توهم چیست و چه بیماری‌هایی در بروز آن نقش دارند؟
توهم احساسی است که واقعی به نظر می‌رسد، اما در حقیقت توسط ذهن شما ایجاد می‌شود. توهم می‌تواند روی تمام حواس پنچ‌گانه تأثیر بگذارد. برای مثال، ممکن است یک تصویر غیرواقعی ببینید یا صدایی را بشنوید که سایر افراد حاضر در اتاق نمی‌توانند آن را بشنوید. علت توهم متنوع است و می‌تواند از بیماری‌های روانی تا عوارض جانبی داروها و بیماری های جسمی متغیر باشد.
بسته به علت توهم باید برای درمان به روانپزشک، متخصص مغز و اعصاب یا پزشک عمومی مراجعه کنید. درمان بیماری زمینه‌ای می‌تواند به رفع توهم کمک کند. همچنین ممکن است پزشک راهکارهای دیگری مانند افزایش زمان خواب را توصیه کند. با دیجی‌کالا مگ همراه باشید تا با انواع توهم و دلایل بروز آن آشنا شوید.
انواع توهم
توهم ممکن است بینایی، بویایی، چشایی، شنوایی یا لامسه را تحت تأثیر قرار دهد.
توهمات بصری
توهم بصری (Visual hallucinations) شامل دیدن اشیاء، افراد یا نورهایی می‌شود که وجود ندارند. به‌عنوان مثال، ممکن است فردی را ببینید که در اتاق نیست یا چراغ‌های چشمک‌زنی را مشاهده کنید که هیچ کس دیگری نمی‌تواند آن‌ها را ببیند.
توهمات بویایی
توهم بویایی (Olfactory hallucinations) حس بویایی شما را درگیر می‌کند. برای مثال، ممکن است هنگام بیدار شدن در نیمه شب بوی نامطبوعی به مشام شما برسد یا احساس کنید که بدنتان بوی بدی می‌دهد، در حالی که در واقعیت این‌طور نیست. علاوه بر این، ممکن است عطرهایی مانند بوی گل را استشمام کنید که برای شما لذت‌بخش است.
توهمات چشایی
توهم چشایی (Gustatory hallucinations) شبیه‌ی توهم بویایی است، اما به جای بویایی حس چشایی شما را درگیر می‌کند و باعث می‌شود طعم‌هایی را حس کنید که اغلب عجیب یا ناخوشایند هستند. یکی از علائم نسبتاً شایع در مبتلایان به صرع توهم چشایی است که اغلب باعث احساس طعم فلز در دهان می‌شود.
توهمات شنوایی
توهم شنوایی (Auditory hallucinations) از رایج‌ترین توهماتی است که ممکن است یک فرد تجربه کند. در این شرایط ممکن است صدای شخصی را بشنوید که با شما صحبت می‌کند یا به شما می‌گوید که کارهای خاصی را انجام دهید. صدا ممکن است عصبانی، خنثی یا صمیمی باشد. نمونه‌های دیگر این نوع توهم شامل شنیدن صدای راه رفتن افراد در اتاق یا ضربه زدن مکرر است.
توهمات لمسی
توهمات لمسی (Tactile hallucinations) شامل احساس لمس یا حرکت روی بدن می‌شود. برای مثال، ممکن است احساس کنید که حشرات روی پوست شما می‌خزند یا اندام‌های داخلی شما در حال حرکت هستند. همچنین احتمال دارد دست‌های کسی را روی بدن خود احساس کنید.
علت توهم
عوامل مختلفی در بروز توهم نقش دارند که رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:
دیابت
زمانی که قند خون شما برای مدت طولانی بالاتر از حد طبیعی باشد، ممکن است دچار توهم شوید. اگر قند خون به بیش از ۶۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) برسد، به سندرم هیپرگلیسمی هیپراسمولار مبتلا می‌شوید. این سندرم یکی از عوارض جدی دیابت است که باعث تشنگی شدید، تب، گیجی و توهم می‌شود. در این شرایط برای کاهش قند خون و تأمین مایعات و الکترولیت‌های مورد نیاز بدن به داروهای تزریقی یا داخل وریدی (IV) نیاز دارید.
اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی یک اختلال روانی جدی است که تفکر، رفتار و احساسات را تحت تأثیر قرار می‌دهد و با علائم مختلفی مثل توهم و هذیان همراه است. این بیماری عملکردهای روزانه‌ی فرد را مختل می‌کند و مبتلایان به آن به درمان مادام‌العمر نیاز دارند. درمان سریع و به موقع می‌تواند قبل از بروز عوارض جدی به کنترل علائم بیماری کمک کند.
