بلک فرایدی چگونه شکل گرفت و فراگیر شد؟
جمعه‌ی سیاه یا بلک فرایدی نزدیک است و بسیاری از مردم جهان از جمله ایران و به‌ویژه در فروشگاه‌های آنلاین مانند دیجی‌کالا از این فرصت برای خرید پیش از فرا رسیدن کریسمس استفاده می‌کنند، اما داستان شکل‌گیری این سنت تخفیف هم جالب توجه است.
همیشه نخستین روز پس از روز «شکرگزاری» (Thanksgiving) به‌عنوان جمعه‌ی سیاه شناخته می‌شود و در سال ۲۰۲۱ هم روز ۲۶ نوامبر (۵ آذر) آغاز این حراج جهانی خرده‌فروشی خواهد بود.
«جمعه‌ی سیاه» یا «بلک فرایدی» (Black Friday) در حقیقت نامی غیررسمی است که به روز خرید پس از روز شکرگزاری داده می‌شود و طی آن فروشگاه‌های بزرگ خرده‌فروشی تخفیف‌های چشمگیری برای کالاها ارائه می‌دهند و این روز را به بزرگ‌ترین روز خرید سال تبدیل می‌کنند.
در این روز بیشتر فروشگاه‌های فیزیکی از ساعت ۵ و ۶ صبح و حتی زودتر باز می‌شوند و مشتریان در گوشه و کنار صف می‌کشند تا خریدهای خود را انجام دهند و این روند تا نیمه‌شب ادامه می‌یابد. فروشگاه‌های آنلاین هم اغلب با آغاز جمعه یعنی از ساعت ۰۰:۰۰ حراج خود را آغاز می‌کنند.
نام‌گذاری و تاریخچه‌ی جمعه‌ی سیاه
نخستین استفاده از واژه‌ی «جمعه‌ی سیاه» نه برای خریدهای پس از شکرگزاری بلکه برای یک بحران مالی به‌کار رفت که به‌طور خاص، به سقوط بازار طلای آمریکا در ۲۴ سپتامبر ۱۸۶۹ (۲ مهر ۱۲۴۸ خورشیدی) اشاره دارد.
دو سرمایه‌دار بدنام وال استریت، «جی گولد» (Jay Gould) و «جیم فیسک» (Jim Fisk) طی همکاری با هم میزان زیادی از طلای کشور را خریداری کردند، با این امید که قیمت آن را بالا ببرند و سپس برای کسب سودهای هنگفت بفروشد. اما در در آن جمعه‌ی ماه سپتامبر، سرانجام توطئه فاش شد، بازار سهام را به سقوط آزاد کشاند و همه را از بارون‌های وال‌استریت گرفته تا کشاورزان ورشکست کرد.
پس از آن هم کاربرد دیگری از این عبارت در مجله‌ی «مدیریت و نگهداری کارخانه» دیده شده که در مقاله‌ای در شماره‌ی نوامبر ۱۹۵۱ به غیبت کارگران در این روز، و نه عجله برای خرید، اشاره کرده است.
اعتقاد فعلی و پذیرفته شده برای نام‌گذاری جمعه‌ی سیاه این است که در این روز خرده‌فروشان شروع به سوددهی مالی می‌کنند و از «وضعیت قرمز» به «وضعیت سیاه» می‌روند. در حقیقت خرده‌فروشان در گذشته طبق یک روند عادی از چرخه‌ی کالا/موجودی کار می‌کردند که برای هر صنف مشابه اما کمی متفاوت بود.
رویداد سال ۱۹۲۴ هلدینگ آمریکایی میسیز در روز شکرگزاری که این سال‌ها به‌نوعی با جمعه‌ی سیاه گره خورده است.
Credit: Bettmann Archive/Getty Images
اغلب در بهار تصمیم می‌گرفتند که چه محصولاتی را در فروشگاه خود ذخیره کنند و آن‌ها را به‌صورت اعتباری سفارش می‌دادند. سپس در تابستان محصولات تولید و با توجه به روند طولانی تولید و ارسال، در پاییز تحویل فروشگاه‌ها داده می‌شدند که درست فصل خرید پاییزه و کریسمس بود. بدین ترتیب فروشگاه‌ها تمام سال به‌خاطر محصولاتی که در بهار سفارش داده بودند، بدهکار بودند اما پس از روز شکرگزاری و آغاز خریدهای مردم برای کریسمس، ناگهان فروش زیاد را تجربه می‌کردند و به وضعیت سیاه بازمی‌گشتند.
