جاده‌های مرگ؛ چگونه می‌توان جان حیوانات را از تصادفات جاده‌ای نجات داد؟

تصادفات جاده‌‌ای تنها منحصر به آسیب‌‌های انسانی و مالی نیست بلکه حیات‌‌وحش نیز از آن متضرر می‌‌گردد. این مساله به چند دلیل اهمیت دارد. نخست به دلیل زجری که حیوانات متحمل می‌‌شوند، دوم به دلیل تلفات افراد تاثیرگذار جمعیت‌‌های وحشی، سوم به دلیل تاثیر گذاشتن بر وضعیت ایمنی جاده‌‌ها، چهارم به دلیل عواقب اقتصادی که رانندگان و در عین حال مدیران جاده‌‌ها متحمل می‌‌شوند. بر همین اساس تحقیقات متعدد آکادمیک در سرتاسر دنیا در دست انجام است تا نه‌‌تنها درک بهتری از چرایی این قبیل اتفاقات بلکه در عین حال بهترین روش‌‌ها برای کاهش خسارات ناشی از آن حاصل شود.

تلفات جاده‌‌ای در ایران

مهندس مهدی زارع خورمیزی و همکارانشان از اداره کل حفاظت از محیط‌‌زیست استان یزد از جمله معدود کارشناسانی هستند که در این زمینه ثبت داده‌‌ را آغاز کرده‌‌اند. با وجود اینکه دیربازی از این کار نمی‌‌گذرد اما آمارها و شواهد بشدت تکان‌‌دهنده و حاکی از یک بحران جدی برای حیات‌‌وحش ایران است. مهدی خورمیزی به خبرنگار دی‌‌جی‌‌کالامگ می‌‌گوید: «ثبت قریب ۲۰ مورد تلف شدن کفتار در یک بازه زمانی حدوداً ده ساله آن‌هم تنها در چند جاده استان یزد بیانگر عمق این فاجعه است. سوال اینجاست که با ادامه این روند می‌‌توان اطمینان داشت که کفتارها ۲۰ سال آینده باز هم در طبیعت کشور ما حضور داشته باشند؟» عکس‌‌هایی که در این مقاله مشاهده می‌‌کنید در اصل حاصل زحمات مهدی زارع خورمیزی و همکاران ایشان در اداره کل حفاظت از محیط‌‌زیست استان یزد است و واقعیت تلخ همه این عکس‌‌ها یک چیز است؛ جاده‌‌های ایران به جاده‌‌های مرگ حیات-وحش بدل شده‌‌اند. این جاده‌‌ها از پستاندار گرفته تا پرنده و خزنده به هیچ موجود زنده‌‌ای رحم نمی‌‌کنند در حالی که به گفته کارشناسان، کاهش سرعت تا مرز ۸۰ کیلومتر در ساعت آن‌هم تنها در نقاط حساس شناخته‌‌شده، به طور متوسط حدود ۲ دقیقه به زمان یک سفر ۲۰۰ کیلومتری می‌‌افزاید! آیا ما همین ۲ دقیقه را هم از نجات یک حیوان دریغ می‌‌کنیم؟

چکاوک بیابانی. جاده خاتم به مهریز استان یزد. عکس از مهدی زارع خورمیزی

هشدار جدی بقای حیات‌‌وحش

در سال ۲۰۰۸ میلادی، اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌‌یو‌‌سی‌‌ان) اعلام کرد که تلفات جاده‌‌ای را می‌‌بایست بعنوان یک تهدید جدی برای تنوع‌‌زیستی تلقی کرد چرا که این عامل می‌‌تواند تاثیرات درازمدتی بر اکوسیستم داشته باشد. آمارهای ضد و نقیض حاکی از آن است که هر ساله میلیون‌‌ها حیوان بزرگ و کوچک در جاده‌‌ها و بزرگراه‌‌ها تلف می‌‌شوند که بخش اعظم آن‌‌ها چه از نظر آماری و چه حتی از نظر مطالعاتی نادیده گرفته می‌‌شوند. متاسفانه در حال حاضر در کشور ما روشی استاندارد برای ارزیابی این میزان تلفات وجود ندارد و مستندات نیز اغلب منحصر به مشاهدات پراکنده هستند. از روش‌‌های مرسوم برای انجام چنین تحقیقاتی می‌‌توان به استفاده از ترانسکت‌‌های مطالعاتی در جاده‌‌های حساس و آسیب‌‌پذیر اشاره کرد که در خلال آن‌‌ها یک محدوده مشخص هم در فصول خشک و هم در فصول غیرخشک مورد ارزیابی قرار می‌‌گیرد. بر اساس این مطالعات است که جاده‌‌های حساس شناسایی شده و در آن‌‌ها طرح‌‌های مدیریتی مانند استفاده از کریدورهای ارتباطی، فنس‌‌کشی‌‌‌‌، نصب سرعت-گیر، استفاده از تابلوهای راهنما و … اجرا می‌‌شود.

