سوزن‌دوزی؛ هنری که با نام مردم بلوچ گره خورده است
در دنیای صنایع دستی، محصولاتی که با نخ و سوزن و پارچه تولید شوند و زینت‌بخش خانه و جامه‌ی ما باشند کم نداریم. از گلدوزی و چهل‌تکه، تا ملیله‌دوزی و البته سوزن‌دوزی که در این مطلب قصد داریم به آن بپردازیم. سوزن‌دوزی هم مانند بسیاری دیگر از صنایع دستی کشورمان در شهرها و روستاهای مختلف، با سبک و سیاق خاص آن منطقه انجام می‌شود و قدمت آن چیزی در حدود هشت هزار سال تخمین زده شده است. سوزن‌دوزی ترکمن و بلوچ، دو سبک شناخته‌شده‌تر این هنر به شمار می‌روند. اما سوزن‌دوزی بلوچ هنری است که به نوعی با نام مردمش گره خورده است و یک سنت آبا و اجدادی است که سینه به سینه از مادران به دختران بلوچ به ارث رسیده است. جالب اینجا است که هر قسمت از این استان، سبک منحصربه‌فرد خود را در سوزن‌دوزی دنبال می‌کند. مثلا ایرانشهر و نیک‌شهر دو منطقه‌ی معروف سیستان و بلوچستان هستند که سوزن‌دوزی به صورت متفاوت در هر کدام انجام می‌شود و در حال حاضر ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن‌دوزی ثبت شده است.
محصولات سوزن‌دوزی که به لطف بازارها و نمایشگاه‌های بزرگ و کوچک حقیقی و مجازی نسبت به گذشته بیشتر شناخته شده‌اند، حالا به عنوان یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی جای خود را باز کرده‌اند و دیگر تنها مختص یک نقطه‌ی جغرافیایی نیستند. این هنر ظریف حالا با حفظ جنبه‌ی زینتی، در لباس‌ها، زیورآلات، تابلوهای دکوراتیو و حتی رومیزی و روتختی بسیاری از خانه‌های ایرانی به چشم می‌خورند. در ادامه به جزییات بیشتری از این هنر چشم‌نواز و ظریف پرداختیم.
سوزن‌دوزی به چه شکل و با چه ابزاری انجام می‌شود؟
سوزن‌دوزی صنعتی است که می‌تواند یک پارچه‌ی ساده را به اثری هنری و پرنقش‌و‌نگار تبدیل کند؛ خواه این پارچه برای یک لباس به کار برده شود، یا یک تابلوی زیبا که گوشه‌ای از خانه را زینت ببخشد. این هنر اصیل همانطور که از نامش پیدا است، به کمک سوزن‌هایی ظریف و نخ‌های رنگی و بر روی انواع بافت و پارچه انجام می‌شود. هنرمند سوزن‌دوز، طرح مورد نظر خود را به ظرافت و دقت روی پارچه می‌کشد و بعد شروع به دوختن می‌کند.
عمده پارچه‌هایی که برای سوزن‌دوزی به کار برده می‌شوند از جنس کتان، ابریشم و زربافت است. سوزنی که برای این کار استفاده می‌شود بستگی به نوع پارچه دارد اما بیشتر از سوزنی به نام «سوزن شارپ» استفاده می‌شود و سوزن‌های بیتوین، کرویل، چنایل، تاپستری و سوزن منجوق‌دوزی هم برای این کار مناسب است. نخ‌هایی که برای دوخت به کار برده می‌شوند، بیشتر نخ‌های ابریشمی هستند و جالب است بدانید که در اصل، در هنر سوزن‌دوزی بلوچی تنها از چند رنگ محدود جگری تیره، سرخ، نارنجی، سیاه، سفید، سبز و آبی استفاده می‌شود و حتی ترکیب شدن این رنگ‌ها با هم به اصول و قواعد خاصی پایبند است.
