۳۰ فیلم آفریقایی برتر تاریخ سینما که نباید از دست بدهید
سینمای آفریقا طی دهه‌های گذشته آثار ارزشمند و مهمی تولید کرده اما حتی بهترین فیلم‌های آفریقایی هم کمتر توجه رسانه‌ها و سینمادوستان را جلب کردهاند.
گرچه ۱۶ درصد از جمعیت جهان (بیش از ۱٫۳۷ میلیارد نفر) در آفریقا زندگی می‌کنند اما این منطقه سهم زیادی از روندهای رشد و توسعه در جهان را به خود اختصاص نداده است و به همین دلیل هم صنعت سینمای این قاره تا حدود زیادی مهجور مانده است.
دیوید بوردول نظریه‌پرداز فیلم و مورخ تاریخ سینما در تحلیل وضعیت سینمای آفریقا می‌نویسد: «به خاطر فقر فراگیر بود که تا اواسط دهه ۱۹۷۰ در بیشتر کشورهای آفریقایی هیچ فیلم بلندی تولید نشده بود. جمعیت بسیاری از کشورهای قاره اندک و تعداد سالن‌های سینمای آن‌ها محدود بود. آن‌ها عملا فاقد هرگونه تجهیزات فنی برای فیلمسازی بودند… اواخر دهه ۱۹۸۰ شاهد همکاری اندکی بین کشورهای آفریقایی بودیم. تولید قاره به استثنای مصر و آفریقای جنوبی به کمتر از بیست فیلم بلند در سال می‌رسید. سنگال که طلایه‌دار سینمای فرانسوی‌زبان قاره بود، چیزی حدود بیست تا بیست‌وپنج فیلم بلند تولید کرده بود که برجسته‌ترینشان کارهای عثمان سمبن بودند. اغلب کشورها در دوران استقلال کمتر از ده فیلم بلند ساخته بودند.»
در آفریقا سوای مصر، مناطق شمال قاره و بویژه کشورهای فرانسوی‌زبان به‌عنوان محیط‌های مستعدتری برای رشد صنعت سینما ارزیابی شده‌اند. از میان آن‌ها مراکش و تونس فعالیت‌های قابل توجهی داشتند اما مهم‌ترین صنعت فیلمسازی در اختیار الجزایر بود که پس از استقلال از فرانسه طی دهه ۱۹۶۰ سینمای خود را ملی کرد. برای مثال محمد الاخضر حمینه فیلم‌ساز اهل الجزایر فیلم «تاریخچه سال‌های آتش» (Chronicle of the Years of Fire) را ساخت؛ این اثر سینمایی اولین فیلم آفریقایی لقب گرفت که نخل طلای جشنواره کن را تصاحب کرد. البته باید در نظر گرفت که آثار این مناطق از آفریقا بیشتر مخاطبان انبوه را مد نظر قرار می‌داد.
در کشورهای فرانسوی‌زبان مناطق دیگر آفریقا (آفریقای سیاه یا زیرصحرایی) فیلم‌های کمتر تجاری توانستند توجه جشنواره‌های بین المللی را به خود جلب کنند. فیلم‌هایی که بر مسائلی چون استعمار، زندگی مدرن در برابر زندگی سنتی و فرهنگ آفریقایی و بومی در برابر فرهنگ غربی تمرکز داشتند. دو تن از فیلم‌سازان برجسته‌ی این مناطق آفریقا سلیمان سیسه و عثمان سمبن بودند که مسائل اجتماعی کشورهای محل زندگی خود را با قصه‌های گیرا روی پرده بردند.
از جمله مهم‌ترین فیلم‌های آفریقای سیاه می‌توان به «دختر سیاه» (Black Girl) ساخته عثمان سمبن و فیلم سینمایی «روشنایی» (Yeelen) ساخته سلیمان سیسه اشاره کرد. دیوید ا. کوک در کتاب خود «تاریخچه فیلم روایی» با اشاره به دختر سیاه می‌نویسد: «دختر سیاه با اندکی تساهل نخستین فیلم سینمایی و یکی از متمایزترین اسناد ضداستعماری صحاری حاشیه آفریقا به حساب می‌آید».
سینمای آفریقا فیلم‌های پیشرو و متمایزی هم ارائه کرده که طی دهه‌های گذشته بسیار منتقدپسند بوده‌اند؛ برای مثال می‌توان به فیلم سینمایی «توکی بوکی» (Touki Bouki) ساخته جیبریل دیوپ ممبتی اشاره کرد که بسیاری از منتقدان آن را به‌عنوان نخسین فیلم آوانگارد آفریقایی ارزیابی کردند و توسط مجله سایت اند ساوند در میان بهترین آثار تاریخ سینما دسته‌بندی شده است.
در ادامه ۳۰ فیلم برتر تاریخ آفریقا که برای آشنایی با سینمای این قاره ضروری به نظر می‌رسند را به ترتیب سال ساخت معرفی می‌کنیم.
۱- ایستگاه قاهره (Cairo Station)
- کارگردان: Youssef Chahine
- بازیگران: Farid Shawqi, Hind Rustum, Youssef Chahine
- تاریخ اکران: ۱۹۵۸
- کشور تولیدکننده: مصر
فیلم سینمایی «ایستگاه قاهره» یکی از بهترین فیلم‌های عربی و شاهکار تراژی‌کمیک یوسف شاهین کارگردان مشهور مصری است. فیلم درباره کیناوی یک فروشنده روزنامه و عشق و علاقه بی‌ثمر او به یک زن است. شاهین با قدرتی مثال‌زدنی مجموعه بازیگران بزرگش را کارگردانی کرده و خود هم در فیلم به ایفای نقش پرداخته است.
همچنان که عشق کیناوی عمیق‌تر و درگیری عاطفی او پررنگ‌تر میشود فیلم فضای تیره‌تری پیدا می‌کند و عناصری از سینمای بزرگانی چون هیچکاک و پاول وارد جهان فیلم میشود. در نهایت می‌توان گفت فیلم سینمایی ایستگاه قاهره ویژگی‌های یک تراژدی را هم دارد و به وحدتی کلاسیک در زمان و مکان می‌رسد.
