چگونه به بیماری عفونی دچار می‌شویم؟ نگاهی علمی بر ساز و کار کلی بیماری‌ها
شاید این سوال برای هر فردی حداقل یک مرتبه پیش آمده که چطور به یک بیماری عفونی دچار می‌شویم؟ چرا باید هر از چند مدت شما مریض شوید، اما فردی دیگر در سال شاید یک مرتبه هم بیمار نشود؟ یک بیماری عفونی با چه ساز و کاری عمل می‌کند؟ برای انبوهی از این سوالات می‌توان پاسخ‌های قابل قبولی را ارائه کرد.
میکروب‌ها به صورت روزمره در همه چیز یافت می‌شوند؛ از آب، هوا و خاک گرفته تا در داخل بدن موجودات زنده حتی انسان. سیستم ایمنی بدن انسان‌ها هم برای فعالیت نیاز دارد تا برخی باکتری‌های مهم در بخش روده واقع در دستگاه گوارشی، عملکردهایی داشته باشند. با این حال، بر اساس متون مختلف اغلب میکروب‌ها برای انسان مضر تلقی می‌شوند. اگر از باکتری‌های مفید بدن فاکتور بگیریم، ورود بخش کمی از میکروب‌ها به داخل بدن می‌تواند عفونت‌های مشخصی را ایجاد کند. پیش از این‌که به بررسی علل و عوامل عفونت‌زا بپردازیم، نیاز است تا واژه‌ی میکروب به درستی تعریف شود.
میکروب چیست؟
میکروب (Microbe) در لغت به معنای یک میکرو ارگانیسم یا موجود زنده در ابعاد میکرون است که موجب ایجاد بیماری یا فرایند تخمیر می‌شود. میکروب‌ها موجوداتی هستند که با چشم غیر مسلح نمی‌توان آنها را رویت کرد. به همین دلیل، ابزارهایی مثل میکروسکوپ اختراع شده تا ضمن بررسی میکروب‌ها، مطالعاتی هم برای درک بهتر ساز و کار آنها تدارک دیده شود.
میکروب‌ها شامل باکتریها، آرکی باکترها و یوکاریوت‌های تک سلولی هستند. این دسته از یوکاریوت‌ها ضمن داشتن هسته، الزاما به معنی مخرب بودن نیستند. از این گروه می‌توان به آمیب و پارامسیوم اشاره کرد. در بعضی از متون و منابع، ویروس‌ها را هم جزء دسته‌بندی میکروب‌ها می‌دانند. با این حال، همچنان بحث بر سر این مسئله وجود دارد؛ چراکه ویروس‌ها را نمی‌توان یک موجود زنده دانست. در تعریف میکروب، به این نکته اشاره شده که باید با یک موجود زنده طرف حساب باشیم تا بتوان آن را میکروب بدانیم اما ویروس‌ها از یک رشته‌ی منفرد RNA و یک کپسول فسفولیپیدی تشکیل می‌شوند. به همین دلیل از لحاظ علمی بهتر است به ویروس، به چشم یک میکروب نگاه نشود. با تمام این تفاسیر، برخی متون باور دارند چون ویروس هم با چشمان غیر مسلح نمی‌توان رویت کرد، بنابراین بهتر است ویروس‌ها هم در دسته‌ی میکروب‌ها قرار گیرند.
میکروب‌ها الزاما همگی به یک شکل و قیافه در طبیعت وجود ندارند. اشکال مختلفی از میکروب‌ها گزارش شده است؛ از حالت استوانه‌ای گرفته تا کروی و موارد دیگر را می‌توان از اشکال میکروب‌ها دانست. با این حال تقریبا همگی از لحاظ اندازه، در یک حد و اندازه هستند و از مقیاس میکرون خارج نمی‌شوند. از طرفی دیگر، میکروب‌ها معمولا رنگ خاصی ندارند و به همین دلیل، به سختی توسط رنگ‌های آزمایشگاهی رنگ‌آمیزی می‌شوند.
