همه چیز درباره فیروزهکوبی؛ ترکیب زیبای سنگ و فلز
هنر نوظهور و خلاقانه‌ی فیروزهکوبی با وجود اینکه نسبت به بسیاری از صنایع دستی مشهور ایرانی قدمت چندانی ندارد، به خوبی توانسته است هم ردیف آن‌ها جایگاه و شهرت درخوری کسب کند. ساخت محصولات فیروزهکوبی که از حدود سال‌های ۱۳۵۰ و از شهر نیشابور در استان خراسان رضوی آغاز شد، سال‌ها است که در اصفهان به یک هنر و حرفه‌ی پرطرفدار و البته ارزشمند تبدیل شده است. در این مطلب از فیروزهکوبی می‌گوییم؛ از ساخت، و محصولات و روش‌های نگهداری آن.
فیروزهکوبی چیست؟
فیروزهکوبی، چینش نامرتب تکه‌سنگ‌های سبز‌آبی فیروزه بر روی مس، نقره، طلا، برنج، برنز و حتی ورشو است، که در ابتدا تنها به ساخت زیورآلات محدود می‌شد و رفته‌رفته پایش به وسایل کاربردی روزمره مثل قندان، شکلات‌خوری، گلدان و بسیاری ظروف دیگر باز شد.
ارزش فراوان سنگ فیروزه و فلزاتی که از آن‌ها به عنوان پایه برای تولید یک محصول استفاده می‌شود، به این صنایع دستی از لحاظ مادی ارزش فراوان، و بیشتر جنبه‌ی زینتی و تجملی می‌بخشد. این در حالی است که ارزش معنوی و زیبایی خیره‌کننده‌ی محصولات فیروزهکوبی دیگر نیازی به قیاس و اندازه‌گیری ندارد.
فیروزهکوبی چگونه و با چه ابزار و مواد اولیه‌ای انجام می‌شود؟
اولین و مهم‌ترین عنصر و ماده‌ی اولیه برای تولید یک محصول فیروزهکوبی، سنگ فیروزه است. سنگ فیروزه در ایران از معادن فیروزه‌ی واقع در نیشابور (استان خراسان رضوی) استخراج، و پس از پرداخت اولیه برای مصارف زینتی به شهرهای مختلف ایران و حتی کشورهای دیگر فرستاده می‌شود.
دومین عنصر مهم برای ساخت صنایع دستی فیروزهکوبی، فلز پایه است. منظور از فلز پایه، سطحی است که فیروزهکوبی قرار است بر روی آن انجام شود که می‌تواند طلا، مس و دیگر فلزاتی که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم باشد.
در اولین مرحله از ساخت یک محصول فیروزهکوبی، فلز مورد نظر به دست هنرمند زرگر (به طور کل در این صنعت به کسی که با هر نوع فلز پایه برای تولید محصول فیروزهکوبی کار می‌کند زرگر می‌گوییم) خم، سیقل و برش می‌خورد. در هر مرحله بسته به نوع محصولی که قرار است تولید شود، برآمدگی‌ها، فرورفتگی‌ها و شیارها و برش‌هایی که لازم است بر روی آن انجام می‌گیرد.
در مرحله بعد، وقتی سطح مورد نظر آماده کار شد، حالا سنگهای فیروزه که به اندازه‌های متفاوت برش و سیقل خورده‌اند، به کمک نوعی چسب که به آن لاک گفته می‌شود، روی کار قرار می‌گیرد. چسباندن سنگ‌ها بر روی سطح فلزی با حرارت بالا انجام می‌شود و پس از سرد شدن، سنگ به نوعی به خورد لاک رفته و در جای خود ثابت می‌ماند.
مرحله آخر که تمیزکاری و پرداخت‌گری هم نام دارد، زمانی انجام می‌شود که لاک کاملا سرد، و سنگهای فیروزه در جای خود محکم شده باشند. در این قسمت هنرمند فیروزه‌کوب به کمک یک تیغ الماسی لاک‌های باقی‌مانده روی سنگ‌ها را پاک می‌کند. اگر قرار باشد فیروزهکوبی بر روی یک ظرف انجام شود، آن را با یک لایه پلی‌استر می‌پوشانند تا قابلیت شستوشو داشته باشد.
سنگ فیروزه و انواع آن
فیروزه یکی از سنگهای قیمتی آذرین است که در مکان‌های آتشفشانی یافت می‌شود. این سنگ زیبا معمولا در طیف رنگی سبز و آبی مشاهده می‌شود که به خاطر وجود عنصر مس در آن است و هرچه سنگهای یافت‌شده به سطح زمین نزدیک‌تر باشند، درصد مس آن بیشتر، رنگ آن آبی‌تر و قیمت و ارزش آن بیشتر خواهد بود.
به طور کل سنگهای فیروزه به دو نوع «عجمی» و «شجری» تقسیم می‌شوند. فیروزه‌ی عجمی به آن دسته سنگ‌ها گفته می‌شود که ناخالصی و رگه‌های سیاه کمتر، سطح صاف‌تر و صیقلی‌تری داشته باشد. فیروزه عجمی ارزش مادی بالاتری نسبت به شجری دارد.
معادن فیروزه علاوه بر ایران در آمریکا، مصر و تبت هم وجود دارند اما باارزش‌ترین فیروزه‌های جهان از دل کوه‌های نیشابور استخراج می‌شوند و به فیروزه‌های نیشابوری شهرت دارند.
علاوه بر سنگهای فیروزه طبیعی و اصطلاحا «اصل»، نمونه‌های مصنوعی هم در بازار موجود است که ارزش مادی چندانی ندارند و البته از انواع سنگهای فیروزه‌ی بی‌کیفیت و سنگهای مشابه فیروزه با پرداخت و تغییر و تحول برای مصارف زینتی استفاده می‌شود.