۲- دعای شبگرد (The Nightingale’s Prayer)
- کارگردان: Henry Barakat
- بازیگران: Faten Hamama, Ahmed Mazhar, Amina Rizk
- تاریخ اکران: ۱۹۵۹
- کشور تولیدکننده: مصر
فیلم یک ملودرام عجیب با مایه‌های انتقام‌جویی است و هم‌زمان شباهت‌هایی با داستان دیو و دلبر دارد. کارگردان مصری هنری برکت این اثر را براساس رمانی نوشته طاها حسین جلوی دوربین برده است.
آمنه زن جوانی است که مرگ خواهرش به دست دایی‌اش را مشاهده می‌کند؛ چرا که از نظر دایی، خواهر آمنه با رابطه عاطفی‌اش خانواده را بی‌آبرو کرده است. آمنه برای انتقام‌گرفتن، مردی که باعث این وضعیت خواهرش شده را پیدا می‌کند و تصمیم می‌گیرد در خانه او خدمتکار شود تا در فرصت مناسب این مرد را به قتل برساند اما اتفاقات بعدی نقشه‌های او را به کلی تغییر می‌دهند.
۳- دختر سیاه (Black Girl)
- کارگردان: Ousmane Sembène
- بازیگران: Mbissine Thérèse Diop, Anne-Marie Jelinek, Robert Fontaine
- تاریخ اکران: ۱۹۶۶
- کشور تولیدکننده: سنگال، فرانسه
عثمان سمبن نویسنده و کارگردان سنگالی اغلب به‌عنوان پدر سینمای آفریقا توصیف میشود و «دختر سیاه» اولین فیلم او بود. فیلم درباره یک زن سیاه پوست سنگالی است که در جنوب فرانسه پیشخدمت میشود؛ تجربه او از حضور در فرانسه بسیار متفاوت با انتظاراتش از آب در می‌آید. او به‌عنوان پیشخدمت هرگز حق خروج از خانه را ندارد و توسط صاحب‌خانه و مهمان‌های او مورد آزار جنسی قرار می‌گیرد.
سختی زندگی فعلی او در تقابل با زندگی شادش در سنگال قرار داده میشود و کارگردان تلاش می‌کند نقدی بر سیاست‌های جنسی و هنجارهای فرهنگی کشورهایی داشته باشد که از زاویه دید او باعث استعمار و بندگی آفریقا شده‌اند. این موضوعات همراه با سبک خاص و صمیمانه قصه‌گویی سمبن این اثر را به یک فیلم سینمایی متمایز و برجسته با جایگاه خاص در تاریخ سینمای آفریقا تبدیل کرده است.
۴- نبرد الجزیره (The Battle of Algiers)
- کارگردان: Gillo Pontecorvo
- بازیگران: Jean Martin, Saadi Yacef, Brahim Haggiag
- تاریخ اکران: ۱۹۶۶
- کشور تولیدکننده: الجزایر، ایتالیا
«نبرد الجزیره» اثر شاخص و بسیار مشهور جیلو پونته‌کوروو بازآفرینی فوق‌العاده قیام دهه ۱۹۵۰ الجزایر علیه حکومت امپراتوری فرانسه است.
با شروع مبارزات در این کشور در قالب سکانس‌هایی تند و نفس‌گیر در کافه‌های شلوغ، سرهنگ ماتیو موظف میشود تا شورش را سرکوب کند. او برنامه‌ای به شدت بی‌رحمانه را برای دستگیرکردن مخالفین و شکنجه آن‌ها آغاز می‌کند تا بتواند به نام افراد رده‌بالاتر جریان مبارزان دست یابد.
از نکات جالب توجه فیلم و شخصیت ماتیو این است که او با توجه به تجربه‌هایش در ویتنام و نهضت مقاومت فرانسه به نوعی درونا و به شکل ناخودآگاه شکست نهایی نیروهای خود را پیش‌بینی می‌کند. این اثر سینمایی در جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز شیر طلایی را تصاحب کرد و نامزد دریافت سه جایزه اسکار شد. نبرد الجزیره در عین حال میان ۲۵۰ فیلم برتر تاریخ سینما در نظرسنجی مجله سایت اند ساوند هم قرار گرفته است.
۵- آه، خورشید (Oh, Sun)
- کارگردان: Med Hondo
- بازیگران: Robert Liensol, Théo Légitimus, Gabriel Glissand
- تاریخ اکران: ۱۹۶۷
- کشور تولیدکننده: موریتانی، فرانسه
فیلم سینمایی «آه، خورشید» اثر جسورانه مد اوندو شروع عجیبی دارد و با مرور تاریخ استعمار آفریقا از زاویه دید آفریقایی‌ها آغاز میشود. کمی بعد با قهرمان فیلم آشنا می‌شویم، مردی اهل موریتانی که در مارسی فرانسه گم‌شده و به دنبال آدرس می‌گردد. او امیدوار است بتواند شغلی به‌عنوان حسا‌بدار برای خود دست‌وپا کند اما جاه‌طلبی‌هایش به‌تدریج نابود می‌شوند.
آه، خورشید طی چهار سال ساخته شد؛ فیلمی که تلاش می‌کند پوچی گرایش‌های استعمارطلبانه و بی‌رحمی نهفته در چنین رویکردهایی را نمایان کند. کارگردان از سبک خلاقانه‌ای در روایت بهره گرفته و نوعی مستند ساختگی، انیمیشن و عناصر کمدی‌های بزن‌بکوب را با هم مخلوط کرده است. نتیجه این نوآوری‌ها اثری بود که توجه جهانی را به خود جلب کرد، در جشنواره بین‌المللی فیلم کن به نمایش درآمد و موفق شد یوزپلنگ طلایی جشنواره لوکارنو را به خود اختصاص دهد.
فیلم با مضامین مربوط به استعمار، نژادپرستی و هویت سرکار دارد. این فیلم کلیدی در سینمای دهه ۱۹۷۰ قاره آفریقا موضوعاتی فراتر از زمان خود را مطرح می‌کند و شبیه به هیچ فیلمی که پیش و پس از خود ساخته شد نیست.