میکروب‌ها تقریبا همه چیز را مصرف می‌کنند. برخلاف انسان‌ها که یک رژیم غذایی مشخصی دارند، میکروب‌ها از هر ماده‌ای در محیط می‌توانند به منظور بقا استفاده کنند. میکروب‌ها می‌توانند حتی یکدیگر را هضم کرده یا حتی از نور خورشید و ماده‌های نیتروژنی و سولفور به منظور بقا بهره‌برداری کنند. همان‌طور که پیش‌تر هم به این نکته اشاره شد، باکتری‌هایی در بدن انسان وجود دارند که از مواد غذایی موجود در روده‌ها به منظور حفظ بقای خود استفاده می‌کنند. در حقیقت باکتری‌های روده‌ای اغلب چیزی را هضم می‌کنند که ما انسان‌ها نمی‌توانیم؛ سلولز، ماده‌ای که ساختار اصلی دیواره‌ی سلولی گیاهان به حساب می‌آید.
آیا تمامی میکروب‌ها خطرناک هستند؟
بخش اعظمی از میکروب‌ها در تعامل با انسان‌ها نیستند. اگر انسان در تماس با میکروب‌ها قرار گیرد، بسته به میزان ورود میکروب‌ها به بدن می‌توان حکم قطعی صادر کرد. با این حال برخلاف ویروس‌ها، میکروب‌ها قرار نیست برای محیط اطرافشان الزاما مخرب و مضر باشند. یکی از خصیصه‌های مهم میکروب‌ها به خصوص باکتریها در منفعت طلبی آنهاست. به این معنا تا زمانی که به میکروب‌ها سود رسانده شود، آنها تقریبا بی‌آزار خواهند بود. انسان با استفاده‌ی بیش از اندازه‌ی آنتی‌بیوتیک‌ها موجب خطرناک شدن میکروب‌ها به خصوص باکتریها می‌شود. ورود مواد آنتی‌بیوتیک به روده‌ها موجب تغییراتی در ساختار و رفتار میکروب‌های روده‌ای می‌شود. به تبع، واکنش و تعامل‌های جدیدی بین میکروب و بدن انسان شکل میگیرد که به نفع سلامتی انسان نیست.
چگونه عفونت رخ می‌دهد؟
هنگامی عفونت رخ می‌دهد که میکروب‌ها در حجم و ابعاد زیاد وارد بدن موجود زنده شده و بدن را وادار به بروز واکنش می‌کنند. برای وقوع عفونت، سه چیز نیاز است. در وهله‌ی اول به یک منبع احتیاج است که در واقع خاستگاه عوامل عفونی به شمار می‌رود. این منابع معمولا سینک‌های دست‌شویی، سطوح مختلف اشیا و حتی پوست انسان می‌تواند باشد. میکروب‌ها قادر هستند تا در این اماکن به راحتی زندگی کنند. در مرحله‌ی دوم به یک انسان مستعد به امراض مختلف نیاز است؛ فردی که سیستم ایمنی بدنش تضعیف شده یا قدرت دستگاه ایمنی بدنش به نحوی مختل شده است. در نهایت امر، فرایند انتقال باید انجام گردد؛ یعنی میکروب‌ها از منبع به داخل بدن فرد انتقال یابند.
نحوه‌ی انتقال میکروب به بدن
میکروب‌ها به خودی خود قادر نیستند تا در محیط خارج از بدن حرکت کنند. به همین منظور نیاز است تا به صورت تماسی، از یک منطقه کنده شده و به منطقه‌ی جدید اتصال یابند. به صورت کلی چهار روش برای انتقال میکروب به بدن وجود دارد:
حرکت تماسی
میکروب‌ها توسط تماس به راحتی نقل و انتقال پیدا می‌کنند. برای مثال اگر پرستار یک کلینیک دستش آلوده شده باشد، او با دست زدن به ابزارهای پزشکی و سطوح مختلف در حقیقت در حال انتشار میکروب‌هاست. اگر او میکروب‌ها را به بدن فرد مستعد به بیماری بزند، در واقع اولین قدم برای مریض کردن فرد برداشته شده است.
