بهترین نگارگریهای ایرانی؛ از نگاره «هزارویک شب» تا «خمسه نظامی»

نگارگریهای ایرانی چند مکتب را شامل میشوند که هرکدام از این مکاتب متعلق به یک دورهی خاص از تاریخ هستند. درواقع به طور مشخص، هنر نگارگری از لحاظ تاریخی در زمان مغول و در تعیبری دقیقتر از عصر جلایریان به تبلور رسید و سپس در دوره تیموریان و اوایل صفویان نیز تکامل یافت. در کتاب «نگارگری ایرانی» نوشتهی شیلا کنبای، نگارههای ایرانی اینگونه توصیف شدهاند: «نقاشیهای مینیاتور ایرانی، همانند دنیای کوچکی از شکوفههای جاودانی، نسیمهای خوشبو، مردم آرامونجیب و روشنایی خیرهکننده، انسان را دعوت میکند که لحظهای درنگ کند و جزئیات را بنگرد. فراتر اینکه میناتورها به تپهها، حیوانات، ابرها و درختانی که در صحنهی داستان قرار گرفتهاند، جان میبخشند». بیگمان این توصیف بیانگر تمامعیار زیبایی محض نقاشیهای ایرانی است که با نام «نگارگری» شناخته میشوند. اما شوربختانه در ایران به غلط آن را مینیاتور میدانند، زیرا درواقع واژه مینیاتور در معنای دیگری جای میگیرد و احتمالا نگارگری درستترین کلمه است.
در دقیقترین حالت، نگارگریهای ایرانی به حالتی از نقاشیهایی با ظرافت و جزئیات بسیار میگویند و از سوی دیگر، نامیست که بر چند شیوهی نقاشی گذاشتهاند. این شیوهها شامل کتابآرایی یا نقاشیهایی از نوع تذهیب، تشعیر و همچنین گلومرغ است که با ظرافت تمام پرداخته میشوند. در هر صورت ما در این مطلب به ۸ نمونه از بهترین نگارگریهای ایرانی که آوازهای جهانی دارند نیز میپردازیم و در برخی از موارد آن را مینیاتور مینامیم.
بهترین نگارگریهای ایرانی (نقاشیهای مینیاتوری)
۸- برگی از «گرشاسبنامه» متعلق به مکتب شیراز
پس از حملهی مغول به ایران، قلمروی هنر به طور کامل تحت سلطهی وضع سیاسی موجود قرار گرفت، از اینرو تاثیراتی که این جریان بر نگارگری ایرانی گذاشت، باعث تغییر ساختارها و قواعدی در آن شد. جالب اینجاست، عناصری که هنرمندان در آثار خود به کار میبردند، تا حدی در تکامل نگارگری نقش داشت. این عناصر بیشتر از هنر تصویرگری چینی تبعیت میکرد. ضمنا هنرمندان سعی داشتند که فقط به خلق کتابهای مصور اکتفا نکنند و از طرفی، اتفاقات سیاسی روی مینیاتور ایرانی تاثیر مخربی نگذارد، بنابراین به طرز آشکاری در نگارگری جان تازهای دمیده شد. درواقع قواعد روبه تکامل در مینیاتورسازی را باید مدیون نمونههای چینی دانست که نگارگران آنها را در خدمت هنر ایرانی گرفتند.
هنر این عصر را مغولی نامیدهاند؛ زیرا ترسیم پوشاک و شمایل انسانها، رنگبویی از نژاد مغولی داشت. این یعنی کاراکترها، سوار بر اسبهای کوچک مغولی به نمایش در میآمدند و در تصویرگری چشماندازها، خیمههایی که کلاهکهای ناقوسیشکل دارند، نقش اساسی ایفا میکردند. در نگارهای که بالا تصویر آن را میبینید، بخشی از داستان حماسی گرشاسبنامه (منظومهای حماسی است که به سرگذشت گرشاسب، از پهلوانان اساطیری ایرانی میپردازد) به نمایش در آمده که طبق اساندی، متعلق به مکتب شیراز است. در این نقاشی ایرانی، دستهای مو، مانند دماسب وجود دارد که جنگجویان مغول آن را به سر نیزههای خود میبستند.