عبارت وضعیت قرمز و سیاه هم از اینجا ناشی می‌شود که در گذشته (و حتی برخی تا به امروز) شرکت‌های خرده‌فروشی زمانی که حسابرسی خود را انجام می‌دادند زیان‌ها را با رنگ قرمز و سودها را با رنگ سیاه ثبت می‌کردند و بدین ترتیب هر وضعیت مالی با رنگ خودش مشخص می‌شد. این تعریف از از منشأ جمعه‌ی سیاه، ماجرای رسمی پذیرفته شده، اما به اعتقاد برخی نادرست، پشت این سنت تخفیف سالانه است.
در سال‌های اخیر، افسانه‌ی دیگری هم ظاهر شده است که جنبه‌ی ناپسندی به این سنت می‌دهد و ادعا می‌کند که در دهه‌ی ۱۸۰۰ صاحبان مزارع جنوبی آمریکا، در روز پس از شکرگزاری می‌توانستند کارگران برده را با تخفیف بخرند. اگرچه این تعریف از ریشه‌های جمعه‌ی سیاه به‌طور قابل‌توجهی باعث شده که برخی خواستار تحریم تعطیلات خرده‌فروشی شوند، اما در حقیقت هیچ مبنای واقعی ندارد.
توضیح دیگر و نزدیک‌تر به واقعیت ماجرایی است که به دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که اداره‌ی پلیس فیلادلفیا این عبارت را برای توضیح هرج‌ومرج ناشی از ازدحام ترافیک عابران پیاده و وسایل نقلیه در آن روز به‌کار برد.
در آن زمان انبوهی از خریداران و گردشگران حومه‌ی شهر، پیش از بازی بزرگ فوتبال ارتش و نیروی دریایی که هر ساله روز شنبه‌ی پس از شکرگزاری برگزار می‌شد، به شهر سرازیر می‌شدند. بدین ترتیب پلیس‌های فیلادلفیا نه تنها نمی‌توانستند در این شنبه مرخصی بگیرند، بلکه برای رسیدگی به شلوغی و ترافیک اضافی، باید در شیفت‌های طولانی کار می‌کردند. دزدان فروشگاه‌ها هم از این هرج‌ومرج استفاده می‌کردند و به دشواری اجرای قانون می‌افزودند.
جمعه‌ی سیاه به بخشی از فرهنگ فروش در بسیاری از کشورهای جهان تبدیل شده است.
Credit: Matthew Chattle/Barcroft Images/Barcroft Media/Getty Images
با این وجود، این اصطلاح تا سال ۱۹۶۱ برای فروش انبوه خرده‌فروشی‌ها در فیلادلفیا رواج پیدا کرد تا جایی که بازرگانان و سرمایه‌داران شهر که ابتدا از این واژه ناراضی بودند، حتی تلاش نکردند آن را به عبارتی مانند «جمعه‌ی بزرگ» تغییر دهند و مفاهیم منفی را حذف کنند. در عین حال عبارت «جمعه‌ی سیاه» تا مدت‌ها بعد در دیگر نقاط آمریکا گسترش پیدا نکرد و تا سال ۱۹۸۵ در این کشور رایج نبود.
در اواخر دهه‌ی ۱۹۸۰ اما خرده‌فروشان راهی برای شکل‌گیری دوباره‌ی جمعه‌ی سیاه و تبدیل آن به چیزی تازه یافتند تا بتوانند بار منفی را برای فروشگاه‌ها و مشتریان تغییر دهند. نتیجه‌ی این تلاش ایجاد مفهوم تغییر از وضعیت قرمز به وضعیت سیاه در این تعطیلات بود که در بالا اشاره شد و بدین ترتیب روز بعد از روز شکرگزاری، به‌عنوان موقعیتی شناخته شد که فروشگاه‌های سراسر آمریکا با تخفیف‌های زیاد و افزایش فروش، سرانجام به سود بیشتری می‌رسیدند.
وضعیت امروزی جمعه‌ی سیاه
داستان جمعه‌ی سیاه ماند و خیلی زود ریشه‌های تیره‌تر این اصطلاح در فیلادلفیا تا حد زیادی فراموش شد. از آن زمان سود فروش یک روزه به یک رویداد چهار روزه تبدیل شد و «تعطیلات خرده‌فروشی» (Retail Holidays) دیگری مانند شنبه و یکشنبه‌ی مشاغل کوچک و دوشنبه‌ی سایبری را ایجاد کرد.