انتقال از راه هوایی
اگر فرد بیمار که در داخل بدنش عفونت مهمی ایجاد شده، سرفه و عطسه‌های مکرر انجام دهد، قطرات آلوده به میکروب در فاصله‌ی کوتاهی از بیمار به بیرون پرتاب می‌شود. به همین دلیل، نیاز است تا افراد سالم حداقل ۲ متر از بیماران و افراد مشکوک به بیماری فاصله بگیرند. از طرفی اگر چشم، بینی و دهان افراد حاضر در صحنه توسط چیزی پوشیده نشده باشد، میکروب‌ها می‌توانند به راحتی از طریق بخش‌های اشاره شده به داخل بدن راه پیدا کنند. ورود میکروب‌ها به بدن هم به منزله‌ی شروع عفونت است.
تنفس
اکثر مردم باور دارند که اگر بیمار عطسه و سرفه‌ای نکند، آنها به بیماری دچار نخواهند شد. این گزاره کاملا اشتباه است چون فرد در حال تنفس هم می‌تواند ذرات بسیار ریزی را که حاوی میکروب است در محیط اطرافش پخش کند. با این حال مدت زمان مواجه شدن بیمار با اطرافیانش تعیین‌کننده‌ی میزان شدت وخامت عفونت در آنها است. باکتری‌های آسپرژیلوس و نان‌توبرکلوز مایکوباکتر نمونه‌ی بارزی از میکروب‌هایی هستند که مثل آب خوردن با تکلم و تنفس بیمار در محیط پخش می‌شوند.
جراحت
آسیب به بافت‌های بدن از طریق اشیای تیز و برنده می‌تواند موجب انتقال عفونت‌های مختلف از جمله عفونت‌های میکروبی شود؛ چراکه با آسیب به یک بافت، برای مثال پوست بدن، اولین سد دفاعی بدن به نوعی به صورت موقتی از کار می‌افتد. همین مسئله کافی است تا باکتریها و حتی ویروس‌های مختلف مثل هپاتیت B و ایدز به آسانی به درون بدن موجود زنده راه یابند. به همین دلیل، معمولا به افرادی که قرار است در کادر درمان مشغول به کار شوند، این مسائل را آموزش می‌دهند تا در حد امکان از برخورد اشیای تیز به دستانشان جلوگیری شده و اگر هم جراحتی ایجاد شود، آنها این توانایی را داشته باشند تا بدون اضطراب، اقدامات لازم را جهت جلوگیری از ورود عوامل عفونت‌زا انجام دهند.
آیا میکروب‌ها می‌توانند سلامتی روحی انسان را هم به خطر بیندازند؟
قبل از پرداختن به این موضوع لازم است تا درباره‌‌ی یک مسیر سیگنالی بیوشیمی دو طرفه به اسم «محور روده‌ای-مغزی» (Gut-brain Axis) صحبت کنیم. این مسیر سیگنالی موجب انتقال پیام‌های مختلف و مشخصی بین دو دستگاه گوارشی و دستگاه عصبی مرکزی می‌شود. مسیر سیگنالی محور روده‌ای-مغزی می‌تواند در حقیقت اطلاعاتی را از میکروب‌های روده‌ای به سیستم عصبی منتقل کند. مواد شیمیایی که از روده توسط میکروب‌ها ترشح می‌شود قادر است تا روی تکامل مغز از همان بدون تولد نقش به‌سزایی داشته باشد. در مطالعه‌ای مشخص شده که میکروب‌ها می‌توانند روی کارکرد حافظه، اضطراب و واکنش به استرس‌ها تاثیرگذار باشند. همچنین بیماری‌های دیگر مثل اسکیزوفرنی، افسردگی و اوتیسم هم به نظر می‌رسد به محور روده‌ای-مغزی ارتباط دارند.