همچنین در قسمت افق آسمان (که متاسفانه از وضوح خوبی برخودار نیست)، میتوان نقشِ اژدها را بازشناسی کرد. این عنصر یکی از تازهترین چیزهایی بود که به نگارگری ایرانی ورود پیدا کرد و تقریبا برای همیشه باقی ماند. در ترکیببندی اثر، پیکر یک سلحشور در پایین کادر دیده میشود که به نقطهی تمرکز نگاره بدل شده است و چشم بیننده روی آن ثابت میماند و از سوی دیگر، صحنه بدون هیچ ازدحامی دیده میشود.
۷- نگارهای از نسخه «دیوان خواجوی کرمانی» اثر جُنید نقاش
جنید نگارگر ملقب به جنید نقاش یکی از مهمترین هنرمندان ایرانی بود که تمام آثارش، گویای نبوغ و خلاقیت محض است. این نسخه از «دیوان خواجوی کرمانی» حاوی چند شعر است و از نمونههای شاهکار نگارگریهای ایرانی به حساب میآید. در اثر یک سرلوحه و عنوانی تزئین شده دیده میشود که برمبنای استدلالهای محققین، این نمونه از نسخههای جنید نقاش، جز نخستین کتابَتهایی هستند که با خط نستعلیق به نگارش درآمدهاند. هنرمند، چشمانداز این نگاره را به واسطه جزئیاتی حسابشده و دقیق که فاخر بودن تماموکمال اثرش را نشان میدهد به تصویر کشیده است. صفحهآرایی و ترکیببندیِ نقاشی، براساس یک ساختار مشخصی، تمام عناصر را به درستی در کنار یکدیگر چیدمان کرده است. بیگمان نگارهی «دیوان خواجوی کرمانی»، نمایندهی تمام قد مینیاتورهای آذینی گرانبها به شمار میرود. این اثر اکنون در کتابخانهی بریتانیا نگهداری میشود.
۶- نسخهای از «شاهنامه محمد جوکی»
یکی از نفیسترین گنجینههای انجمن سلطنتی آسیایی، متعلق به نسخه شاهنامه فردوسی است که در مکتب هرات و اواسط دوره تیموری، توسط تعدادی هنرمند برای محمد جوکی، برادر بایسنقر میرزا تصویرگری شد. در مکتب هرات، ویژگیهای مکتب شیراز که برگرفته از هنر تصویرگری چین بود، کاملا کنار گذاشته شد و مجددا عناصر ایرانی در مینیاتورها جریان یافت. بهرهگیری از ترکیببندی دایرهای شکل و متقارن، چهرههایی ساده، جزئیاتی دقیق، اندامهای ظریف و کشیده و همچنین مناظری به رنگهای غنی آبی فیروزهای و طلایی نیز بخش مهمی از المانهای ترسیم نگارهها در این دوران به شمار میرفت.
در این نسخه از «شاهنامه محمد جوکی» کوههای مرجانی شکلی (در قسمتِ راست تصویر) با رنگهای آبی، بنفش، خرمایی و نارنجی به تصویر در آمدهاند که روی آنها بوتههایی خشک در طیف رنگهای نارنجی دیده میشود. رنگ آبی آسمان و سبز درختان بسیار متعین هستند و شاید تا آن زمان، چنین دقتی در به دست آوردن رنگهای عینی، بیسابقه بود. علاوه بر این موضوع، این رنگها هنوز هم هیچ تغییری نکردهاند که قطعا نشانی از کیفیت بالای آنهاست. صحنهی دراماتیک نبرد میان سلحشوران، روی یک دامنهیِ دارای سراشیبی به طرز چشمگیری آذین شده است. این نسخه از «شاهنامه محمد جوکی» به راحتی میتواند در کنار تابلو نقاشیهای معروف ایرانی قرار بگیرد.