انواع مدل‌های سوزن‌دوزی
بلوچی دوزی
در سوزن‌دوزی به سبک بلوچی چیزی که کارها را از هم متمایز می‌کند، میزان فشردگی یا گسترده بودن نقش است. ممکن است یک پارچه یا لباس به صورت کامل سوزن‌دوزی شود و یا تنها در حاشیه‌هایش با نقش و نگار زینت داده شود. برای این نوع سوزن‌دوزی هم باید از پارچه‌های مخصوص استفاده شود که تار و پود مشخصی داشته، و این تار و پود باید مستقیم و صاف باشد.
نقش‌هایی که در این مدل به کار برده می‌شود ممکن است هندسی، طبیعی (با الهام از گل و گیاه و طبیعت)، عناصر مرتبط با اعضای بدن انسان (مانند چشم)، نقوش حیوانی، تخیلی و ذهنی و حتی باورهای مذهبی و افسانه‌های حماسی باشد. عمده رنگ‌هایی هم که در این سبک استفاده می‌شود، رنگ‌های گرم مانند سرخ است.
ترکمن‌دوزی یا سیاه‌دوزی
همانطور که در مقدمه اشاره کردیم، سوزن‌دوزی بلوچ و ترکمن، دو نوع پرطرفدار و معروف این هنر محسوب می‌شوند. ترکمن‌دوزی یا کِشته، که علاوه بر سیستان و بلوچستان، بیشتر در استان خراسان و گلستان انجام می‌شود، یک شاخصه‌ی ویژه و منحصربه‌فرد دارد؛ سوزن‌دوزی روی پارچه‌ی سیاه. استفاده از پارچه‌ی سیاه‌رنگ باعث شده است که به این سبک از سوزن‌دوزی، «سیاه‌دوزی» هم گفته شود.
ترکمن‌دوزی بیشتر برای تزیین حاشیه‌ها و لبه‌ی پارچه یا لباس (دور یقه، دور مچ شلوار یا سرآستین‌ها) انجام می‌شود. بیشتر طرح‌هایی که برای این سبک به کار می‌رود، طرح جانوران (به خصوص ماهی، قوچ، عنکبوت و پرنده) است. علاوه بر این عناصر طبیعی مانند دار و درخت، ادوات جنگی مانند شمشیر و سپر و کلاه‌خود و نقوش وابسته به عقاید و باورها مانند «چهار چشم» از جمله طرح‌های پرتکرار سیاه‌دوزی به شمار می‌روند.
پته‌دوزی
یکی دیگر از انواع سوزن‌دوزی که بیشتر در استان کرمان انجام می‌شود، «پته‌دوزی» است که رودوزی هم نامیده می‌شود. این هنر چشم‌نواز، بیشتر بر روی پارچه‌های ضخیم و پشمی انجام می‌شود و نقوش پر و درهمی دارد. تنوع رنگ و طرح در این سبک بسیار زیاد است.
پته‌دوزی با سوزن‌های تپستری و چنایل و بر روی پارچه‌ی پشمی و با نخ‌های پشمی معروف به «ریس» انجام می‌شود. این نوع از سوزن‌دوزی به خاطر نوع نقش و نگار و رنگ‌آمیزی‌هایش بیشتر برای تزیین جانماز، رومیزی، پرده، کوسن و پارچه‌هایی از این دست استفاده می‌شود. بته‌جقه، درخت و طبیعت و نقوش سنتی ایرانی طرح‌های معروف هنر پته‌دوزی است.
نواردوزی
«نواردوزی» یکی از دوخت‌های مکمل سوزن‌دوزی است. همانطور که از اسمش می‌توان حدس زد، این نوع از سوزن‌دوزی، به دوخت نوارهای رنگی محدود می‌شود، آن هم به کمک نخ‌های ظریف ابریشمی. در نواردوزی که عموما بر روی لبه‌ی پارچه و لباس، گیوه‌های دست‌باف، کیف و هر پارچه و بافت‌های دیگر صورت می‌گیرد، گاهی آینه‌های کوچک یا طلق‌های شیشه‌ای و رنگی هم به چشم می‌خورد که زیبایی و جلوه‌ی بیشتری به کار می‌دهد.
