
جعبه‌های جواهرات استخوانی با طرح‌ها و نقوش اصیل ایرانی از باارزش‌ترین هدیه‌هایی است که می‌توان برای افراد فرهنگی و علاقه‌مندان به صنایع دستی در نظر داشت. این جعبه با طراحی زیبا و ظریف از مجلس هرات می‌تواند گزینه‌ای ایده‌ال از این دست باشد.
جعبه جواهرات استخوانی طرح گل و مرغ
طرح گل و مرغ از زیباترین طرح‌های اصیل ایرانی است که قدمتی چندین ساله دارد و ارزش محصولات استخوانی را چندین برابر می‌کنند. این جعبه برخلاف دیگر جعبه ها دارای سه درب می باشد که می‌توان عنوان جای انگشتر و جواهرات کوچک از آن استفاده کرد.
سرمه‌دان استخوانی طرح تذهیب
سرمه قدمتی به درازای تاریخ بشر دارد. عمده‌ی خواص سرمه نه در کاربرد آرایشی، که در خاصیت درمانی آن است. به هرحال سرمه را به هرمنظوری که استفاده می‌کنید، بهترین راه نگهداری از آن سرمه‌دان است. سرمه‌دان‌های استخوانی یکی از بهترین انواع سرمه‌دان است. این محصول با نقاشی زیبای تذهیب تزیین شده و در متریال این محصول استخوانی.طبیعی بودن و شکل استخوان به وضوح مشخص است.
چاقو آشپزخانه دسته استخوانی
استخوان در دسته‌ی چاقوهای مرغوب هم استفاده میشود. با استفاده از استخوان به عنوان دسته‌ی چاقو هم استحکام و عمر این کالای مصرفی بالا می‌رود، هم با وجود نقاشی بر روی دسته‌ی آن، چاقو از وسیله‌ای معمولی به اثری زیبا در دکوراسیون آشپزخانه تبدیل خواهد شد.
زیورآلات استخوانی
گردنبندهای استخوانی با شمایل زیبا و خاصی که دارند، توجه بسیاری از کسانی که برای استایل ود اهمیت ویژه‌ای قائل‌اند را به خود جلب می‌کند. با یک گردنبند استخوانی می‌توانید ظاهری کاملا متفاوت و زیبا به به استایل روزمره‌ی خود بدهید.