۶- حواله پول (Mandabi)
- کارگردان: Ousmane Sembène
- بازیگران: Makhourédia Guèye, Ynousse N’Diaye, Isseu Niang
- تاریخ اکران: ۱۹۶۸
- کشور تولیدکننده: سنگال، فرانسه
فیلم دوم عثمان سمبن پس از اثر پرسروصدای اولش دختر سیاه، فیلم «حواله پول» بود و پدر سینمای آفریقا را در اوج نشان داد. فیلم که اقتباسی است از رمانی نوشته خود سمبن به همین نام اثری سرگرم‌کننده، تند و تیز و واجد نوعی طنز تراژیک، اولین فیلم آفریقایی بود که رنگی ساخته می‌شد و زبان بومی داشت.
فیلم حواله پول داستان ابراهیم دینگ مردی بیکار در حومه داکار را روایت می‌کند که از طرف برادرزاده‌اش در فرانسه یک حواله پول چند صد پوندی دریافت می‌کند؛ پولی که البته به سختی و با کار سنگین کارگری به دست آمده است.
مرد بیکار ابتدا با شنیدن خبر رسیدن حواله پول بسیار هیجان‌زده میشود اما به تدریج متوجه میشود که هم مقروض و هم وارد حجم عظیمی کاغذبازی کابوس‌وار شده که از آن راه رهایی ندارد. در اینجا هم البته شخصیت اصلی فیلم از میراث استعمار خلاصی ندارد.
عثمان سمبن کارگردان برجسته آفریقایی با این اثر سینمایی تلاش کرد به شکلی مستقیم صدای طبقه کارگر محروم آفریقایی باشد.
۷- زمین (The Land)
- کارگردان: Youssef Chahine
- بازیگران: Hamdy Ahmed, Yehia Chahine, Ezzat El Alaili
- تاریخ اکران: ۱۹۶۹
- کشور تولیدکننده: مصر
اصولا طبق سنتی همیشگی میان برخی از سینمادوستان تلاش میشود تا یک اثر خاص را به‌عنوان شاهکار یک فیلم‌ساز مشهور معرفی کنند. درباره‌ی یوسف شاهین مشهورترین فیلم‌ساز صنعت سینمای بزرگ مصر خرد جمعی به این نتیجه رسیده که شاهکار او درام نئورئالیستی ایستگاه قاهره است که سال ۱۹۵۸ ساخته شد؛ فیلمی که در همین لیست معرفی شده و البته اثری تماشایی است. اما «زمین» فیلمی دیگر در کارنامه شاهین است که از نظر جاه‌طلبی و مقیاس به نوعی موفق میشود ایستگاه قاهره را هم پشت سر بگذارد.
داستان فیلم که در مناطق روستایی مصر طی دهه ۱۹۳۰ می‌گذرد بر مناقشه‌ای میان کشاورزان و مالکین زمین‌ها متمرکز است هنگامی که موضوع احداث راه آهن در آن مناطق جامعه محلی را آشفته کرده است.
همان‌طور که اشاره شد بزرگی و ابعاد فیلم زمین مثال‌زدنی است؛ به این معنا که روابط و شخصیت‌های هر یک از روستایی‌ها به شکل مجزا ساخته و پرداخته شده و وزن خاص خود را در فیلم دارد. هم‌زمان اثر درونمایه‌های ملی‌گرایانه دارد و البته به مسأله فساد می‌پردازد. زمین هم مثل اغلب آثار شاهین از نظر بصری چشم‌نواز است؛ هر فریم عمق، ظرافت و رنگ‌های یک نقاشی را دارد و با وسواسی مثال‌زدنی فیلم‌برداری شده است.
در فیلم سینمایی زمین دیدگاه پیشروی سیاسی شخص یوسف شاهین به‌عنوان کارگردان نقش به‌سزایی در کیفیت نهایی اثر دارد اما زمین گرما و نوعی همدلی غیرسیاسی یا بهتر است بگوییم فراتر از سیاست با تک تک شخصیت‌هایش دارد که باعث میشود فیلم غنایی متفاوت با دیگر آثار شاهین پیدا کند.
۸- مومیایی (The Mummy)
- کارگردان: Shadi Abdel Salam
- بازیگران: Ahmed Marei, Ahmad Hegazi, Nadia Lutfi
- تاریخ اکران: ۱۹۶۹
- کشور تولیدکننده: مصر
«مومیایی» یکی دیگر از بهترین آثار سینمای مصر است و در میان فیلم‌های بیشتر شناخته‌شده سینمای آفریقا قرار دارد؛ مارتین اسکورسیزی در مصاحبه‌ای گفته بود این فیلم سینمایی در کنار چندین اثر برجسته دیگر سینمای آفریقا برایش بسیار الهام‌بخش بوده‌اند. او به همین دلیل در بنیاد سینمای جهان در جریان مرمت این فیلم نقش ایفا کرد.
مومیایی براساس یک داستان واقعی ساخته شده؛ هنگامی که مقامات دولتی متوجه می‌شوند در قاهره خرید و فروش مومیایی رواج دارد تحقیقات خود را آغاز می‌کنند. این موضوع به درگیری دولت و اعضای یک قبیله که به شکل مخفیانه محل اکتشاف آثار باستانی را غارت می‌کنند می‌انجامد.
۹- توکی بوکی (Touki Bouki)
- کارگردان: Djibril Diop Mambéty
- بازیگران: Aminata Fall, Ousseynou Diop, Magaye Niang as Mory
- تاریخ اکران: ۱۹۷۳
- کشور تولیدکننده: سنگال
توکی بوکی احتمالا یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین فیلم‌های سینمای آفریقا است. فیلمی تحسین‌شده، از جمله آثاری که در فهرست بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای مجله سایت اند ساوند قرار گفته و البته توسط بسیاری از سینمادوستان و کارشناسان در سراسر جهان تحسین شده است.
توکی بوکی اولین فیلم آوانگارد و تجربی آفریقا بود. فیلم روایتگر داستان یک زوج جوان است؛ موری یک گاودار و آنتا دانشجو است، این دو تلاش می‌کنند پول جمع کنند تا به پاریس بروند و زندگی کسالت‌بار فعلی‌شان را پشت سر بگذارند. نیاز به پول اضطراری است و در این شرایط راهی نیست جز استفاده از شیوه‌های بزهکارانه؛ فحشا، دزدی، کلاه‌برداری و سرقت.
