با درد فانتوم، عارضه‌ی خیالی اما واقعی پس از قطع عضو بیشتر آشنا شوید

رسول خردمندی

۵ مهر ۱۴۰۱ | ۱۹:۰۰ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۱۰ دقیقه

اگر قطع عضو انجام شود، شما ممکن است درد فانتوم را تجربه کنید؛ دردی که واقعی است اما در بخشی از بدن رخ می‌دهد که قطع شده است. این اختلال و عارضه ممکن است به تدریج خوب شود اما برخی از بیماران بنا به دلایلی مجبور هستند با این درد زندگی کنند. با این حال آیا می‌توان درد فانتوم را درمان کرد؟ واقعا چه اتفاقاتی در بدن انسان رخ می‌دهد که درد فانتوم ایجاد می‌شود؟ چطور می‌شود که یک عضو را قطع کرد، اما دقیقا در همان بخش که قطع شده باید حس درد ایجاد شود؟ آیا با یک عارضه‌ی کاملا روان‌شناختی طرف حساب هستیم یا این اختلال منشا کاملا فیزیکی و قابل رویت دارد؟

امبروز پره (Ambroise Pare)، جراح ارتشِ نیروی فرانسه برای اولین بار چنین پدیده‌ای را کشف و تشریح کرد. او که در قرن شانزدهم می‌زیست، به این نکته پی برد که پس از قطع عضو کامل یا نصفه و نیمه‌ی یک عضو، درد فانتوم ممکن است رخ دهد. سیلاس ویر میچل، جراح مشهور جنگ جهانی در قرن نوزدهم توانست به این عارضه را نام‌گذاری کند. در حقیقت عنوان درد فانتوم توسط میچل بیان شد.

بر طبق گزارش‌ و مقالاتی که منتشر شده، ۸۴ درصد احتمال دارد که پس از هشت روز از قطع عضو، درد فانتوم بروز پیدا کند. این عدد پس از شش ماه از قطع عضو به ۶۷ درصد کاهش پیدا می‌کند. به طور کلی، خانم‌ها بیشتر مستعد تجربه‌ی درد فانتوم نسبت به مردها هستند. هر چند، بروز چنین عارضه‌ی ترسناکی به عوامل مختلف بستگی دارد. تکنیک جراحی برای قطع عضو، نوع بیهوشی، میزان استرس بیمار و عوامل دیگر می‌تواند وخامت درد فانتوم را تعیین کند.

به طور تقریبی از هر ۱۰ قطع عضوی که انجام می‌شود، هشت تن تجربه‌ای از درد فانتوم را تجربه می‌کنند. وقتی قطع عضو روی یکی از اندام‌های بیماران انجام می‌شود، آنها معمولا دردی را در اندامی حس می‌کنند که دیگر به بدن متصل نیست. این حس بسیار وحشتناک می‌تواند از حالت مزمن تا حاد طبقه‌بندی شود. فرد می‌تواند درد فانتوم را در حد چند ثانیه حس کند. همچنین گزارش‌‌های مختلفی وجود دارد که این درد می‌تواند تا ساعت‌ها، روزها و حتی بیشتر هم وجود داشته باشد. البته چنین حس عجیبی تنها به خاطر عمل جراحی قطع عضو انجام نمی‌شود. یک فرد ممکن است بنا به دلایلی سهوی، به صورت ناگهانی یک انگشت یا بخش دیگری از بدنش را از دست دهد. با تمامی این تفاسیر، باید ادعا کرد که می‌توان درد فانتوم را مدیریت کرد.

جالب است بدانید در ابتدا تصور می‌شد که درد فانتوم تمام و کمال حاصل دلایلی مربوط به علم روان‌شناسی است. با این حال، تحقیقات مختلف نشان داد که این عارضه به یک مشکل عصبی ارتباط دارد. با گسترش علم پزشکب، به خصوص جراحی و علوم اعصاب، پارامترهای مختلف دخیل در پیدایش درد فانتوم یکی پس از دیگری کشف و مشخص شد. برای مثال می‌توان به محل قطع عضو اشاره کرد. یا همچنین می‌توان به پارامترهایی مثل سن، جنس و سایر موارد اشاره کرد. در هر صورت، درد فانتوم ترکیبی از دلایل روان‌شناسی و جسمانی است. در این میان، روش‌های درمانی مختلفی هم ابداع شده است که تنها منحصر به درمان درد فانتوم نیست.