شنیدن صداهای غیرواقعی در سر یکی از علائم رایج اسکیزوفرنی است که حدود نیمی از بیماران به آن مبتلا می‌شوند. بعضی از افراد هم ممکن است دچار توهمات بصری شوند. در حال حاضر، پزشکان علت بروز این علائم را نمی‌دانند، اما معتقدند که ترکیبی از عوامل مختلف شامل تغییرات مغز، ژنتیک و محیط در بروز آن‌ها نقش دارند. داروهای ضدروانپریشی می‌توانند به کاهش این علائم کمک کنند.
بیماری پارکینسون
بیماری پارکینسون یک اختلال پیشرونده‌ی سیستم عصبی است که روی حرکات بدن تأثیر می‌گذارد. غالباً علائم این بیماری به تدریج و از یک سمت بدن شروع می‌شود و خود را به صورت لرزش اندام‌ها، کند شدن حرکات، سفتی عضلات و تغییر گفتار نشان می‌دهد. بیشتر این علائم به دلیل از بین رفتن سلول‌های عصبی سازنده‌ی دوپامین ایجاد می‌شوند. دوپامین یک پیام‌رسان شیمیایی است که کاهش آن به فعالیت غیرطبیعی مغز منجر می‌شود. علت بیماری پارکینسون ناشناخته است، اما احتمالاً ژن‌ها و بعضی از سموم در بروز آن نقش دارند.
بیش از نیمی از مبتلایان به این بیماری دچار توهم یا هذیان می‌شوند و معمولاً توهمات بصری دارند. کارشناسان از علت دقیق بروز این علائم آگاه نیستند، اما به نظر می‌رسد که تغییر مغز که در اثر خود بیماری یا استفاده از روش‌های درمانی ایجاد شده، در بروز آن‌ها مؤثر است. ممکن است پزشک از داروهای ضدروانپریشی برای کنترل توهمات در این بیماران استفاده کند.
بیماری آلزایمر
بیماری آلزایمر یک اختلال عصبی پیشرونده است که باعث کوچک شدن مغز و مرگ سلول‌های آن می‌شود. علائم اولیه‌ی این بیماری شامل فراموشی رویدادها یا مکالمات اخیر است. با پیشرفت بیماری، فرد مبتلا به آلزایمر دچار اختلال شدید حافظه می‌شود و توانایی انجام کارهای روزمره را از دست می‌دهد.
در صورت ابتلا به آلزایمر، تغییراتی در مغز رخ می‌دهد که می‌تواند به توهم منجر شود. همچنین ممکن است بیمار دچار پارانویید و بدگمانی شود یا فکر کند که دیگران می‌خواهند به او آسیب برسانند. داروهایی که آلزایمر را درمان می‌کنند، می‌توانند با تغییر نحوه‌ی عملکرد مواد شیمیایی مغز به رفع این علائم کمک کنند.
میگرن
میگرن سردردی است که معمولاً در یک سمت سر باعث درد شدید ضربان‌دار می‌شود و اغلب با حالت تهوع، استفراغ و حساسیت شدید به نور و صدا همراه است. حمله‌ی میگرن می‌تواند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشد و ممکن است درد به قدری شدید باشد که در فعالیت‌های روزانه‌ی شما اختلال ایجاد کند.
میگرن همراه با اورا (Aura) نوعی از میگرن است که باعث می‌شود شما جرقه‌های نور را ببینید، نقاط کور در میدان دیدتان ایجاد شود یا سایر تغییرات بینایی را تجربه کنید. همچنین ممکن است در دست‌ها و صورت خود احساس بی‌حسی یا گزگز داشته باشید. معمولاً این علائم یک ساعت قبل از سردرد رخ می‌دهند. پزشک می‌تواند برای درمان میگرن و کنترل علائم آن دارو تجویز کند.
تومور مغزی
تومور مغزی، توده یا مجموعه‌ای از سلول‌های غیرطبیعی است که در مغز رشد می‌کنند. بعضی از تومورهای مغزی غیرسرطانی (خوش‌خیم) و بعضی از آن‌ها سرطانی (بدخیم) هستند. ممکن است تومور از ابتدا در مغز تشکیل شود یا سرطان از سایر قسمت‌های بدن به مغز گسترش یافته و باعث ایجاد تومور شود.
