عجایب خلقت (قسمت چهاردهم): نام این حیوان عجیب چیست؟
پرندگان یکی از مشهورترین گروه‌های جانوری هستند که ما انسان‌ها آن‌ها را در هنر، ادبیات و موسیقی هم به تصویر می‌کشیم. پرهای زینتی شگفت‌انگیز آن‌ها، نغمه‌های زیبای‌شان، رفتارهای جذاب آن‌ها همه و همه دیرپایی است که نه‌تنها توجه ما را جلب کرده بلکه به نوعی حتی ما را فریفته خود ساخته است.
جالب اینجاست که پرندگان اغلب در مرکز توجه فعالیت‌های حفاظتی هم هستند چرا که آن‌ها را می‌توان شاخص‌های مناسبی از سلامت محیط تلقی کرد. در حقیقت ما با حفاظت از پرندگان و محیط‌های زیست طبیعی آن‌ها به حفظ یک محیط سالم برای نسل‌های کنونی و آتی کمک می‌کنیم. اما در این قسمت از عجایب خلقت می‌خواهیم شما را با پرنده‌ای خاص آشنا کنیم، با ما همراه باشید.
پلیکان‌های متفاوت
پلیکان پاخاکستری یکی از پرندگانی که زمستان‌ها در ایران فراوان است و در معرض خطر قرار دارد. عکاس علیرضا هاشمی
پلیکان پرنده‌ای است از راسته سقامرغانکه غذای اصلی‌اش را ماهی‌ها تشکیل می‌دهند. پلیکان پاخاکستری یکی از پرندگان حمایت‌شده در ایران است که زمستان‌ها در کشور ما به وفور دیده می‌شود. این پرنده در زبان انگلیسی با نام پلیکان دالماسی(Dalmatian Pelican) و در زبان اسپانیایی با نام پلیکان تیره رنگ و مو فرفری (Pelicano Ceñudo y Rizado) شناخته شده است.
دالماسی منطقه‌ای در ساحل شرقی دریای آدریاتیک و کشور کرواسی امروزی است که بنابر اطلاعات اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی(IUCN) این گونه در حال حاضر در این منطقه منقرض شده است. گونه‌های مختلفی از پلیکان‌ها وجود دارد به عنوان مثال پلیکان پشت صورتی (Pink-backed Pelican) که از جمله شناخته‌شده‌ترین گونه‌های پلیکان در قاره آفریقاست.
بزرگ‌ترین پلیکان
پلیکان پشت صورتی گونه‌ای با قلمرو بسیار وسیع که از نظر حفاظتی در رده حداقل نگرانی قرار دارد.
پلیکان پاخاکستری یکی از بزرگ‌ترین پلیکان‌های شناخته‌شده با طول بدن نزدیک به ۱۶۰ تا ۱۸۳ سانتی‌متر است. طول بال‌های این پرنده حدود ۲۹۰ تا ۳۵۱ سانتی‌متر و وزن آن نیز بین ۹ تا ۱۵ کیلوگرم است. وزن بدن هوبرههای خانواده Otididae و قوهای جنس Cynus از پلیکان پاخاکستری بیش‌تر است اما این پرنده بی‌تردید یکی از سنگین‌وزن‌هایی است که قابلیت پرواز دارد.
پلیکان پاخاکستری از نظر طول بال با آلباتروس‌های بزرگ و از نظر شکل ظاهری با پلیکان سفید بزرگ که تنها اندکی از آن کوچک‌تر است، قابل‌قیاس می‌باشد. پرهای این گونه به رنگ سفید متمایل به قهوه‌ای و پاهایش مشخصا خاکستری است. در زمستان رنگ پر پلیکان‌های بالغ از نقره‌ای خاکستری به قهوه‌ای تیره مایل به خاکستری و کرم بدل خواهد شد. یکی از مشخصات ظاهری بارز این پرنده لکه زرد و گاها نارنجی است که در بخش زیر گلو و منقار پایین دیده می‌شود.
پلیکان پاخاکستری اغلب در دریاچه‌های شور و شیرین، سواحل و باتلاق‌ها زیست می‌کند. عکس از علیرضا هاشمی
در پی کاهش چشمگیر این گونه در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی تعداد این پرنده اکنون بین ۱۰ تا ۲۰ هزار قطعه گزارش شده است. برخی از کلونی‌ها در یونان، رومانی، بلغارستان و ترکیه در حال افزایش هستند. اما جمعیت این گونه در مغولستان به شدت کاهش پیدا کرده به طوری که می‌توان آن را در این پهنه تقریبا منقرض شده به حساب آورد.