کسی که دچار قطع عضو بنا به هر دلیلی می‌شود، چند تجربه‌ی دیگری هم علاوه بر درد فانتوم تجربه می‌کند

کسی که دچار قطع عضو بنا به هر دلیلی می‌شود، چند تجربه‌ی دیگری هم علاوه بر درد فانتوم تجربه می‌کند. برای مثال می‌توان به عواطف فانتوم یا خیالی (Phantom Sensations) اشاره کرد که فرد پس از قطع عضو همچنان تصور می‌کند که اندامی از بدنش حذف نشده است. در این حالت، هیچ دردی را بیمار درک نمی‌کند. افراد در این وضعیت تلاش می‌کنند تا به زندگی روتین خود بپردازند. این وضعیت کاملا موقتی است و بالاخره فرد به این باور می‌رسد که قطع عضو صورت گرفته است.

دردی دیگری هم وجود دارد که به درد اندام باقی‌مانده (Residual Limb Pain) معروف است. در این حالت، بیمار در قسمتی از بدنش دردی را حس می‌کند که دقیقا از همان بخش اندام دست یا پا قطع شده است. علت این درد به خاطر آسیب به عصب همان منطقه دانسته شده یا این‌که عصب در بخش انتهایی اندام تحت فشار قرار می‌گیرد. معمولا چنین دردی را از هر ۱۰ نفر، هفت فرد تجربه می‌کنند.

علت به‌وجود آمدن درد‌ فانتوم

درد‌ فانتوم اغلب سریعا پس از قطع اندام رخ می‌دهد. به طور کلی سه الی شش ماه طول می کشد تا یک زخم پس از قطع عضو التیام یابد. درد فانتوم به طور کلی یک ماه تا یک سال بعد توسط بیمار تجربه می‌شود. البته وقع درد فانتوم پس از قطع عضو حتمی و صد در صدی نیست؛‌ بنابراین، هیچ الزامی در این زمینه وجود ندارد که یک فرد پس از قطع عضو، باید درد فانتوم را هم به عنوان یک اختلال پشت سر بگذارد. این عارضه یکی از نادرترین اتفاقاتی است که یک انسان می‌تواند آن را تجربه‌ کند. متخصصین باور دارند که درد فانتوم به دلیل به وجود آمدن ابهامات در سیستم پیام‌رسانی سلول‌های عصبی به خصوص بین طناب نخاعی و مغز است. هنگامی که قطع عضو در بخشی از بدن رخ می‌دهد، ارتباطات عصبی از بخش محیطی به مغز همچنان در محل آناتومیکی خود وجود دارند. مغز در این موقعیت می‌تواند این اطلاعات عصبی را به اشتباه تفسیر کند. به همین طریق، پیام‌هایی را مغز به اسم حس درد از ناحیه‌ی قطع شده دریافت یا پردازش می‌کند که منشا خارجی دارد، اما این اتفاق باید هر چه سریع‌تر کاهش یابد.

با وجود این‌که دلیل پیدایش درد فانتوم به دلیل سلسله اتفاقات علت و معلولی مشخص و ساده است، دلیل ایجاد دردِ اندامِ باقی‌مانده، محدود به چند دلیل ساده نبوده و از دلایل ایجاد چنین تجربه‌ی ناخوشایندی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کبودی
عفونت استخوانی یا به وجود آمدن استخوان‌های کوچک زائد
آسیب عصبی یا التهاب
جریان خون ضعیف در منطقه
نصب ضعیف و ناشیانه‌ی ابزار پروتز در اندام
آسیب‌های فشاری مثل زخم بستر
عفونت‌های پوست یا زخم

لازم به ذکر است که وقوع درد فانتوم در تمامی افراد متقاضی قطع عضو یکسان نیست. برخی از انسان‌ها تجربه‌ی به مراتب وخیم‌تری را نسبت به سایرین تجربه می‌کنند. در حالی‌که خیلی از افراد با چنین پدیده‌ی آزاردهنده‌ای می‌توانند سریعا کنار بیایند. با وجود این مسائل، عوامل زیر موجب درد فانتوم می‌شود:

آنژین صدری (درد در قفسه سینه به دلیل کمبود اکسیژن به قلب)
تغییرات در دما یا فشار بارومتری
یبوست
بیماری زونا
لمس فیزیکی یا رابطه‌ی جنسی
سیگار کشیدن
اضطراب و استرس