زرتشتی‌دوزی
یکی از ظیف‌ترین و قدیمی‌ترین سبک‌های سوزن‌دوزی، «زرتشتی‌دوزی» است. این نوع از سوزن‌دوزی با نخ‌های ابریشمی و بر روی پارچه‌های ریزبافت و به کمک سوزن‌های ظریف انجام می‌شود. زرتشتی‌دوزی که این روزها به دست فراموشی سپرده شده، به حدی ظریف است که برای تشخیص بعضی از کوک‌ها گاهی باید از ذره‌بین استفاده کرد! این نوع از سوزن‌دوزی بیشتر برای تزیین لباس به کار می‌رود و البته در تزیین ملحفه و روتختی هم کاربرد دارد.
عمده طرح‌هایی که در زرتشتی‌دوزی به کار می‌رود، نگاره‌ها و نمادهای ویژه‌ی زرتشتیان است. در کنار آن، الهام از طبیعت و نقوش گیاهی و حیوانی و اشکال هندسی دایره و مربع در زرتشتی‌دوزی بسیار به چشم می‌خورد.
سوزن‌دوزی ممقان یا ممقان‌دوزی
یکی دیگر از استان‌های ایران که در آن سوزن‌دوزی با سبک و سیاق خاصی انجام می‌شود، استان آذربایجان شرقی است. در این استان و منحصرا در شهر ممقان، نوعی از سوزن‌دوزی انجام می‌شود که «ممقان‌دوزی» نام دارد. ممقان‌دوزی که شاید به اندازه‌ی دیگر انواع سوزن‌دوزی‌هایی که نام بردیم قدمت چندانی نداشته باشد، این روزها یکی از پرطرفدارترین هنرها و صنایع دستی این شهر و استان به شمار می‌رود.
ممقان‌دوزی اکثرا بر روی پارچه‌های ساتن و متقال مشکی و با نخ‌های ابریشمی رنگی انجام می‌شود. طرح‌های این سبک از سوزن‌دوزی بیشتر به سلیقه و برداشت هنرمند ممقان‌دوز از طبیعت و دنیای پیرامونش برمی‌گردد. نقوش هندسی، طبیعی (گل و بوته) و نمادها از جمله طرح‌های پرتکرار این هنر به شمار می‌روند.
ممقان‌دوزی که در گذشته بیشتر برای تزیین کلاه و سرپوش انجام می‌شد، در حال حاضر برای تزیین رومیزی، زیرلیوانی، کیف و جلیقه صورت می‌گیرد. از ویژگی‌های بارز این سبک از سوزن‌دوزی، دوخت حاشیه برای تمام پارچه‌هایی است که قرار است بر روی آن‌ها تزییناتی انجام شود.
خامک‌دوزی/ خامه‌دوزی یا خمک‌دوزی
خامه‌دوزی سبکی دیگر از سوزن‌دوزی است که به باور عامه به افغانستان برمی‌گردد، اما این در حالی است که این سبک از سوزن‌دوزی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین صنایع دستی مردم سیستان و بلوچستان است که صدها سال پیش و در روزگاری که سیستان و بلوچستان یکی از مراکز پرورش درختان توت و تولید نخ ابریشم بود، خامه‌دوزی انجام می‌شد. تا جایی که شهر ادیمی در این استان به عنوان شهر ملی خامه‌دوزی به ثبت رسیده است.
دلیل نام‌گذاری این نوع از سوزن‌دوزی، به گذشته‌هایی برمی‌گردد که تنها از نخ ابریشم نتابیده (خام) برای زینت بخشیدن به پارچه و لباس استفاده می‌شد. از آن زمان تا کنون که نخ‌های ابریشم دست‌خوش تغییرات زیادی در رنگ و کیفیت (اعم از مصنوعی و طبیعی) شدند، این نام برای این هنر به جا مانده است.