نشانه‌های بیماری‌ها عفونی چیست؟
هر بیماری عفونی، نشانه و علائم مخصوص به خود را دارد. با این حال می‌توان علائم و نشانه‌های کلی برای عموم بیماری‌های عفونی در نظر گرفت که تقریبا در اکثر اوقات در بدن انسان‌ها رویت می‌شود. بسته به میزان قدرت دستگاه ایمنی بدن و میزان میکروبی که وارد بدن شده، این علائم می‌تواند حادتر به نظر برسد. به همین منظور است که عده‌ای خیلی سریع‌تر و وخیم‌تر مریض می‌شوند و عده‌ای دیگر شاید در طول سال یک مرتبه به بیماری سخت دچار شوند. البته این مسئله به این معنا نیست که میکروب‌ها تنها یک مرتبه وارد بدن برخی از افراد می‌شوند. بلکه، میزان ورود میکروب‌ها در این دسته از افراد در حد و اندازه‌ای نیست که علائم عفونت در آنها نمایان شود. همچنین ممکن است بسته به رژیم غذایی و سبک زندگی، افرادی توانسته باشند قدرت دستگاه ایمنی بدن‌شان را به شدت افزایش دهند که در برابر میکروب‌های عادی به راحتی آنها را نابود و از طریق سیستم دستگاه ادراری دفع کند. جدا از تمامی این موارد، نشانه‌های کلی یک بیماری عفونی ساده به شرح زیر است:
- تب
- اسهال و استفراغ
- خستگی و کوفتگی بدن
- درد عضلانی
- سرفه‌های مکرر
در صورت ابتلا به بیماری عفونی، چه زمان باید به دکتر رجوع کنیم؟
در اغلب اوقات عفونت‌هایی که در بدن رخ می‌دهند در حد و اندازه‌ای نیست که حتما باید به پزشک مراجعه کرد؛ چراکه بدن با یک استراحت و تغذیه‌ی مناسب از پس آن برمی‌آید. با این حال، در برخی از حالت‌ها باید هر چه زودتر به مطب پزشک رفت تا بهبودی حاصل شود. اگر چنین علائمی دارید، باید هر چه سریع‌تر به دنبال مداوا باشید:
- قسمتی از بدن توسط یک حیوان مثل سگ گاز گرفته شده باشد
- ناتوانی و سختی در تنفس
- سرفه‌های مکرری که بیش از یک هفته به طول انجامیده
- تجربه‌ی سر دردهای حاد
- تجربه‌ی کهیر و تورم در بخش‌هایی از پوست بدن
- تب بسیار طولانی‌مدت و غیر قابل توصیف
- مشکلات بینایی که به صورت ناگهانی ایجاد شده
آیا بیماری عفونی از مادر به نوزاد داخل رحم هم منتقل می‌شود؟
به‌طور کلی، سیستم دستگاه عروقی بدن نوزاد از ماه سوم به بعد به تدریج شکل میگیرد و به همین سبب، اغلب آلودگی‌ها و انتقال مواد آسیب‌زا از ماه سوم به بعد رخ می‌دهد. اگر خانم‌های حامله به یک بیماری عفونی دچار شوند، در اغلب اوقات این عفونت از ماه سوم به بعد به راحتی قابل انتقال به جنین خواهد بود؛ چراکه جنین توسط بافت جفت به بدن مادر اتصال دارد. به‌طور خلاصه وظیفه‌ی جفت، به جریان انداختن گردش خون در بدن و همچنین انتقال مواد مغذی به بدن جنین جهت رشد و تکامل است.
با تمامی این تفاسیر، جالب است بدانید هر چه جنین به ماه‌های آخر تکامل نزدیک‌تر می‌شود، شانس درگیر شدن با عفونت هم افزایش قابل توجهی پیدا می‌کند. جنین معمولا مستعد دریافت ویروس‌ها مثل ویروس هپاتیت B است. انتقال موفقیت‌آمیز عوامل بیماری‌زا، به میزان مدت درگیر شدن بدن مادر با فاکتورهای بیماری‌زا بستگی دارد. از بیماری‌های خطرناکی که مادران باید در هنگام حاملگی به شدت از آن هراس داشته باشند می‌توان به سفیلیس، سرخجه، تریکومونیازیس، پاپیلوما ویروس و همچنین ویروس هپاتیت C اشاره کرد. البته ایجاد بیماری در جنین تنها با ورود میکروب به داخل بدنش رخ نمی‌دهد و مواد شیمیایی و طبیعی دیگری هم موجب بروز اختلال‌ها و ناهنجاری‌های متنوع در جنین می‌شود.