نشانه‌های درد فانتوم

همان‌طور که قبلا گفته شد، درد فانتوم می‌تواند برای مدتی کوتاه، از چند ثانیه تا چند روز به طول بینجامد. در جریان شش ماهه‌ی اول پس از قطع عضو، درد شدت یافته اما تعدد وقوع درد معمولا با گذشت زمان کاهش می‌یابد. معمولا از هر ۱۰ نفر، هشت فرد درد فانتوم را حتی پس از دو سال از قطع عضو همچنان تجربه می‌کنند. از نشانه‌های درد فانتوم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

درد یا حس سوختگی
حس فشار یا نیش‌گون گرفتن
حس خارش یا مور مور شدن
حس پرتاب یا سیخ سیخ شدن
حس ضربان‌دار شدن
حس پیچ خوردن

تمامی حس‌های گفته شده در بخشی درک می‌شود که دیگر وجود خارجی نداشته و طی جراحی از بدن قطع شده است.

نحوه‌ی تشخیص درد فانتوم

پزشک یا پرستار معالج، با انجام بررسی‌های فیزیکی و انجام تست‌های روتین می‌تواند درد فانتوم را به آسانی تشخیص دهد. البته فهم دقیقِ دلیل به وجود آمدن این عارضه نیازمند تحقیقات بیشتری است. به همین سبب انجام آزمایش‌هایی مثل تست خون و تصویربرداری‌هایی مثل آلترا سوند می‌تواند به این هدف کمک کند.

نحوه‌ی درمان درد فانتوم

درمان درد فانتوم به صورت قطعی تا به حال کشف نشده است. بر طبق دستور العمل‌های حال حاضر موجود در مراکز درمانی، فعلا می‌توان روی کاهش نشانه‌های این عارضه تمرکز کرد. به همین سبب داروهایی برای فرد تجویز می‌شود تا جلوی پیشرفت نشانه‌ها و علائم درد فانتوم گرفته شود. داروهایی که عبارتند از:

داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) یا مسکن‌های درد
داروهای ضد افسردگی
داروهای ضد تشنج
بتا بلاکرها
شل‌کننده‌های عضلانی
تزریقات

بر طبق تحقیقات متعدد مشخص شده پروسه‌های درمانی که بتواند امواج الکتریکی را به اعصاب، مغز یا طناب نخاعی بفرستد، در کاهش حس درد فانتوم یاری‌رسان است. در حال حاضر سه رویکرد درمانی با این شیوه در دست اقدام قرار دارد:

تحریک عصبی
تحریک طناب نخاعی
تحریک الکتریکی عصب به شیوه‌ی زیر جلدی (TENS)

آینه درمانی؛ یکی از روش‌های مبتکرانه‌ی دانشمندان برای درمان درد فانتوم

مطالعات مختلف نشان داده که آینه درمانی (Mirror Therapy) هم می‌تواند به کاهش حس درد فانتوم کمک به‌سزایی کند. در طول پروسه‌ی آینه درمانی، فرد می‌تواند اندام سالمش را به‌واسطه‌ی یک آینه در سمت مقابل دستش ببیند. در این وضعیت، فرد باید به مدت حداقل ۲۰ دقیقه در هر روز چند ورزش را انجام دهد. در حقیقت با انجام این کار، سلول‌هایی به اسم نورون‌های آینه‌ای فعال‌تر می شوند. این نورون‌ها هنگامی مشغول به کار می‌شوند که فرد مشغول به تماشا یا مشاهده‌ی رفتار و کردار فرد دیگری روبه‌روی‌اش باشد. در واقع رفتار تقلیدی انسان‌ها به‌واسطه‌ی فعالیت نورون‌های آینه‌ای است. با وجود این‌که هنوز زیر و بم مکانیسم رفتاری نورون‌های آینه‌ای کشف نشده، می‌توان آینه درمانی را به خاطر وجود نورون‌های آینه‌ای به منظور کاهش درد فانتوم انجام داد.

انعکاس حرکات اندام سالم در آینه، به مغز این موضوع را القا می‌کند که در واقع دو اندام سالم وجود دارد. مغز به مرور این اطلاعات را در حافظه نهادینه می‌کند. به همین سبب بیمار نیاز مبرم دارد تا هر روز تمرین‌هایی را برای کاهش حس درد فانتوم انجام دهد. مادامی که مغز به این مسئله فکر نکند که اندامی از بدن قطع شده، حس دردی هم مبنی بر درد فانتوم معمولا ایجاد نمی‌گردد. یک فیزیوتراپ می‌تواند به خوبی از پسِ حل چنین مسئله‌ای در بیمار بر بیاید. هر چند، همکاری فرد بیمار با فیزیوتراپ هم عامل به شدت پر اهمیتی است.