در آلمان، یوگوسلاوی، کرواسی و بوسنی و هرزگوین شواهد حاکی از انقراض محلی بوده و در ایتالیا، ژاپن، کره، اسپانیا، تایوان، امارات متحده عربی، عمان و لهستان نیز گاهی به صورت اتفاقی دیده می‌شود. این گونه درفهرست سرخ اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در رده آسیب‌پذیر قرار دارد و در ایران نیز یک گونه حفاظت شده است که می‌بایست زیستگاه‌های آن تحت مدیریت دقیق زیست‌محیطی قرار گیرد. برخلاف تصور تعداد این گونه در ایران از پلیکان سفید بیش‌تر است.
راز پرواز پلیکان‌های سنگین وزن
پلیکان‌ها همچون سایر پرندگان قدمت طولانی دارند. مشخص‌ترین فسیل پلیکان به حدود ۴۰ میلیون سال پیش باز می‌گردد. از پلیکان در یونان باستان با عنوان نماد قربانی کردن خود برای سایرین یاد می‌شده است.
در علم پرواز تکنیکی است که در آن خلبان برای پرهیز از رادار و ردیابی توسط امواج فرو سرخ مجبور می‌شود، ارتفاع پرواز خود را از حد معمول کم‌تر کند. این شیوه پرواز در مورد پرندگانی نظیر پلیکان‌ها نیز مصداق پیدا می‌کند و به پرنده این امکان را می‌دهد که از مزایای تاثیر آئرودینامیک حداکثر استفاده را ببرد.
در واقع زمانی که ارتفاع پرواز پرنده یا هواپیما کم‌تر از طول بال‌های آن باشد به دلیل تغییرات ناچیز در الگوی جریان هوای اطراف بال، پرواز از آن چه که باید راحت‌تر انجام می‌شود. پستی و بلندی‌های روی زمین اعم از صخره‌ها، بوته‌ها و درختان به پرندگان خشکی اجازه چنین پروازی را نمی‌دهند در حالی که در یک خلیج آرام شرایط کافی برای این نوع پرواز مهیا است.
اما این تنها استراتژی پلیکان‌ها برای ذخیره انرژی نیست. بسیاری از پلیکان‌ها در کلونی‌های خود به شکل حرف وی لاتین پرواز می‌کنند که این کار هم در ذخیره انرژی تاثیرگذار است. در هنگام پرواز جریان رو به بالای هوا از طریق حرکت رو به بالای بال یک پرنده ایجاد می‌شود و پرنده بعدی می‌تواند از جریان به اصطلاح حلقوی یا گردابی که بال پرنده اول ایجاد کرده، استفاده کند و با ذخیره مقدار قابل توجهی از انرژی، خود را برای پرواز آماده کند.
پلیکان‌های پاخاکستری درست مثل پلیکان‌های سفید روی ستون‌های حرارتی اوج می‌گیرند. ستون‌های حرارتی، دالان‌هایی از جریان رو به بالای هوا در ارتفاعات پایین‌تر جو هستند که به واسطه گرمایش متغیر سطح زمین و جریان همرفت شکل می‌گیرند. فرآیند کار به این ترتیب است که هوای گرم‌تر نزدیک سطح زمین منبسط می‌شود و چگالی آن نسبت به هوای اطراف کاهش پیدا می‌کند. این توده سبک‌تر هوا، بالا می‌رود و به دلیل انبساط در ارتفاعات بالاتر رفته‌رفته خنک می‌شود. وقتی دمای آن با توده هوای اطراف یکی شد، صعود متوقف می‌شود.
پلیکان سفید آمریکایی در حال فرود
پلیکان‌ها درست روی جریانات و ستون‌های هوا بلند می‌شوند. آن‌ها در حلقه‌های بزرگ می‌چرخند و بالا و بالاتر می‌روند. سپس از ارتفاع می‌کاهند و به سمت پایین شناور می‌شوند. آن‌ها حتی از وزش بادهای قوی و یک استراتژی خاص پروازی دیگر به نام اوج دینامیک نیز بهره می‌گیرند. مهارت چنین نوع پروازی بیش‌تر در ید قدرت آلباتروس‌ها است، چرا که آن‌ها می‌توانند روزها از این طریق بدون پر و بال زدن به مسیر خود ادامه دهند.
تفاوت‌های ناچیز فشار هوا که به واسطه موج‌های افتان و خیزان ایجاد می‌شود، راز این نوع پرواز است. سرعت پرواز پلیکان‌ها می‌تواند به ۵۶ کیلومتر در ساعت برسد. در عین حال آن‌ها می‌توانند حدود ۲۴ ساعت بر فراز زمین پرواز کنند. ارتفاع پرواز ۱۰۰۰ متر برای پلیکان‌ها عادی است اما ارتفاع پرواز ۳۰۰۰ متری هم گزارش شده است.