فیلم از صحنه‌ای به صحنه دیگر و از ایده‌ای به ایده دیگر می‌پرد و نوعی سرزندگی رها و بی‌قید دارد. اما هنگامی که به نقطه بحرانی می‌رسیم به نظر می‌رسد که تنها آنتا واقعا به فرارکردن از سنگال نیاز دارد و موری به شکلی عجیب پایبند وفاداری و دلبستگی‌هایش به سنگال است چرا که تنها این سرزمین به او اجازه می‌دهد خوی تهاجمی و پرخاشگری خاص مردانه‌اش را حفظ کند.
۱۰- تاریخچه سال‌های آتش (Chronicle of the Years of Fire)
- کارگردان: Mohammed Lakhdar-Hamina
- بازیگران: Yorgo Voyagis, Mohammed Lakhdar-Hamina, Hadj Smaine Mohamed Seghir
- تاریخ اکران: ۱۹۷۵
- کشور تولیدکننده: الجزایر
احتمالا صفت حماسی از جمله صفت‌هایی در تاریخ سینما بوده که به اشتباه درباره بسیاری از فیلم‌ها به کار رفته اما شاید برای فیلم «تاریخچه سال‌های آتش» که درباره مسیر الجزایر در راه استقلال است بهترین صفت باشد.
فیلم که اولین برنده نخل طلای جشنواره کن از قاره آفریقا بود با داستان اعزام به خدمت یک مرد فقیر الجزایری در ارتش فرانسه طی جنگ جهان دوم آغاز میشود. همین دوره خدمت باعث ایجاد عقاید رادیکال در او شده و سبب میشود در ادامه تلاش کند در مسیر استقلال کشورش و مبارزه با استعمار بجنگد.
تاریخچه سال‌های آتش از نظر تولید اثر عظیمی است و حدود دو دهه از تاریخ الجزایر را پوشش می‌دهد. فیلم پیچیدگی‌های مضمونی خاصی دارد و سعی می‌کند تحلیل کند که رهایی واقعی از اسارت استعمار به چه معناست. کارگردان تلاش دارد به این نبرد و مبارزان آن با شدت و عمقی مثال‌زدنی نزدیک شود و در عین حال که شجاعت‌شان را می‌ستاید، ارزش‌های‌شان را نمایان کند.
این فیلم سینمایی هم از جمله دیگر آثاری است که توسط بنیاد فیلم به بنیان‌گذاری اسکورسیزی مرمت شده است.
۱۱- زالا (Xala)
- کارگردان: Ousmane Sembène
- بازیگران: Thierno Leye, Seune Samb, Douta Seck
- تاریخ اکران: ۱۹۷۵
- کشور تولیدکننده: سنگال
عثمان سمبن فیلم‌ساز و رمان‌نویس برجسته آفریقایی کارگردان این اثر سینمایی است؛ او رمانی هم به همین نام نوشته و ظاهرا داستان اولیه‌ای که برای فیلم نوشته شده بود را هم به رمان و هم به فیلم‌نامه‌ای برای ساخت یک اثر سینمایی تبدیل کرده است. البته برای کسانی که با هر دو اثر آشنایند واضح است که تفاوت‌های زیادی میانشان وجود دارد.
داستان فیلم درباره مردی است که توسط یک گدا نفرین شده و این نفرین باعث ایجاد ناتوانی جنسی در مرد میشود. مرد که مشغول مشورت با پزشکان مختلف برای درمان این ناتوانی شده در دنیای تجارت هم شکست می‌خورد و سقوط می‌کند.
سمبن با استفاده از این نفرین و جهان خاص سنت‌های قدیمی آفریقا سعی می‌کند گوشه‌ای از مشکلات جامعه سنگال در دوران پس از استعمار را به نمایش بگذارد.
۱۲- شدو (Ceddo)
- کارگردان: Ousmane Sembène
- بازیگران: Tabata Ndiaye, Alioune Fall, Moustapha Yade
- تاریخ اکران: ۱۹۷۶
- کشور تولیدکننده: سنگال
«شدو» از دیگر آثار عثمان سمبن کارگردان برجسته آفریقایی است؛ جایگاه او در سینمای آفریقا به حدی مهم است که در این فهرست هم پنج فیلم از او انتخاب شده.
شدو در ادامه دیگر اثر این کارگردان «امیتای» (۱۹۷۱) که به نوعی گذشته آفریقا را بررسی می‌کرد ساخته شده است. اما این‌بار به جای سروکار داشتن با یک واقعه مشخص تاریخی، سمبن سعی می‌کند نشان دهد چطور عناصر اصلی زندگی مدرن سنگال نتیجه‌ی مداخلات بیرونی است. در واقع می‌توان گفت شدو تلاشی است برای نشان‌دادن برهم‌کنش‌های تاریخی سنگال با نیروهای بیرونی.
سمبن در این اثر سعی کرده از سبک فیلمسازی غربی فاصله بگیرد و به جای آن از تکنیک‌هایی استفاده کند که از دل سنت‌های آفریقایی الهام گرفته شده‌اند.
۱۳- برداشت: ۳۰۰۰ سال (Harvest: 3,000 Years)
- کارگردان: Haile Gerima
- بازیگران: Kasu Asfaw, Gebru Kasa, Worke Kasa
- تاریخ اکران: ۱۹۷۶
- کشور تولیدکننده: اتیوپی
«برداشت: ۳۰۰۰ سال» داستان زندگی یک خانواده دهقان فقیر اتیوپیایی است که درون ساختاری ستمگر و بهره‌کشانه به سختی زندگی می‌کنند. فیلم تصویری خشن از زندگی دهقانی ارائه می‌دهد و مبارزه و مقاومت مردم در برابر سواستفاده مالکان بزرگ را با استفاده از عناصر یک سینمای آوانگارد روی پرده می‌برد.
۱۴- نامه‌ای از دهکده من (Letter from My Village)
- کارگردان: Safi Faye
- بازیگران: Assane Faye, Maguette Gueye, Safi Faye
- تاریخ اکران: ۱۹۷۶
- کشور تولیدکننده: سنگال
«نامه‌ای از دهکده من» یک اثر ظریف و هوشمندانه است که میان داستان و واقعیت حرکت می‌کند. وقایع فیلم در جنوب سنگال جریان دارند جایی که کارگردان اثر سافی فیه در آن بزرگ شده و نامه‌ای را درباره وقایع روستای زادگاهش با صدای بلند روایت می‌کند.