گم‌گشتگی ذهنی یکی از علائم رایج این بیماران است. تومورهای مغزی می‌توانند به فراموشی، مشکلات گفتاری یا تغییرات خلقی منجر شوند و همچنین ممکن است باعث توهمات بصری شوند. احتمال دارد که بیمار چیزهایی را ببینید که وجود ندارند یا عملکرد او نسبت به حالت معمول تغییر کند. معمولاً برای درمان تومور به جراحی یا پرتودرمانی نیاز است.
سندرم چارلز بونت
سندرم چارلز بونت (Charles bonnet syndrome)، بیماری‌ای است که باعث ایجاد توهمات بینایی در افراد مبتلا به کاهش بینایی می‌شود. به گفته‌ی پزشکان اگرچه این افراد نمی‌توانند به خوبی ببینند، اما مغز به پردازش تصاویر ادامه می‌دهد و احتمالاً به همین دلیل توهمات بصری ایجاد می‌شود. این توهمات بعد از بازگشت بینایی برطرف می‌شوند؛ اما اگر نابینا هستید و امکان برگشت بینایی شما وجود ندارد، می‌توانید راه‌هایی را برای جلوگیری از بروز توهم بیاموزید. داروهای ضدروانپریشی هم ممکن است کمک‌کننده باشند.
اختلالات خواب
اگر خواب از کمیت و کیفیت کافی برخوردار نباشید، سلامت جسم و روان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و احتمال ابتلا به چاقی، بیماری قلبی، دیابت و افسردگی بیشتر می‌شود. اختلالات خواب مشکلاتی هستند که با مختل کردن خواب شما باعث خستگی، خواب‌آلودگی، تغییر خلق و خو و… می‌شوند. از رایج‌ترین اختلالات خواب می‌توان به بی‌خوابی، آپنه‌ی خواب، سندرم پای بی‌قرار و نارکولپسی اشاره کرد.
بعضی از اختلالات خواب باعث ایجاد توهم می‌شوند و معمولاً با توهمات بصری‌ای همراه هستند که هنگام به خواب رفتن یا بیدار شدن اتفاق می‌افتند. این توهمات شباهت زیادی به خواب دیدن دارند، اما واقعی‌تر به نظر می‌رسند. متخصص خواب می‌تواند با تغییر سبک زندگی شما یا تجویز دارو به رفع این مشکل کمک کند.
- سندرم پای بی‌قرار؛ علائم، دلایل، تشخیص، داروها و درمان‌های خانگی
- ۵ اختلال خواب بسیار شایع و روش درمان آن‌ها
اختلال استرس پس از سانحه
تجربه یا مشاهده‌ی یک رویداد وحشتناک یا استرس‌زا می‌تواند روی سلامت روان تأثیر گذاشته و به مشکلاتی مانند اضطراب شدید، تغییر خلق و خو، کابوس دیدن، ناامیدی از آینده و اجتناب از مکان‌ها، فعالیت‌ها یا افرادی که شما را به یاد حادثه‌ی مذکور می‌اندازند، منجر شود. به این وضعیت اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) می‌گویند.
به ندرت، اختلال استرس پس از سانحه با توهم شنوایی همراه است. به طوریکه ممکن است صداهایی را بشنوید یا فقط صدای زنگ را در گوش‌هایتان احساس کنید. همچنین احتمال دارد احساس پارانویید و بدگمانی نسبت به دیگران داشته باشید. درمان این اختلال شامل روان‌درمانی و دارودرمانی می‌شود.
تب
گاهی اوقات، تب شدید در کودکان باعث توهماتی می‌شود که معمولاً در عرض چند دقیقه از بین می‌روند. کاهش تب بروز تورم را متوقف می‌کند. مصرف داروهایی مانند ایبوپروفن یا استامینوفن و همچنین استراحت کردن و نوشیدن مایعات در درمان تب مؤثر است.
عفونت
بعضی از عفونت‌ها یا بیماری‌های جدی مانند مننژیت (التهاب مایع و غشای اطراف مغز و نخاع) یا شوک سپتیک می‌توانند باعث ایجاد توهم شوند. پس از رفع عفونت، توهمات هم باید از بین بروند. به افت شدید فشار خون که در اثر عفونت رخ می‌دهد و می‌تواند باعث نارسایی تنفسی یا قلبی، سکته‌ی مغزی، اختلال در عملکرد سایر اندام‌ها و احتمالاً مرگ شود، شوک سپتیک می‌گویند.