فیروزه‌های مصنوعی می‌توانند از بقایای دورریز سنگهای طبیعی ساخته شوند یا با کنار هم قرار گرفتن تکه‌های غیرقابل مصرف و چسباندن به کمک آکریلیک و آپوکسی به سنگی کامل تبدیل شوند که ممکن است ظاهر بهتر و مقاومت بیشتری داشته باشد اما از فیروزه‌های اصل ارزان‌تر است.
یک محصول فیروزهکوبی خوب چه ویژگی‌هایی دارد؟
برای خرید یک محصول فیروزهکوبی با کیفیت، لازم است چند نکته را در نظر داشته باشید:
۱. کیفیت سنگ
با توجه به نکاتی که درباره نوع و کیفیت سنگهای فیروزه در بخش قبل عنوان کردیم، انتخاب یک محصول باکیفیت فیروزهکوبی کار چندان سختی نخواهد بود. فیروزه‌ی به کار رفته در یک محصول فیروزهکوبی هرچه صیقلی‌تر، شفاف‌تر و به رنگ آبی نزدیک‌تر باشد، کیفیت بالاتری دارد. بسته به سلیقه‌ی خود می‌توانید ظروف یا زیورآلاتی با فیروزه‌ی درجه یک نیشابوری خریداری کنید که جلوه‌ی خیره‌کننده، و به همان نسبت هم قیمت بالاتری دارد.
۲. فاصله‌ی سنگهای به کار رفته در یک محصول فیروزهکوبی
در یک محصول فیروزهکوبی، هرچه فضای بین تکه‌ها و سنگهای فیروزه کمتر، و چسبی که برای نشاندن این سنگ‌ها بر روی سطح مورد نظر استفاده شده است کمتر پیدا باشد، محصول جلوه‌ی زیباتری دارد. در هنگام خرید بهتر است با دقت به چینش سنگ فیروزه بر روی محصول مورد نظرتان دقت کنید.
۳. لعاب مناسب
فیروزه سنگی است که در صورت برخورد با مواد شیمیایی و روغنی به سرعت آسیب می‌بیند، کدر می‌شود و حتی لکی که بر اثر این مواد بر رویش باقی می‌ماند ممکن است اصلا از بین نرود. نکته‌ی مهم دیگری که باید در هنگام خرید یک محصول فیروزهکوبی باکیفیت در نظر داشته باشید، لعاب‌کاری آن است. هرچه لعاب به کار رفته بر روی سنگ‌ها بهتر و مقاوم‌تر باشد، نگهداری و رسیدگی به محصول راحت‌تر، و در نتیجه عمر آن بیشتر می‌شود.
۴. یکدست بودن سطح محصول
فلز پایه‌ای که برای ساخت یک محصول فیروزهکوبی به کار برده می‌شود، مانند طلا، مس یا نقره، در مراحل مختلف ساخت و پرداخت بارها در مراحل خم، برش و چکش‌کاری دچار تغییر و تحول می‌شود؛ صاف و یکدست بودن ظرفی که خریداری می‌کنید، یکی دیگر از نشانه‌های یک محصول باکیفیت است.
روش نگهداری و تمیز کردن محصولات فیروزهکوبی
بیشتر محصولات فیروزهکوبی از ترکیب مس و سنگ فیروزه ساخته شده‌اند. هر دوی این عناصر برای ماندگاری و طول عمر و حفظ جلوه‌ی زیبای اولیه، به نگهداری و مراقبت نیاز دارند. ارزش مادی و معنوی این صنایع دستی به دغدغه‌ی مهم خریداران و دوست‌داران آن تبدیل شده است که در ادامه به چند نکته کلیدی درباره نگهداری محصولات فیروزهکوبی اشاره کردیم:
- محصولات فیروزهکوبی با کیفیت معمولا با لایه‌ای از پلی‌استر پوشانده می‌شوند. پلی استر مانع از سیاه شدن مس می‌شود و به کاهش آسیب‌پذیری سنگهای فیروزه کمک زیادی می‌کند. در نتیجه برای شستوشو و تمیز کردن این ظروف به ماده‌ی پاک کننده‌ی خاصی نیاز نیست و گردگیری را تنها به کمک یک پارچه یا در نهایت با شستن تنها به کمک آب و شوینده ملایم (بدون کشیدن سیم یا هر وسیله دیگر) می‌توان انجام داد.
- مواد اسیدی، شوینده‌های قوی و چربی می‌تواند آسیب جبران‌ناپذیری به محصولات فیروزهکوبی وارد کند، پس بهتر است این مواد را از آن‌ها دور نگه دارید.
- دمای بسیار بالا یا بسیار پایین (مانند قرار دادن ظروف در فر یا روی حرارت، شستن با آب داغ و یا قرار دادن در فریزر) باعث ار بین رفتن پلی‌استر و تغییر حالت لاک ظروف می‌شود که در نتیجه دچار تغییر شکل ظرف یا ریختن سنگهای فیروزه می‌شود.
- از افتادن یا وارد شدن ضربه به ظروف فیروزهکوبی جلوگیری کنید. ضربه باعث شکستن سنگ و تغییر شکل فلز پایه می‌شود.
کلام آخر اینکه فیروزهکوبی یکی از صنایع دستی بسیار ارزشمند ایران است که می‌تواند گزینه‌ی مناسبی برای هدیه دادن و استفاده به عنوان دکوری باشد. با توجه به چند نکته‌ی ظریف که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم، می‌توانید خرید مطمئنی داشته باشید و برای سال‌ها از داشتن محصولی اصیل و چشم‌نواز لذت ببرید.