داستان درباره خشکسالی بزرگ و وحشتناکی است که باعث میشود محصولات کشاورزی روستا دچار مشکل شوند و مرد جوانی که روی فروش این محصولات حساب کرده نتواند از پس هزینه ازدواجش با دختری که دوست دارد، بربیاید. او برای به دست آوردن این پول مجبور است به داکار سفر کند؛ جایی که به شکلی دردناک مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد و با قصه‌ای پرغصه به روستا باز می‌گردد.
۱۵- باد (The Wind)
- کارگردان: Souleymane Cissé
- بازیگران: Fousseyni Sissoko, Goundo Guissé, Balla Moussa Keïta
- تاریخ اکران: ۱۹۸۲
- کشور تولیدکننده: مالی
فیلم سینمایی «باد» مواجهه‌ای است مستقیم با زندگی طبقه کارگر شهری. این اثر نگاهی دقیق و بسیار جدی به کارکرد قدرت در یک جامعه آفریقایی تحت حکومت نظامی می‌اندازد.
شخصیت‌های اصلی فیلم دو دانشجوی جوان در جهانی زندگی می‌کنند که با تضاد‌های بین نسلی و فشار یک سیستم آموزشی فاسد قابل توصیف است. هنگامی که همبستگی و اتحاد این دو سنجیده میشود با ترکیبی از خیانت و وفاداری روبرو می‌شویم.
بخش بزرگی از فیلم با گرایش‌های رئالیستی ساخته شده و پیامی رو به مخاطب معاصر دارد. نقدهای اجتماعی کارگردان به‌یادماندنی‌اند و سبک خاص کارگردان در تمام فیلم به شکلی منسجم قابل مشاهده است.
۱۶- روشنایی (Yeelen)
- کارگردان: Souleymane Cissé
- بازیگران: Issiaka Kane, Aoua Sangare, Niamanto Sanogo
- تاریخ اکران: ۱۹۸۷
- کشور تولیدکننده: مالی، بورکینافاسو، فرانسه، آلمان غربی، ژاپن
برخی از مورخین تاریخ سینما «روشنایی» را یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین فیلم‌های سینمای آفریقا در طول تاریخش دانسته‌اند.
گرچه بسیاری از آثار این فهرست موضوعاتی مرتبط با استعمار را به‌عنوان درونمایه داستان فیلم خود انتخاب کردهاند و با میراث استعمار سروکار دارند اما فیلم سینمایی روشنایی از نظر تاریخی به سال‌ها پیش از ورود اروپاییان به آفریقا مربوط است. داستان فیلم برگرفته از اسطوره‌های کشور مالی و گذشته تاریخی آن است. این اثر سلیمان سیسه ریتم کندی دارد اما فیلمی شاعرانه با تصاویری ناب است.
فیلم روشنایی روایتگر داستان پدر سوما، نیانانکورو است که خواهان مرگ فرزندش است چرا که پیشگویی شده او روزی پدرش را خواهد کشت. سوما با کمک مادرش موفق به فرار میشود و سفری طولانی و پررمز و راز را آغاز می‌کند، سفری که هر لحظه با فرار از چنگال پدر قاتلش همراه است اما او را در مسیر خودشناسی پیش می‌برد.
روشنایی مورد توجه گسترده جهانی قرار گرفت و جایزه ویژه هیات داوران جشنواره بین‌المللی فیلم کن را به خود اختصاص داد. این فیلم نسبت به آثار قبلی سینمای آفریقا به شکل بسیار گسترده‌تری در جهان توزیع شد. این اثر جایگاه سیسه را هم بسیار بالا برد و او را همچون عثمان سمبن به چهره مطرحی تبدیل کرد که موفق شده یک فیلم آفریقایی متمایز بسازد؛ فیلمی که به نوعی زبان کل قاره آفریقا است.
۱۷- مادربزرگ (Yaaba)
- کارگردان: Idrissa Ouedraogo
- بازیگران: Fatimata Sanga, Noufou Ouédraogo, Roukietou Barry
- تاریخ اکران: ۱۹۸۹
- کشور تولیدکننده: بورکینافاسو، سوییس، فرانسه، آلمان غربی
ایدریسا اودرائوگو در فیلم سینمایی «مادربزرگ» یک داستان ساده و ظریف را روایت می‌کند که از نظر ریتم به آثار کلاسیک سینمای آفریقا شباهت دارد.
فیلم که از بازیگران غیرحرفه‌ای استفاده کرده در نمایش جوامع روستایی احتمالا مدیون کارگردان بزرگ هندی ساتیاجیت رای است.
دو کودک در بورکینافاسو در حال بازی بیرون روستای‌شان‌اند که سانا را می‌بینند. سانا پیرزنی است که به جرم جادوگری از روستا اخراج شده، کودکان به او مشکوک‌اند اما چنان محبتی از پیرزن می‌بینند که تا به حال تجربه نکرده بودند و به سرعت پیوندی عمیق میان آن‌ها و پیرزن شکل می‌گیرد.
کودکان زن را مادربزرگ صدا می‌زنند اما وقتی یکی از کودکان مریض میشود اهالی پیرزن را مقصر قلمداد می‌کنند.
۱۸- تیلای (Tilaï)
- کارگردان: Idrissa Ouedraogo
- بازیگران: Rasmane Ouedraogo, Ina Cisse, Roukietou Barry
- تاریخ اکران: ۱۹۹۰
- کشور تولیدکننده: بورکینافاسو، سوییس، فرانسه، آلمان، بریتانیا
«تیلای» یا قانون فیلم دیگر ایدریسا اودرائوگو به فاصله یک سال پس از فیلم مادربزرگ ساخته شد و توانست جایزه بزرگ جشنواره کن را به خود اختصاص دهد.
تیلای در دوران پیشااستعمار آفریقا جریان دارد و درباره یک رابطه عشقی ممنوع و پیامدهای آن است. فیلم سنت‌ها را در تقابل با روابط عاطفی قرار می‌دهد و داستان پرکشش خود را روایت می‌کند.