روش‌های درمانی دیگری برای مدیریت درد فانتوم وجود دارد که در حقیقت روش‌های مکمل به حساب می‌آید. از این دسته از روش‌ها می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:

طب سوزنی:‌ فرایندی درمانی است که مداواگر از سوزن‌های استیل برای فرو کردن در پوست بیمار استفاده می‌کند تا نقاط خاصی را در بدن تحریک کند. هدف از این فعالیت، کاهش حس درد به شمار می‌رود. طب سوزنی توسط طبیب‌های چینی ابداع شده و در حال حاضر در اقصی نقاط جهان به منظور اهداف و مقاصد مختلف درمانی به کار گرفته می‌شود.
بیو فیدبک: یک پروسه‌ی درمانی ذهنی-بدنی است که می‌توان سلامت روانی و جسمانی را تقویت کند. در جریان یک جلسه از فرایند بیو فیبدک، مداواگر از حس‌گرهای بی‌درد به منظور اندازه‌گیری کارکردهای خاصی از بدن استفاده می‌کند. شما می‌توانید نتایجی را روی صفحه‌ی نمایشگر ببیند. با استفاده از حرکات و فعالیت‌های مشخص می‌توان این کارکردهای بدن را تقویت کرد. در نهایت امر، شما با انجام تمرین چ قادر خواهید بود تا تغییراتی را بدون استفاده از ابزارهای پروسه‌ی بیو فیدبک انجام دهید.
ماساژ: این فرایند با هدف کاهش درد ناشی از فشار روی اعصاب انجام می‌گردد. همچنین گردش خون در منطقه‌ی قطع عضو شده تقویت می‌یابد.
تمرین‌های ذهنی و مدیتیشن: برای رهاسازی دغدغه و تفکرات نا سالم می‌توان به انجام تمریناتی ذهنی مثل یوگا یا مدیتیشن روی آورد. تمدد اعصاب روی کاهش حس درد فانتوم فایده‌ی به‌سزایی دارد.

اگر برای کاهش حس درد فانتوم هیچ کاری صورت نگیرد، این درد به یک تجربه‌‌ی مزمن تبدیل شده و در نهایت کیفیت زندگی فرد کاهش و چه بسا مختل می‌شود. برای مثال درد فانتوم روی وضعیت چرخه‌ی خواب فرد تاثیر می‌گذارد. همچنین حواسی مثل اضطراب یا افسردگی هم می‌تواند در فرد ایجاد شود. صحبت کردن با یک روان‌شناس یا درمان‌گر می‌تواند برای بهبود وضعیت روحی-روانی فرد کمک‌کننده باشد.

آیا می‌توان جلوی پیدایش درد فانتوم را گرفت؟

این سوال برای بسیاری از محققین شکل گرفته و تحقیقات زیادی همچنان در دست اقدام قرار گرفته است. بر اساس برخی از مطالعات می‌توان با استفاده‌ از تکنیک‌های بیهوشی عمومی و بیهوشی نخاعی با یکدیگر در هنگام عمل جراحی قطع عضو، خطر ظهور درد فانتوم را به طرز جدی کاهش داد.

دانشمندان در تلاش هستند با آزمایش روی داروهای مخدر و مسکن‌های درد، به کاهش تجربه‌ی درد فانتوم کمک کنند

دانشمندان در تلاش هستند با آزمایش روی داروهای مخدر و مسکن‌های درد، به کاهش تجربه‌ی درد فانتوم کمک کنند. برای مثال تزریق مورفین و داروی دیگری به اسم بوپی‌واکائین به همراه یکدیگر به شدت برای جلوگیری از درد فانتوم مفید واقع شده است. تحقیقات روی سایر داروها همچنان در حال انجام است.

درد فانتوم به مرور زمان بهبود می‌یابد. در نهایت امر، بالاخره این حس ناگوار برای همیشه از ذهن فرد حذف می‌شود. با این حال، فرد در مدت مواجهه با این حس دردناک از زندگی‌اش طبیعتا لذت نخواهد برد. با استفاده از روش‌های مختلف درمانی و همچنین مصرف داروهای مختلف می‌توان کاری کرد تا بیمار درد و حس ناخوشایند کمتری را درک کند.