اقدامات لازم برای جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های عفونی
در زمان نگارش این مقاله، هیچ راه حلی موثر و صد در صد تضمینی برای عدم ابتلا به بیماری عفونی گزارش نشده است؛ چراکه انسان در هر صورت پس از مدت‌های مدیدی هم که شده به بیماری دچار می‌گردد. بحث تنها سر مقدار و حجم میکروب‌هایی است که باید به داخل بدن وارد شوند تا علائم بیماری ظهور پیدا کند. با این حال، اگر چند اقدام ساده اما مهم زیر را رعایت کنید، احتمال ابتلا به بیماری‌های عفونی تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند.
شستن دست‌ها
پیش از صرف غذا و حتی دست زدن به غذا باید دست‌ها را با مایع و صابون به خوبی شست. از آنجایی که ویروس‌ها یک لایه‌ی خارجی از جنس چربی دارند، با مایع و صابون می‌توان به راحتی آنها را نابود کرد. همچنین دقت کنید که مدام دستانتان را به چشم، بینی و حتی دهان نزدیک نکرده و آنها را لمس نکنید؛ چراکه اگر دست آلوده باشد، با تماس به بخش‌های مذکور، میکروب‌ها به راحتی به داخل بدن وارد می‌شوند.
واکسیناسیون
این اقدام معمولا به منظور ایمن ساختن کودکان انجام می‌شود. واکسیناسیون می‌تواند به طرز قابل توجهی شانس ابتلا به امراض مختلف را کاهش دهد. البته اقدامات واکسیناسیون معمولا نیازمند یک تقویم و اصول است که از طریق مراکز بهداشتی و درمانی می‌توان به این موضوع آگاهی نسبی پیدا کرد.
در خانه بمانید
اگر علائم گفته شده برای بیماری‌های عفونی را در خود به وضوح می‌بینید، بهتر است در خانه بمانید. بیرون رفتن از منزل می‌تواند وضعیت جسمانی را بدتر کند. اگر فرزندتان این علائم را نشان می‌دهد، بهتر است برای چند روزی مدرسه نرود و در خانه استراحت کند. این موضوع می‌تواند جلوی ابتلای افراد دیگر را به بیماری بگیرد.
رعایت اصول بهداشتی در طبخ غذا
قبل از آماده‌سازی و طبخ غذا باید سطوح آشپزخانه و کانتر به خوبی تمیز شده باشد. همچنین برای پختن غذا باید دمای مناسبی مد نظر گرفت تا اگر میکروبی در اجزای خوراک وجود دارد، به سرعت کشته شود. معمولا دمای ۷۱ درجه‌ی سانتی‌گراد برای غذاهای گوشت قرمز مناسب است. برای مرغ و گوشت سفید دمای ۷۴ درجه و برای سایر غذاهای گوشتی دمای ۶۳ درجه کفایت می‌کند. همچنین باید به این نکته‌ی بسیار مهم اشاره کرد که باقی‌مانده‌ی غذا را نباید در دمای اتاق نگهداری کرد. باقی‌مانده‌ی غذا را باید در اسرع وقت در داخل فریز قرار دارد؛ چراکه فعالیت میکروب‌ها در دمای بسیار پائین متوقف خواهد شد. بنابراین، شانس آلودگی و فاسد شدن غذا به شدت کاهش می‌یابد.
وسایل شخصی‌تان، تنها متعلق به خودتان است
وسایل شخصی‌تان، یعنی مسواک، شانه‌ی سر و تیغ را باید تنها خودتان استفاده کنید. به اشتراک‌گذاری این دسته از وسایل با سایر اعضای خانواده می‌تواند به سرعت به انتشار یک بیماری عفونی کمک کند. همچنین بهتر است هر فردی از لیوان خودش آب بنوشد.
در سفر حواستان به سلامتی‌تان باشد
اگر قرار است به یک شهر یا کشور دیگر سفر کنید، بهتر است اقدامات لازم را برای واکسیناسیون‌هایی که انجام نداده‌اید پیگیری کنید. همچنین برای مقابله با بیماری‌های عفونی رایج و متداول بهتر است داروهای لازم را پیش از سفر تهیه کرده تا در صورت نیاز از داروها استفاده کنید و برای تهیه‌ی دارو در یک مکان نا آشنا به دردسر نیفتید.