خرگوش. جاده خاتم به مهریز استان یزد. عکس از مهدی زارع خورمیزی

آیا کریدورها راه‌‌حل هستند؟

از کریدورهای ارتباطی می‌‌توان بعنوان جاده‌‌های عبور و مرور حیوانات یاد کرد، هدف از ساخت آن‌‌ها نیز گذر حیوانات به شکل ایمن می‌‌باشد. کریدورهای ارتباطی چه بصورت روگذر و چه بصورت زیرگذر بعنوان یکی از راه‌‌حل‌‌ها شناخته شده‌‌اند اما مهم‌‌ترین مساله برای موفقیت ‌‌این قبیل طرح‌‌ها شناسایی گونه‌‌های مختلف است بعنوان مثال مطالعات نشان می‌‌دهد که فرضاً یوزهای آسیایی علاقه چندانی به گذر از روگذرهای جاده‌‌ای ندارند و در مقابل زیرگذرها را ترجیح می‌‌دهند در حالی که اغلب نشخوارکنندگان بالعکس ترجیح می‌‌دهند که از روگذرها عبور کنند بنابراین مطالعه و شناسایی رفتار گونه‌‌ها در این میان یکی از مهم‌‌ترین اولویت‌‌هاست.

خارپشت. تلفات جاده‌ای در تفت ده بالا. عکس از اکبر شیریزدانی

تنها در پارک ملی بنف کانادا(Banff National Park)  بیش از ۲۵ روگذر بر روی بزرگراه موسوم به ترنس‌‌کانادا (Trans-Canada Highway)  تعبیه گردیده، در کشور هلند بالغ بر ۶۰۰ روگذر و زیرگذر ساخته شده و به همین دلیل است که جاده-های کشور هلند بعنوان یکی از امن‌‌ترین مسیرهای گذر برای حیات‌‌وحش شناخته شده‌‌اند. کریدورهای ارتباطی طیف گسترده‌‌ای را شامل می‌‌شوند از پل‌‌های معمولی با پوشش ساده علفی گرفته تا پل‌‌هایی که بر روی آن‌‌ها انواع درختان، بوته‌‌ها و حتی آب‌‌نما تعبیه شده است. جدای از رفتارشناسی نحوه جلب حیوانات وحشی به گذر از کریدورها نیز یک معضل اساسی است. در مورد برخی گونه‌‌های جانوری مثل لاک‌‌پشت‌‌ها و سایر حیوانات کوچک‌‌تر به دلیل وابستگی‌‌شان به زمین می‌‌توان فنس‌‌هایی را تعبیه کرد و آن‌‌ها را نه‌‌تنها از جاده دور کرد بلکه حتی به سمت یک مسیر خاص سوق داد اما در مورد حیوانات درشت جثه مانند گرگ-ها مساله به این راحتی‌‌ها هم نیست چرا که آن‌‌ها به دلیل داشتن قلمرو وسیع، عادت به جابجایی‌‌های گسترده آن‌هم بصورت تیمی دارند. تحقیقات نشان داده که گرگ‌‌ها یکی از آسیب‌‌پذیرترین گونه‌‌های جانوری از این منظر هستند بنابراین کریدور ارتباطی آن‌‌ها چیزی بیش‌‌تر از یک فنس کوتاه در کنار یک جاده شلوغ است. در حقیقت اغلب پستانداران بزرگ گذر از تونل‌‌های زیرزمینی را ترجیح می‌‌دهند. منتهی دو نکته در این میان حیاتی است، نخست اینکه وسعت تونل باید به اندازه‌‌ای باشد که حیوانات در آن احساس راحتی و امنیت کنند و دوم اینکه احتمال آبگرفتگی و به زیرآب رفتن آن‌‌ها را هم در حین ساخت باید در نظر داشت. اما در مجموع تونل‌‌های زیرزمینی هم به هزینه ساخت کم‌‌تری نیاز دارند هم اینکه احتمال جذب شدن حیوانات درشت‌‌جثه به آن‌‌ها بیش‌‌تر است.

تحقیقات نشان داده که استفاده از کریدورها زمانی موثر است که آن‌‌ها همجوار با زیستگاه‌‌های طبیعی باشند و در عین حال انواع گوناگونی در منطقه داشته باشند و در ضمن واجد پوشش‌‌های مناسب گیاهی نیز باشند که بتوانند احساس امنیت بیش‌‌تری را در حیوانات ایجاد کنند. یکی از مهم‌‌ترین عوامل جذب حیوانات به کریدورها عدم حضور انسان در ‌‌آن‌‌ها، دید نداشتن ورودی به جاده و در صورت امکان کاشت پوشش‌‌های گیاهی زودرشد، مقاوم و انبوه‌‌شونده است. مطالعات حاکی از آن است که کریدورهای برنامه-ریزی و مدیریت‌‌شده در سرتاسر دنیا تاثیر بسزایی در کاهش تلفات جاده‌‌ای داشته‌‌اند. اما از سوی دیگر نباید از خاطر برد که عامل اصلی تلفات جاده‌‌ای سرعت بالا و زیرپا گذاشتن قوانین است. امید است که سازمان‌‌های متولی حفاظت از حیات‌‌وحش در ایران بتوانند با جذب سرمایه‌‌های لازم در این زمینه بالاخص از جانب بخش خصوصی، هرچه سریع‌‌تر راه‌‌حلی برای این معضل بیایند پیش از آنکه طومار حیات‌‌وحش کشور برای همیشه پیچیده شود.

منبع: wp.natsci.colostate، thoughtco، tandfonline