۱۹- کفتارها (Hyenas)
- کارگردان: Djibril Diop Mambéty
- بازیگران: Ami Diakhate, Djibril Diop Mambéty, Mansour Diouf
- تاریخ اکران: ۱۹۹۲
- کشور تولیدکننده: سنگال
«کفتارها» یک اثر انتقادی و هوشمندانه است که تمام احساسات ناشی از عشق و انتقام میان مردان و زنان را با نگاهی طنزآمیز به مصرف‌گرایی و استعمار نو در آفریقا را بررسی می‌کند.
کفتارها اقتباسی است از نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده» نوشته فردریش دورنمات.
جبرئیل دیوپ مامبتی کارگردان این اثر سینمایی که فیلم توکی بوکی هم از او در این فهرست قرار دارد در مصاحبه‌ای گفته بود فیلم کفتارها را پس از فیلم توکی بوکی درون یک سه‌گانه در نظر می‌گیرد و قسمت سوم آن فیلم دیگری به نام «فرشتگان» (Malaika) خواهد بود. اما او زنده نماند تا این فیلم سوم را بسازد.
۲۰- سامبا ترائوره (Samba Traoré)
- کارگردان: Idrissa Ouedraogo
- بازیگران: Bakary Sangaré, Mariam Kaba, Abdoulaye Komboudri
- تاریخ اکران: ۱۹۹۲
- کشور تولیدکننده: بورکینافاسو، فرانسه، آفریقای جنوبی
«سامبا ترائوره» سومین فیلم ایدریسا اودرائوگو در این فهرست است. داستان فیلم درباره مردی ولخرج است که پس از سرقت مسلحانه در پایتخت به روستای محل زندگی‌اش باز می‌گردد، وارد یک رابطه عاطفی شده و قصد ازدواج با یکی از زنان روستایی را دارد. فیلم کیفیت زندگی شهر و روستا را در کنار هم قرار می‌دهد و هم‌زمان ارزش‌ها و گرایش‌های زندگی مدرن را هم کنار زندگی روستایی و جهان متقاوتش به نمایش می‌گذارد.
البته باید به این نکته اشاره کرد که معمولا چنین فیلم‌هایی در سینمای آفریقا سنت و مدرنیته را به‌عنوان دو قطب آشتی‌ناپذیر معرفی نمی‌کنند و تلاش ندارند نوعی دوگانگی انتزاعی میان این دو ایجاد کنند. در عوض این گرایش‌ها به‌عنوان گرایش‌هایی همچنان زنده درون یک کشور واحد به تصویر کشیده میشود که مناطق شهری آن در امتداد جریان مدرن جهانی در حرکت است و مناطق روستایی تا حد زیادی به سنت‌ها پایبند مانده‌اند.
۲۱- سکوت قصر (The Silences of the Palace)
- کارگردان: Moufida Tlatli
- بازیگران: Amel Hedhili, Hend Sabri, Najia Ouerghi
- تاریخ اکران: ۱۹۹۴
- کشور تولیدکننده: تونس
کارگردان این فیلم آفریقایی، مفیدا تالاتلی نگاه دقیق‌تری به موضوعی می‌اندازد که عمدتا توسط جامعه فیلم‌سازان نادیده گرفته شده؛ زندگی زنانی که در جامعه‌ای سرکوبگر زندگی می‌کنند. فیلم به شکل پیاپی میان گذشته و حال نوسان می‌کند و به داستان آلیا در کاخ خانواده سلطنتی فرمانروایان تونس می‌پردازد.
سکوت قصر یک فیلم تأثیرگذار و عمیق سیاسی و اجتماعی است که از نظر تاریخی در آستانه استقلال تونس و پایان کنترل فرانسوی‌ها طی دهه ۱۹۵۰ می‌گذرد.
قهرمان جوان فیلم دختر نامشروع یک خدمتکار است و آواز خواندن را همچون روزنه‌ای برای فرار از انسداد و فضای بسته زندگی‌اش می‌یابد. فیلم نگاهی دقیق و بسیار جدی به ماهیت ظلمی دارد که جوامع مردسالار در حق زنان روا داشته‌اند.
۲۲- روح اجداد (Buud Yam)
- کارگردان: Gaston Kaboré
- بازیگران: Colette Kaboré, Joséphine Kaboré, Mariama Ly
- تاریخ اکران: ۱۹۹۷
- کشور تولیدکننده: بورکینافاسو
فیلم سینمایی «روح اجداد» چهارمین فیلم گاستون کابوره، شاید بهترین فیلم او و البته دنباله‌ای است بر فیلم اول او که از شخصیت‌های مشابه همان فیلم استفاده کرده است.
داستان فیلم طی قرن نوزدهم در یک دهکده می‌گذرد؛ مردی جوان که مادرش به جرم جادوگری کشته شده با خانواده‌اش زندگی می‌کند. هنگامی که خواهر مرد بیمار میشود اهالی به مرد مشکوک می‌شوند و او هم برای نجات‌دادن خواهرش و البته جان خودش از دست اهالی، به دنبال یافتن فردی شفا بخش راهی سفر میشود؛ سفری که در نهایت برای او مفهوم سفری در جست‌وجوی خود و ریشه‌های خود را پیدا می‌کند.
روح اجداد که مهم‌ترین جایزه جشنواره فیلم و تلویزیون پان آفریقا (FESPACO) را به خود اختصاص داد نگاه عمیق‌تری به بعضی مضامین مورد علاقه کابوره می‌اندازد: یادآوری گذشته، هویت، نیاز به صداقت با خویش. در این فیلم هم گرچه زندگی روستایی همچون اغلب اوقات با ریتمی آهسته و مسائل محدود محلی به تصویر کشیده شده اما در آن نوعی پویایی جدید به چشم می‌خورد چرا که قهرمان اصلی فیلم منفعل نیست و فقط قرار نیست در برابر وضعیت ساکن باقی بماند، رنج بکشد و شکست را بپذیرد. فیلم واجد یک سرزندگی پرجنب‌وجوش است که از همان سکانس ابتدایی خود را به رخ می‌کشد.