خامه‌دوزی در اصل بر روی پارچه‌های ساتن، کتان و چلوار انجام می‌شود و تنها نخی که برای این سبک از سوزن‌دوزی به کار برده می‌شود، ابریشم است که با سوزنی ظریف در تار و پود پارچه نقش می‌بندد. طرح‌های هندسی، نقوش ستاره‌ای، بته جقه‌ای، نرگسی، الگوهای مختلف با نخ‌های درخشان ابریشم روی پارچه‌ها می‌نشیند و جلوه‌ای خیره‌کننده به آن می‌بخشد. البته امروزه با صنعتی شدن بسیاری از هنرهای این چنینی، شکل و شمایل خامه‌دوزی تغییرات بسیاری کرده است.
روش شست‌و‌شو و نگهداری
صنایع دستی اصیل، از هر رشته‌ای، بنا به ماهیت عموما طبیعی‌شان و برای دوام و ماندگاری هرچه بیشتر، نیازمند رعایت روش‌های نگهداری و توجه کافی است. همانطور که می‌دانید، ارزش مادی و معنوی یک محصول که با دستان زنان و مردان هنرمند ساخته شده، از محصولات غیراصل و ماشینی و اصطلاحا «کپی» بیشتر است، پس چه بهتر که وقتی یکی از این محصولات را خریداری، یا به عنوان هدیه دریافت می‌کنیم، روش نگهداری آن را هم بدانیم.
محصولات سوزن‌دوزی که اکثرا ترکیبی از نخ و پارچه هستند (البته بر روی چرم و پلاستیک هم انجام می‌شود)، مانند هر پارچه و بافت دیگری نیازمند شست‌و‌شو است. برای این منظور بهتر است در ابتدا بدانیم که سوزن‌دوزی بر روی چه نوع پاچه و با چه نخی انجام شده است. چند نکته درباره‌ی شست‌و‌شوی این پارچه‌ها باید در نظر بگیریم:
- به طور کل بهتر است لباس‌ها یا پارچه‌های سوزن‌دوزی شده با دست یا به تنهایی در ماشین لباس‌شویی و با برنامه‌ی «شست‌و‌شوی لباس‌های حساس» و آب تقریبا ۳۰ درجه شسته شود.
- ابتدا از مصنوعی یا طبیعی بودن رنگ نخ‌های به کار رفته در پارچه مطمئن شوید. پارچه‌های سوزن‌دوزی رنگی بهتر است با آب ولرم (بین ۳۰ الی ۴۰ درجه) شسته شده، تا از ترکیب شدن رنگ‌ها جلوگیری شود.
- بهتر است پارچه‌های سوزن‌دوزی شده در هوای آزاد و دور از نور مستقیم خورشید خشک شوند.
- در صورت نیاز به اتوکشی، فراموش نکنید که حتما باید لباس یا پارچه را از پشت کار و به کمک یک پارچه‌ی سفید انجام دهید و اتو را مستقیم بر روی قسمت‌های سوزن‌دوزی شده نگذارید.
- برای زدودن گرد و خاک تابلو، پرده و یا دیوارکوب‌های سوزن‌دوزی بهتر است آن‌ها را در فضای بیرون از خانه و با ضربات آهسته و از پشت کار خاک‌گیری کنید و در صورتی که همچنان کدر بود آن را درون آب ولرم برده و چند بار این کار را تکرار کنید و بعد از آن بدون چلاندن و به کمک یک پارچه‌ی دیگر آب اضافی را بگیرید و اجازه دهید در هوای آزاد خشک شود.
کلام آخر اینکه، هنر سوزن‌دوزی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین هنرهای مرتبط با پارچه، هنوز هم در بسیاری از شهرها و استان‌ها، به خصوص و بیشتر از همه سیستان و بلوچستان در حال انجام است. این هنر در بین مردم بلوچ از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار است. سوزن‌دوزی یکی از پرکاربردترین روش‌های تزیین لباس در این استان محسوب می‌شود و بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ آن‌ها است.