حتی فروشگاه‌ها هم برای افزایش سود خود، زمان بیشتری را به این سنت تخفیف اختصاص دادند و هر بار زودتر و زودتر شروع به کار کردند به‌طوری که اکنون برخی خریداران می‌توانند بلافاصله پس از غذای شکرگزاری خود به فروشگاه‌های دارای حراج جمعه‌ی سیاه مراجعه کنند.
جمعه‌ی سیاه در کشورهای دیگر به جز آمریکا سابقه‌ی خیلی زیادی ندارد. از اوایل قرن بیست‌ویکم خرده‌فروشان بزرگ آمریکایی تلاش‌هایی را برای معرفی جمعه‌ی سیاه به کشورهای دیگر در سراسر جهان انجام دادند و خرده‌فروشان بیرون از آمریکا هم کوشیدند برای رقابت با خرده‌فروشان آنلاین آمریکایی، این روز حراج را برگزار کنند. بدین ترتیب خرده‌فروشان جهان به‌ویژه در سال‌های اخیر از روند برگزاری جمعه‌ی سیاه برای بازاریابی محصولات خود و افزایش فروش استفاده کرده‌اند.
Credit: HBR Staff/Creative Crop/Getty Images
جمعه‌ی سیاه در فضای آنلاین
با گسترش استفاده از فضای اینترنت برای فروش محصولات، فروشگاه‌های آنلاین هم از غافله‌ی حراج جمعه‌ی سیاه عقب نماندند و محصولات خود را با تخفیف بسیار عرضه کردند تا جایی که از حراج‌های آنلاین در این روز با عنوان «جمعه‌ی سیاه سایبری» یاد می‌شود و حتی روز اختصاصی «دوشنبه‌ی سایبری» (Cyber Monday) هم این مفهوم را برجسته‌تر می‌کند.
در دو سال اخیر هم با افزایش فروش و خدمات آنلاین در پی همه‌گیری کرونا، برگزاری آنلاین جمعه‌ی سیاه اهمیت پررنگ‌تری هم پیدا کرده است و بسیاری از کاربران در این روز به فروشگاه‌های اینترنتی سر می‌زنند تا از حداکثر تخفیف‌های آن‌ها استفاده کنند.
هرچند شرکت‌های خرده‌فروشی آنلاین برای برگزاری جمعه‌ی سیاه باید زیرساخت‌های لازم را هم فراهم کنند تا با هدایت خریداران به سمت وب‌سایت خود و تجربه‌ی ترافیک شدید، دچار مشکل نشوند اما اغلب خرده‌فروشی‌های بزرگ چنین زیرساخت‌هایی دارند و حتی گاهی می‌توانند شرایط بهتری را نسبت به فروشگاه‌های فیزیکی فراهم کنند.
در فروشگاه‌های آنلاین خبری از گرفتار شدن در ازدحام جمعیت و افتادن زیر دست‌وپای افراد گوناگون نیست و انتخاب می‌تواند آزادنه‌تر صورت بگیرد. برخی از تحلیلگران هم بیان می‌کنند که چنین رفتارهایی با حرکت به سمت تجربه‌ی دیجیتال در حال کم‌رنگ شدن است. از سویی برخی خرده‌فروشان معتقدند که جمعه‌ی سیاه در فضای آنلاین می‌تواند باعث کاهش رونق کسب‌وکار آن‌ها شود.
پژوهش‌های تازه نشان می‌دهد که سه جنبه‌ی شکل سنتی جمعه‌ی سیاه شامل توجه به قیمت‌گذاری مناسب، مدیریت کمبودها و امکان کاوش، آن را به یک پدیده‌ی تجاری و فرهنگی قوی تبدیل کرده است و حتی امروزه مشاغل کوچک هم می‌توانند با دیجیتالی شدن، لذت خرید و رضایت مصرف‌کنندگان را در حراج‌های بزرگ مانند جمعه‌ی سیاه افزایش دهند.
عکس کاور: تخفیف یک خرده‌فروشی در جمعه‌ی سیاه
Credit: History
منابع: History, Retail Gazette, Visual Thesaurus, HBR
