راهنمای رصد بارش شهابی جوزایی ۹۹ که باشکوه‌تر دیده می‌شود

در شب‌های سرد اواخر پاییز که کرونا باعث خانه‌نشینی و یکنواخت شدن فعالیت‌ها شده است، تماشای بارش شهابی جوزایی ۹۹ که در نبود نور ماه باشکوه‌تر از بسیاری سال‌های دیگر است، می‌تواند برای چند ساعت لحظات خوشی را رقم بزند.

آسمان تابستان میزبان بارش شهابی برساوشی بود و اکنون در فصل پاییز و آستانه‌ی زمستان نمایش بزرگ بارش شهابی جوزایی (Geminid Meteor Shower) در ۲۳ و ۲۴ آذر (۱۳ و ۱۴ دسامبر) به اوج خود می‌رسد که در شرایط ایدئال تا ۱۲۰ شهاب در ساعت هم قابل مشاهده خواهد بود. اگرچه برای دیدن این بارش شهابی به طور کلی نیازی به بیدار شدن پیش از طلوع آفتاب نیست، اما اوج بارش ساعت ۰۱:۰۰ به وقت گرینویچ (۰۴:۳۰ به وقت تهران) خواهد بود.

زمان بارش

با توجه به اینکه صورت فلکی جوزا از حدود ساعت ۲۱:۰۰ به بعد با فاصله گرفتن از افق موقعیت خوبی در آسمان دارد، بارش شهابی جوزایی حتی پیش از نیمه شب هم موقعیت رصدی خوبی خواهد داشت.

نام این بارش شهابی از صورت فلکی جوزا گرفته شده است که کانون بارش خواهد بود. اگر خطوط گذر هر تیر شهاب را امتداد دهیم در محدوده‌ای تقریبی همگرا می‌شوند که کانون بارش نام دارد و این‌طور به‌نظر می‌رسد که شهاب‌ها از آنجا خارج می‌شوند.

صورت فلکی جوزا یا دوپیکر (Gemini) از ابتدای شب و حدود ساعت ۱۹:۰۰ از شرق آسمان طلوع می‌کند و در حدود ساعت ۲ بامداد به وقت محلی در بالاترین حد خود قرار می‌گیرد. اما برای دیدن بیشترین شهاب نباید به خود کانون بارش نگاه کرد بلکه این اطراف کانون بارش است که می‌تواند پذیرای بیشتر شهاب‌ها باشد.

بنابراین با وجود آنکه از ابتدای شب و تا نزدیکی صبح هم امکان دیدن شهاب‌ها وجود دارد، اگر حدود نیمه شب به فضای باز مانند حیاط یا پشت بام و یا طبیعت بروید، فرصت خوبی برای دیدن تعداد زیادی شهاب خواهد بود. هرچقدر دور از آلودگی نوری باشید، شانس دیدن شهاب‌های بیشتری را خواهید داشت. در نیمه شب با فاصله گرفتن کانون بارش از افق، شانس دیدن شهاب‌های درخشان‌تر و دارای گذر طولانی‌تر هم افزایش می‌یابد.

اگرچه با نزدیک شدن به نیمه شب سرمای هوا هم بیشتر می‌شود اما همان‌طور که «دیانا هانیکاینن» (Diana Hannikainen) سردبیر اسکای اند تلسکوپ می‌گوید: «اوج این بارش شهابی ارزش تحمل سرما را دارد. زیرا بارش جوزایی بهترین نمایش شهاب‌ها را در تمام طول سال ارائه می‌دهد.»

• از صورت فلکی جبار تا ستاره سهیل؛ زیبایی‌های آسمان در فصل زمستان

موقعیت کانون بارش شهابی جوزایی
Credit: Sky&Telescope

موقعیت شهاب‌ها

بدین ترتیب زمان برای رصد بارش شهابی جوزایی بسیار مناسب است و برای تشخیص شهاب‌ها همان‌طور که گفته شد، نیاز به خیره شدن به صورت فلکی جوزا نیست. شهاب‌ها ممکن است در هر جایی از آسمان دیده شوند اما معمولا در محدوده‌های اطراف صورت فلکی کانون بارش بیشتر خواهند بود.

در ابتدای شب که صورت فلکی دوپیکر (جوزا) طلوع می‌کند، محدوده‌ی شرق آسمان موقعیت مناسب‌تری برای تماشای شهاب‌هاست و به‌تدریج به رسیدن به نیمه شب باید محدوده‌ی رصد را متناسب با موقعیت کانون بارش تغییر داد.

برای یافتن صورت فلکی دوپیکر (جوزا) می‌توانید از تطبیق شکل آن که در تصویر نشان داده شده و در حدود ساعت ۲۱:۰۰ بین ۲۰ تا ۳۰ درجه بالاتر از افق قرار می‌گیرد استفاده کنید. همچنین اپلیکیشن‌های نقشه‌ی آسمان مانند Starchart هم که برای هر دو سیستم عامل اندروید و iOS دردسترس است و با داشتن فلیتر قرمز که برای شرایط رصدی مناسب است، می‌توانند به آسانی برای تعیین موقعیت صورت‌های فلکی ازجمله دوپیکر (Gemini) استفاده شوند.

از سویی باید درنظر داشت که شهاب‌هایی که در اطراف کانون بارش دیده می‌شوند مانند جرقه‌هایی کوتاه هستند اما شهاب‌هایی که در جهت مخالف در آسمان دیده می‌شوند رگه‌هایی طولانی ایجاد می‌کنند. بنابراین برای دیدن هر دو نمونه از شهاب‌ها نگاه به جایی میان کانون بارش و نقطه‌ی مقابل در آسمان بالای سر می‌تواند موقعیت مطلوبی باشد.