۲۳- آبونا (Abouna)
- کارگردان: Mahamat Saleh Haroun
- بازیگران: Ahidjo Mahamet Moussa, Hamza Moctar Aguid, Zara Haroun
- تاریخ اکران: ۲۰۰۲
- کشور تولیدکننده: چاد، فرانسه، هلند
محمد صالح هارون فیلم‌ساز اهل چاد به دلیل ساخت آثاری چون «فصل خشک» (Daratt) و «فصلی در فرانسه» (A Season in France) به شکل گسترده‌ای مورد توجه و تمجید قرار گرفته است. اما یکی از آثار بزرگ او و شاید یکی از بهترین فیلم‌هایش «ابونا» است که از آثار کلاسیک و برجسته سینمای آفریقا به حساب می‌آید. فیلمی غنی در درک انسانیت که به موضوعاتی همچون عشق و فقدان می‌پردازد و به لطافتی خاص نسبت به کودکان و اساسا دوران کودکی هم آغشته است.
فیلم وقایع بسیار دراماتیک زندگی دو پسر جوان را تنها در ۸۱ دقیقه بازگو می‌کند در حالی که روایت هم بدون عجله و با پختگی پیش می‌رود.
ابونا هرگز مخاطبش را مورد اذیت و آزار قرار نمی‌دهد. اجراها آرام و عمیق‌اند و فیلم‌برداری و کارگردانی هم به همین شکل تنظیم شده. پدر دو برادر ۱۵ ساله و ۸ ساله خانه را ترک می‌کند و این دو به شکلی غم‌انگیز و تأثیرگذار تلاشی از روی درماندگی را برای یافتن پدرشان آغاز می‌کنند.
مادر خانواده کمک چندانی به دو پسر نمی‌کند و وقتی این دو از او می‌پرسند که پدرشان کجاست تنها می‌شنوند که «بی‌مسؤولیت بود.» کلمه‌ای که البته این دو پسر نوجوان را بیش از پیش گیج می‌کند. در نهایت دو پسر به مدرسه فرستاده می‌شوند و یکی از آن‌ها عاشق یک دختر میشود. این مسأله ماجرا را پیچیده‌تر می‌کند چرا که گویا دوران کودکی یکی از پسرها زودتر از برادرش پایان یافته است. فیلم مملو از احساسات و لطافتی فراموش‌نشدنی است.
۲۴- در انتظار خوشبختی (Waiting for Happiness)
- کارگردان: Abderrahmane Sissako
- بازیگران: Khatra Ould Abder Kader, Maata Ould Mohamed Abeid, Mohamed Mahmoud Ould Mohamed
- تاریخ اکران: ۲۰۰۲
- کشور تولیدکننده: موریتانی، فرانسه
در انتظار خوشبختی به کارگردانی هنرمند اهل موریتانی عبدالرحمن سیساکو اثری است از نظر بصری تاثیرگذار که با صحنه‌های ساحلی، امواجی که صدایشان به گوش می‌رسند و ساختمان‌های سفید ساده کیفیت متفاوتی را پیش چشم و گوش مخاطب می‌آورد.
فیلم حرکت نرمی از یک شخصیت به شخصیت دیگر دارد و در شهر نواذیبو در سواحل موریتانی می‌گذرد. عبدالله یک پسر نوجوان است که در محل زندگی‌اش احساس خوبی ندارد و برای تجربه زندگی جدید قصد مهاجرت به اروپا را دارد.
فیلم در همین حال و هوا فلاش‌بکی هم دارد به زندگی یک زن محلی که زمانی بخاطر یک مرد به فرانسه مهاجرت کرده و دچار احساس تنهایی و بیگانگی شده است. در انتظار خوشبختی از آن دست آثاری است که تلاش نمی‌کند چندان پرهیاهو باشد در نتیجه باید برای درک کاملش صبور بود.
۲۵- حفاظت جادویی (Moolade)
- کارگردان: Ousmane Sembène
- بازیگران: Fatoumata Coulibaly, Maimouna Hélène Diarra, Salimata Traoré
- تاریخ اکران: ۲۰۰۴
- کشور تولیدکننده: سنگال، فرانسه، بورکینافاسو، کامرون، مراکش، تونس
«حفاظت جادویی» جدیدترین اثر عثمان سمبن در فهرست بهترین فیلم‌های سینمای آفریقا است. کارگردان بزرگی که پیشتر به عمق تاثیرگذاری‌اش در سینمای قاره سیاه اشاره شد.
فیلم درباره یک مسأله اجتماعی پرحاشیه و به‌تازگی بیشتر از گذشته پرسروصدا در آفریقا است؛ ختنه زنان که در نقاطی از این قاره بسیار رایج است.
فیلم سمبن با این سنت به‌شدت مخالف است و نسبت به آن نگاهی سراسر منفی دارد. حفاظت جادویی داستان زنی را روایت می‌کند که برای حفاظت از دختر خود و تعدادی از دختران جوان در برابر کسانی که قصد دارند این سنت را اجرا کنند، تلاش می‌کند. زنان محلی با او مخالف‌اند و گمان می‌کنند این اقدام برای آنچه پاک و منزه‌شدن می‌نامند، ضروری به نظر می‌رسد.
این اثر سینمایی واپسین فیلم عثمان سمبن بود و این هنرمند برجسته آفریقایی سه سال بعد چشم از جهان فروبست.
۲۶- ساتسی (Tsotsi)
- کارگردان: Gavin Hood
- بازیگران: Presley Chweneyagae, Mothusi Magano, Kenneth Nkosi
- تاریخ اکران: ۲۰۰۵
- کشور تولیدکننده: آفریقای جنوبی، بریتانیا
شاید بتوان «ساتسی» را معمولی‌ترین فیلم این لیست دانست، فیلمی که بیشتر به آثار سینمای بدنه اصلی جهان نزدیک است. یک درام جنایی محصول مشترک آفریقای جنوبی و بریتانیا که موفق شد جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان را تصاحب کند و گرچه اصالت یک اثر آفریقایی را دارد اما تاثیرگذاری فیلم‌هایی چون «پسرا و محله» (Boyz n the Hood) و «شهر خدا» (City of God) هم بر آن غیرقابل چشم‌پوشی است.