سایر علل
در بعضی از افراد مشکلات و بیماری‌های زیر علت توهم هستند:
- سوء مصرف مواد مخدر مانند کوکائین
- استفاده از بعضی داروها که برای درمان بیماری پارکینسون، افسردگی، روان‌پریشی و صرع تجویز می‌شوند
- انزوای اجتماعی، به‌ویژه در افراد مسن
- صرع و تشنج
- ناشنوایی
- بیماری‌های لاعلاج مانند HIV (ایدز)، سرطان مغز یا نارسایی کبد و کلیه
تشخیص
اگر شک دارید که تصورات شما واقعی باشند و فکر می‌کنید که دچار توهم شده‌اید، بهترین کار این است که بلافاصله به پزشک مراجعه کنید. پزشک علائم شما را بررسی می‌کند و یک معاینه‌ی بدنی انجام می‌دهد. همچنین ممکن است برای کمک به تشخیص علت توهم از شما بخواهد که آزمایش خون، آزمایش ادرار یا اسکن مغزی انجام دهید. اگر بیماری‌های روانی در بروز توهم نقش داشته باشند، پزشک شما را به متخصص بهداشت روان ارجاع می‌دهد.
اگر کسی را می شناسید که دچار توهم شده است، او را تنها نگذارید. در بعضی موارد شدید، ترس و بدگمانی ناشی از توهم می‌تواند به رفتارهای خطرناک منجر شود. بهتر است همیشه در کنار فرد بمانید و او را در هنگام مراجعه به پزشک همراهی کنید. با این کار هم بیمار را مورد حمایت قرار داده‌اید و هم می‌توانید در صورت لزوم به سؤالات پزشک در مورد علائم و دفعات بروز آن‌ها پاسخ دهید.
درمان توهم
بعد از اینکه پزشک علت توهم را پیدا کرد، می‌تواند بهترین روش درمان را به شما توصیه کند.
داروها
درمان توهم کاملاً به علت اصلی بروز آن بستگی دارد. به‌عنوان مثال، اگر به دلیل ترک الکل دچار توهم شده باشید، پزشک برای آرام کردن سیستم عصبی شما دارو تجویز می‌کند. با این حال، اگر در یک فرد مبتلا به دمانس (زوال عقل) توهم از بیماری پارکینسون ناشی شده باشد، این دارو مفید نیست و باید از داروهای دیگری استفاده شود. به همین دلیل است که تشخیص دقیق علت توهم اهمیت زیادی دارد.
مشاوره
ممکن است مشاوره هم بخشی از برنامه‌ی درمانی شما باشد، به‌ویژه اگر مشکلات سلامت روان در ایجاد توهم نقش داشته باشند. صحبت کردن با یک مشاور به شما در درک اتفاقی که برایتان رخ داده، کمک می‌کند. همچنین مشاور می‌تواند به شما راهکارهایی را برای مقابله با ترس یا بدگمانی ناشی از این اختلال بیاموزد.
پیش‌آگهی بیماری
بهبودی از توهم به علت بروز آن بستگی دارد. اگر به اندازه‌ی کافی نمی‌خوابید یا از نوشیدنی‌های الکلی استفاده می‌کنید، اصلاح این رفتارها به رفع توهم کمک می‌کند. در صورتی که علائم شما به یک بیماری روانی مانند اسکیزوفرنی مربوط باشد، مصرف داروهای مناسب می‌تواند توهمات شما را به میزان قابل توجهی بهبود بخشد. مراجعه‌ی سریع به پزشک و پایبندی به برنامه‌ی درمانی به احتمال زیاد در بلندمدت به کسب نتیجه‌ی مثبت منجر می‌شود.
کلام پایانی
اگر چیزهایی را ببینید، احساس کنید، بشنوید، استشمام کنید یا بچشید که وجود خارجی ندارند، دچار توهم شده‌اید. توهمات شنوایی باعث می‌شوند صداهای را بشنوید که دیگران قادر به شنیدن آن‌ها نیستند. توهمات بصری باعث می‌شوند اشیاء خیالی را ببینید یا اشیاء واقعی را به شکل متفاوتی مشاهده کنید. توهمات بویایی باعث استشمام بوهایی می‌شوند که فقط شما می‌توانید متوجه‌ی آن‌ها شوید و توهمات لمسی باعث می‌شوند خزیدن حشرات یا دست شخص دیگری را روی بدن خود حس کنید. توهمات چشایی هم باعث ایجاد مزه‌های عجیب در دهان شما می‌شوند.
افزایش شدید قند خون در مبتلایان به دیابت، اسکیزوفرنی، پارکینسون، آلزایمر، تومور مغزی، میگرن و اختلالات خواب از جمله مشکلاتی هستند که می‌توانند علت توهم باشند. برای اینکه توهم برطرف شود، باید علت زمینه‌ای بروز آن مشخص و درمان شود.
منابع: healthline, webmd