منشأ بارش شهابی جوزایی

بارش‌های شهابی به طور کلی در نتیجه‌ی حرکت زمین در فضا روی می‌دهد. هنگامی که زمین طی حرکت خود به دور خورشید از میان ابرهای میان‌سیاره‌ای ریز گرد‌وغبار می‌گذرد، معمولا با بارش شهابی مواجه می‌شویم. بارش شهابی جوزایی که از سال ۱۸۶۲ میلادی تعریف شده است، نتیحه‌ی گذر از بقایای سیارک سنگی «فیتون ۳۲۰۰» (۳۲۰۰ Phaethon) است. این سیارک با قطر ۵ کیلومتر در مسیری بیضی‌شکل با فاصله‌ی ۲۰.۹ میلیون کیلومتری که نزدیک‌تر از هر جرم دیگری است از کنار خورشید می‌گذرد و دمای آن به ۷۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد که به اندازه‌ی کافی برای بالا رفتن فشار و خرد شدن پوسته‌ی آن کافی است.

زمین با گذر از میان باقیمانده‌های سیارک فیتون ۳۲۰۰ بارش شهابی جوزایی را تجربه می‌کند.
Credit: Peter Jenniskens and visualization by Ian Webster

آب‌وهوا و شرایط رصد

عامل دیگری که در یک رصد مناسب دخالت دارد آب‌وهوای محلی است. پیش‌بینی‌های هواشناسی نشان می‌دهد که در روزهای ۲۳ و ۲۴ آذر امسال برای بیشتر مناطق شمال و شمال غربی ایران آسمان نیمه‌ابری خواهد بود که شرایط برای رصد می‌تواند ناپایدار باشد، در حالی که مناطق شرق و جنوب شرقی کشور آسمانی صاف را تجربه می‌کنند و شرایط مطلوبی برای تماشای بارش شهابی خواهند داشت. هرچند دمای هوای شب در اغلب مناطق کشور پایین خواهد بود و برای حضور در فضای باز و رصد نیاز به پوشش گرم است.

خوشبختانه ماه هم در هنگام بارش شهابی امسال در موقعیت خوبی قرار دارد زیرا در کمترین فاز خود به سر می‌برد و غروب ۲۵ آذر ماه نو آغاز می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که بارش شهابی ۲۰۲۰ بهترین بارش شهابی جوزایی تا سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲ خورشیدی) باشد. مورد بعدی برای یک رصد خوب به توانایی یافتن مکانی بستگی دارد که تا جای ممکن از آلودگی نوری دور باشد. حتی اگر شرایط برای دور شدن از شهر فراهم نیست، آلودگی‌های نوری محیط زندگی خود را تا جای ممکن کاهش دهید.

اگر بتوانید چنین کاری انجام دهید، تنها کاری که پس از آن باید بکنید این است که با لباس گرم در زیر آسمان شب دراز بکشید و با تقریبا ۳۰ دقیقه نگاه به آسمان، اجازه دهید چشمانتان به تاریکی عادت کند تا بتواند به آسانی گذر شهاب‌ها را تشخیص دهد. این موضوع به ویژه برای رصد بارش شهابی از درون شهر بسیار اهمیت دارد. همچنین تا جای ممکن هنگام تماشای آسمان شب از تلفن همراه خود استفاده نکنید یا در صورت لزوم، برای نمونه هنگام یافتن صورت فلکی با کمک اپلیکیشن، از نرم‌افزارهایی استفاده کنید که نور آن را تا جای ممکن کاهش دهند و حتی از فیلتر قرمز استفاده کنند که کمترین اثر را روی تطابق‌پذیری چشم‌ها با آسمان تاریک داشته باشد.

یک آذرگوی در بارش شهابی جوزایی ۲۰۱۲
Credit: John Flannery

شهاب‌های بارش شهابی جوزایی می‌توانند از جرقه‌های ضعیف و زودگذر تا رگه‌های روشن و به‌شدت رنگی و حتی گوی‌های آتشین (آذرگوی) را دربر بگیرد. اگرچه برای رصد بارش در نیمکره‌ی شمالی شانس بیشتری وجود دارد اما شهاب‌های بارش جوزایی در نیمکره‌ی جنوبی هم از اواخر شب البته با تعداد کمتر قابل مشاهده هستند. دقت داشته باشید که برای تماشای شهاب‌های کافی باید صبور باشید و با دقت آسمان را بنگرید.

هنگام بارش شهابی جوزایی در شرایط ایدئال و با رسیدن کانون بارش به سرسو (بالای سر) می‌توان تا ۱۲۰ شهاب هم در ساعت مشاهده کرد. هرچند اگر کمی واقع‌بینانه‌تر باشیم با توجه به اینکه اغلب ما در مناطقی با آلودگی نوری زندگی می‌کنیم و امسال هم شرایط خیلی برای سفر به نقاط کاملا تاریک فراهم نیست، احتمالا تعداد شهاب‌هایی که می‌توان دید حداکثر به ۵۰ تا ۶۰ شهاب در ساعت برسد که باز هم برای ساختن یک شب خاطره‌انگیز کافی خواهد بود.

عکس کاور: بارش شهابی جوزایی سال ۲۰۱۸ در جزایر قناری

Credit: Antonio Martin-Carrillo

منابع: Sky&Telescope, CNet, EarthSky, Patch