۵- «ساخت کاخ خَوَرْنَق» اثر کماالدین بهزاد
کماالدین بهزاد هِروی، از استادان صاحبنام نگارگری ایرانی به شمار میرود که در هنر مینیاتور، ساختارهای جدید و نوآورانهای را پایهگذاری کرد. بهزاد آثار فاخر بیشماری دارد که در میان همهی آنها، نگاره «ساخت کاخ خَوَرْنَق»، شهرت بیشتری دارد. در ترکیببندی صحنه و پرداخت رنگهای این اثر به خوبی میتوان کمالِ فن و مهارت بالای او را ببینیم. حرکت کاراکترها به صورت کاملا طبیعی و ملموس رسم شده است، بدین ترتیب حسی از سرزندگی را متجلی میکند. فضاسازی نگاره، بازتابی از دنیای شرقی است که با رنگهای مورد علاقهی بهزاد و نگاه خالصانهی او در هنر مینیاتور، آمیخته شده است.
این نگاره صحنهی ساخت کاخ خَوَرْنَق را به تصویر میکشد؛ کاخی که برای یزدگرد سوم ساخته شد و اتفاقا در همینجا بود که خسرو پرویز خبر شکست ذوقار را شنید. گفته میشود که این کاخ دارای هفت تالار بود که هرکدام به ترتیب رنگهای سیاه، زرد، سبز، قرمز، آبی، صندلگون و فیروزهای داشتند.
۴- نسخهای از «حیرتالابرار امیرعلی شیرنوایی» منسوب به قاسم علی
احتمالا این نگاره، توسط قاسم علی تصویرگری شده است و گویا بخشی از گفتگوی خواجه عبدالله انصاری با چهار شاگردش را نشان میدهد، اما در هرصورت اطلاعات جامعی درباره آن نیست به جز اینکه در ۸۹۰ هجری قمری، نسخههایی از کتابهای امیرعلی شیرنوایی باقی مانده است که این اثر یکی از آنهاست. به بیانی دیگر، نگارگریهایِ عارفانهتر و باملاحت در خمسه نظامی که بین سالهای ۸۴۶ و ۹۰۰ هجری قمری خلق شدند (که اکنون در بریتیش میوزیوم هستند)، هویت اصلیِ قلمشان (هنرمندانی که آنها را تصویرگری کردهاند) نیز دارای تریدهای بیشماریست.
صحنهی این نگارگری برآیندی از نگاه جدید هنرمندان نسبت به خلق فضاهایی بود که هم چشمنواز باشند و هم یک نوع آسودگی و آرامش را به ذهن ببخشند. بدین منظور به دلیل جنگهای پیدرپی و اتفاقات پیرامون آن که پریشانیهایی را ایجاد میکرد، خلق تصاویری که نبرد بین سلحشوران را نشان میداد تا مدتها حذف شود. در فضاسازی این مینیاتور از فرشها، کاشیها و ساختمانهای زینت یافته استفاده شده است که از جزئیات بینظیری برخوردار هستند و حسی از نقاشی با آبرنگ را انتقال میدهند. روی صخرههای مرجانی، غزالانی خرامان در حال جستوخیز هستند و درختی با برگ و گلهای بهاری حسی از طروات را به نمایش میگذارند. درواقع گویا این تصویر ما را به همانند شدن در طبیعت و یافتن معنای جهانِ درونیمان نیز دعوت میکند.
۳- «خمسهی نظامی» منسوب به آقا میرک
این کتاب از خمسهی نظامی، توسط پنج هنرمند برای شاه طهماسب تصویرگری شد که در میان آنها، آثار متعلق به آقا میرک، شکوه خاص خود را دارند. همچنین این کتاب، یکی از ارزشمندترین -و زیباترین- نگارگریهای ایرانی به شمار میرود. به طور مشخص، پنج مینیاتور از این کتاب را به میرک نسبت دادهاند. در نقاشی بالا، پرداخت و ترسیم عناصری با ظرافتهای حیرتانگیز درکنار یک ترکیببندی گسترده، بدونشک چیرهدستی، نبوغ و تواناییهای هنرمند را نشان میدهند.