فیلم تحولات یک باند خیابانی را دنبال می‌کند؛ داستان مردی به نام ساتسی (در زبان آفریقای به معنای اوباش و جنایت‌کار) و گروه دوستانش که در شهرستان سووتو در فقری شدید زندگی می‌کنند. فیلم گوین هود به دنبال تبدیل‌کردن فقر به موضوعی برای ایجاد احساسات سطحی در مخاطب نیست و با خونسردی داستانی گیرا را روایت می‌کند تا به ضدقهرمان خاکستری و پیچیده داستان نزدیک شویم.
۲۷- شبنم (Teza)
- کارگردان: Haile Gerima
- بازیگران: Aaron Arefe, Abiye Tedla, Takelech Beyene
- تاریخ اکران: ۲۰۰۸
- کشور تولیدکننده: اتیوپی، آلمان، فرانسه
فیلم سینمایی «شبنم» اثری تاریخی است که نگاهی تند و انتقادی به جریان کشتارهای خونینی دارد که در کشور اتیوپی توسط ساختار سیاسی سرکوبگر حاکم علیه گروه‌های رقیب طی سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ رخ داد.
این فیلم تحسین‌شده تمرکز داستان خود را روی یک دانشجو قرار داده که به کشورش بازمی‌گردد و کشور را غوطه‌ور در آشوب‌های سیاسی و خشونت‌های سرکوب‌گرانه می‌یابد. یکی از مهم‌ترین نکات فیلم بیان عمیق احساس مهاجرانی است که پس از سال‌ها به وطن‌شان بازمی‌گردند اما به شکلی طعنه‌آمیز و دردناک در وطن خود احساس بیگانگی می‌کنند.
۲۸- تیمبوکتو (Timbuktu)
- کارگردان: Abderrahmane Sissako
- بازیگران: Ibrahim Ahmed dit Pino, Toulou Kiki, Layla Walet Mohamed
- تاریخ اکران: ۲۰۱۴
- کشور تولیدکننده: موریتانی، فرانسه
«تیمبوکتو» از محصولات مشترک موریتانی و فرانسه ساخته عبدالرحمن سیساکو روایتگر داستان اشغال شهر تیمبوکتو کشور مالی توسط گروه جهادی انصار الدین است.
این اثر سینمایی در جشنواره بین‌المللی فیلم کن شرکت داشت و در عین حال از طرف موریتانی نماینده این کشور در بخش آثار غیرانگلیسی‌زبان مراسم اسکار بود.
تیمبوکتو یک تراژدی مسحورکننده را به تصویر کشیده که در میان پیامدهایش بیش از آنکه به هزینه‌های سیاسی توجه کند دل‌مشغول هزینه‌های انسانی است.
۲۹- من جادوگر نیستم (I Am Not a Witch)
- کارگردان: Rungano Nyoni
- بازیگران: Maggie Mulubwa, Nellie Munamonga, Dyna Mufuni
- تاریخ اکران: ۲۰۱۷
- کشور تولیدکننده: زامبیا، بریتانیا، فرانسه، آلمان
این اثر سینمایی تولید مشترک زامبیا و چند کشور اروپایی است اما شاید بتوان آن را بیشتر محصول بریتانیا دانست و به نوعی در شدت آفریقایی‌بودن آن بحث و جدل کرد؛ این را هم اضافه کنیم که فیلم در مراسم اسکار ۲۰۱۷ در بخش آثار غیرانگلیسی‌زبان نماینده بریتانیا بود نه زامبیا.
ویژگی‌های خاص و محلی نویسنده و کارگردان ولزی-زامبیایی اثر غیرقابل انکار است. فیلم از حوادث واقعی که درباره‌ی جادوگران در زامبیا رخ داده الهام گرفته شده است و داستان تراژیک و دردناک یک دختر جوان را روایت می‌کند که انگ جادوگری می‌خورد و به اردوگاه کار اجباری فرستاده میشود.
بازیگر اصلی فیلم بسیار بااستعداد و نافذ است؛ او به آرامی با بازی زیرپوستی‌اش آسیب‌های گذشته و حال زندگی‌اش را تدریجا به مخاطب منتقل می‌کند. نکته جالب اینجاست که تراژدی‌ها و پوچی درونی زندگی این دختر از طرف او با نوعی شادابی عجیب و باورنکردنی به نمایش گذاشته میشود که این اثر سینمایی را در نوع خود منحصربه‌فرد می‌سازد.
فیلم از نظر بصری پر از رنگ و حرارت است و تماشای آن تجربه تاثیرگذاری از رنج‌های قاره سیاه را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
۳۰- آتلانتیک (Atlantics)
- کارگردان: Mati Diop
- بازیگران: Ibrahima Traoré, Mame Bineta Sane, Amadou Mbow
- تاریخ اکران: ۲۰۱۹
- کشور تولیدکننده: سنگال، فرانسه، بلژیک
آتلانتیک یک فیلم سنگالی و اولین فیلم بلند متی دیوپ است که براساس یک مستند کوتاه که سال ۲۰۰۹ توسط دیوپ ساخته شده بود، کارگردانی شده.
دیوپ اولین کارگردان زن سیاه‌پوستی است که فیلمش به بخش مسابقه جشنواره فیلم کن راه یافت. او پیش از این به ساخت آثار مستند و فیلم‌های کوتاه می‌پرداخت و همچنین در سینمای فرانسه به‌عنوان یک بازیگر شناخته می‌شد. دیوپ بیشتر برای بازی در فیلم کلر دنی کارگردان مشهور فرانسوی شهرت کسب کرد.
متی دیوپ خواهرزاده جبرئیل دیوپ مامبتی دیگر کارگردان سنگالی است که فیلم تحسین‌شده توکی بوکی از آثار مشهور سینمای سنگال را در سال ۱۹۷۳ ساخته است، فیلمی که در همین فهرست به آن اشاره شد.
آتلانتیک که روایت آن در داکار پایتخت سنگال در جریان است درباره رابطه عاطفی یک کارگر ساختمانی و یک زن جوان است. کارگری که ماه‌ها است حقوقش پرداخت نشده و در کنار کارگران دیگر رویای مهاجرت از طریق اقیانوس اطلس را در سر دارند، زن جوان هم مجبور است به اجبار خانواده‌ش با کس دیگری عروسی کند که دوستش ندارد. فیلم در حومه داکار جایی در حاشیه اقیانوس اطلس می‌گذرد.