اهمیت الگوسازی پرواز پلیکان‌ها
آلباتروس‌ها رقیب پروازی پلیکان‌ها هستند.
تحقیقات نشان داده که برخورد یک پرنده با وزن کم‌تر از یک کیلوگرم با شیشه جلو و یا حتی موتور هواپیما مشکلی ایجاد نخواهد کرد. هواپیماهای ۵ موتوره می‌توانند بدون یک موتور پرواز کنند در حالی که هواپیماهای تک موتوره اگر آسیب ببینند، مشکل‌ساز خواهد بود. پرواز دسته‌جمعی پلیکان‌ها معمولا غیر قابل پیش‌بینی است. اما سرما و کمبود اکسیژن باعث می‌شود که پلیکان‌ها نتوانند بالاتر از مرز ۴۰۰۰ متر پرواز کنند.
از آن جا که پرواز پلیکان‌ها و هواپیماهای بی‌موتور از نظر تکیه به ستون‌های بالارونده هوای گرم شبیه است لذا محققین دانشگاه پارک(University of Park) ایالت پنسیلوانیا معتقدند که با پیش‌بینی درجه‌حرارت ستون‌های هوا که ارتفاع پرواز را به پرندگانی نظیر پلیکان‌ها دیکته می‌کنند، می‌توان جلوی تصادم‌های غیرمترقبه را گرفت.
کیسه جادویی پلیکان‌ها
حجم کیسه زیر گلو در پلیکان‌ها ۳ برابر حجم معده است. اما آیا پرنده با این حجم می‌تواند پرواز کند؟ پاسخ منفی است. پلیکان‌ها با کیسه زیرگلو پر نمی‌توانند به خوبی پرواز کنند چرا که گردن آن‌ها در این شرایط کشیدگی پیدا می‌کند تا باقیمانده غذا وارد مری شود، درحالی که در حین پرواز گردن می‌بایست کاملا فشرده و متراکم باشد. کیسه زیرگلو پلیکان‌ها در عین حال به دلیل نگهداشتن انواع گونه‌های جانوری از نظر پایش محیطی برای پژوهشگران اهمیت به سزایی دارد .
حجم کیسه زیرگلو پلیکان‌ها ۳ برابر حجم معده آن‌هاست.
پلیکان‌ها چه می‌خورند؟
هر ۷ گونه پلیکانی که در جهان شناخته شده‌اند، عادت دارند که از ماهیان تغذیه کنند اما در کل پلیکان‌ها فرصت‌طلب هستند. آن‌ها می‌توانند از سخت‌پوستان، بچه قورباغه و حتی لاک‌پشت‌ها تغذیه کنند. پلیکان‌ها از دست انسان‌ها هم غذا می‌گیرند. در رژیم غذایی آن‌ها انواع خوردنی‌ها دیده شده است.
پلیکان‌ها در زمان قحطی حتی از مرغان دریایی و جوجه اردک‌ها هم تغذیه می‌کنند. نوک پلیکان‌ها عضوی حساس است که می‌تواند حرکت ماهی را حتی در آب‌های تیره و گل‌آلود هم تشخیص دهد. انتهای منقار بالایی شبیه چنگگ است، از این طریق پرنده می‌تواند شکارهای لغزنده‌ای همچون ماهیان را به سرعت به دام بیندازد. کیسه زیر منقار هم همچون تور عمل می‌کند.
لانه‌های پلیکان‌ها
لانه‌سازی در پایکان‌ها اغلب توسط پرنده ماده انجام می‌شود. برای این کار پرنده با منقار و چنگال‌هایش زمین را خراش می‌دهد و حفره ایجاد شده را با بقایای گیاهی و پر می‌پوشاند. ظرف ۳ روز تخم‌گذاری آغاز می‌شود و پرنده ۲ یا ۳ تخم می‌گذارد. پرنده نر و ماده با یکدیگر به مدت ۳۲ تا ۳۵ روز از تخم‌ها نگهداری می‌کنند.
ارتباط جوجه و والدین از درون تخم آغاز می‌شود. نخستین جوجه از خواهر و برادران خود بزرگ‌تر است و والدین از روی فرم نوک، چشمان محدب و پوست بدن می‌توانند فرزندان خود را تشخیص دهند.
منبع: iucnredlist.org, stanford.edu, baynature.org, wikipedia.org, aussiepelicans.com, blogs.bu.edu, dolphins.com.au, pelicanlife.org, sciencedaily.com, birdlife.org