این نگارگری، صحنهای از داستان دراماتیک و پر احساسِ میان خسرو و شیرین را در دربار خسروپرویر نیز به تصویر میکشد. در پیرامون این دو شخصیت، پیکرههایِ دیگری به چشم میخورد که گرداگردِ آنها، جمع شدهاند و تقریبا هرکدامشان لباسهای نفیس بر تن دارند. نوع پوشش این افراد، نمایانگر تماموکمال تاریخچهی پوشاک در آن دوران است که حتی میتوان اضهار کرد، در هیچ زمانی از تاریخ تا این اندازه، چنین لباسهای زیبایی که سرشار از طرح، بافت و رنگهایِ خارقالعاده هستند، وجود نداشته است.
۲- «سیاح پرتغالی» اثر رضا عباسی
رضا عباسی یکی از نقاشان معروف ایرانی عصر صفوی بود. مجموعه نگارههای کارِستان او، متعلق به مکتب صفویست که آثاری چون سیاهقلم، طراحیهای خطی، نگارگریهایی از شاهنامه، ادبیات کلاسیک ایران و همچنین نقاشیهای سقف مسجد شاه اصفهان را در بر میگیرد. در میان همهی آثار رضا عباسی، نقاشی «سیاح پرتغالی» از شهرت جهانی برخوردار است که بازنمودی از هوش بالا و تواناییهای این هنرمند محسوب میشود.
شیوهای که رضا در آثار خود به کار میبرد، استفاده از اشکالی بیضی شکل و چرخشِ حیرتانگیز قلم بود که برمبنای آنها به کلیت فرمِ پیکرههایی منعطف میرسید. برای او به تصویر کشیدن مردم کوچهوبازار و مشخصا زندگی مردم عادی از اهمیت بالایی برخوردار بود، بنابراین در بنیاد کارهای رضا عباسی، میتوان تلفیق سوژههای مردمِ سطح جامعه با نوعی از نقاشی درباری را به خوبی مشاهده کرد. یکی از شاخصترین ویژگیهای کار رضا عباسی، پرداخت نکردن جزءبهجزء پسزمینهی آثارش است که گویا به واسطه این روش، قصد داشت تا بر اهمیت سوژه و مُنفک شدن آن از زمینه نیز بیافزاید.
به طور آشکار، نگاه رئالیستی او در این اثر دیده میشود؛ نگاهی که البته با جهان انتزاعی، اسرارآمیز و بیمثالِ نگارگریهای ایرانی درهم آمیخته شده است. پیکرهی مردم سیاح و حالت دراز کشیدناش، کاملا ملموس است که در شگفتانگیزترین حالت، پرداخت دقیق چینهای لباس و جزئیاتِ وسایل او بر چنین امری قوت میبخشد. احتمالا هنرمند جهت اینکه، بُعد را در نگاره خود ایجاد کند، بخشی از کوزه و پای کاراکتر را خارج از قاب به تصویر کشیده است.
۱- «کتاب هزارویک شب» اثر صنیعالملک
کتاب هزارویک شب، دربردارندهی داستانهای عامیانه و افسانههایی درمورد شاهان، امیران، انسانها، پریان و ملائک است. منبع اصلی این داستانها، دارای تناقضات بسیاریست؛ برخی ریشهی آنها را متعلق به ایران و تعدادی دیگر نیز هند میدانند. درواقع این کتاب مصور به دستور ناصرالدین شاه قاجار به فرجام رسید و یکی از شاهکارهای کتابآرایی و کتابسازی در دوره قاجار محسوب میشود.
پس از پایان یافتن خوشنویشی کتاب، مصورسازی آن به صنیعالملک (ابوالحسن غفاری) و ۳۴ هنرمند دیگر سپرده شد که خود صنیعالمک بر تمام مسیر هفت سالهی، تصویرگری این کتاب نظارت داشت. مهمترین ویژگی تصاویر این کتاب، پیوند میانِ اتفاقات داستان اثر با فضای اجتماعی و فرهنگی عصر قاجار است، از اینرو مرجع کاملی برای شناخت ویژگیهایی منحصربهفرد در جامعهی قاجاری به شمار میرود. تمام شخصیتها، همان شاهان قاجاری و درباریان هستند و دیگر کاراکترها در هیئت افراد سیاسی، مذهبی، نطامی و حتی زنان و مردان جامعه به تصویر کشیده شدهاند.
منبع: دیجیکلا مگ