آشنایی با خوابگردی؛ اختلال عجیب و مورد علاقه‌ی فیلم‌سازان ژانر وحشت
به احتمال زیاد احتمالا تا به حال با واژه‌ی خوابگردی در محافل عمومی روبه‌رو شده‌اید و دیگران هم خیلی راحت درباره‌ی این عارضه صحبت می‌کنند. با این حال، خوابگردی یک اختلال جدی و در عین حال پیچیده است که باید هر چه سریع‌تر راه حلی برای درمان یا پیشگیری از بروز آن را پیدا کرد. در این مطلب، ضمن معرفی و تشریح کامل اختلال خوابگردی، درباره‌ی کارهایی که می‌توان برای کمک به بیماران خوابگرد انجام داد هم اطلاعات علمی جامعی ارائه می‌شود.
Somnambulism واژه‌ی علمی برای اختلالی تلقی می‌شود که ما در زبان فارسی تحت عنوان خوابگردی می‌شناسیم. همان‌طور که از اسم این عارضه بر می‌آید، خوابگردی یک اختلال رفتاری است که در جریان خواب برای فرد رخ داده و موجب می‌شود تا فرد زمانی که در یک خواب عمیق به سر می‌برد، به یک‌باره با حالتی نیمه هوشیار از رخت خواب بلند شده و بدون هیچ علت خودآگاهانه‌ای حرکت می‌کند. با این حال، رفتارهای پیچیده‌تر و غیر قابل پیش‌بینی‌تری را در این دسته از بیماران می‌توان رویت کرد. خوابگردی بیشتر در کودکان، نسبت به بالغین رخ داده و احتمال می‌رود که یک مشکل ارثی باشد؛ یعنی اگر یکی از اعضای خانواده به این ناهنجاری دچار شده باشد، ممکن است فرزندان فرد هم با این مشکل در آینده روبه‌رو شوند.
در جریان خواب‌گردی‌ها ممکن است سانحه‌ای سلامت و جان بیمار را تهدید کند. به طور کلی درمان فعالی برای بسیاری از افراد ضروری نیست اما زمانی‌که تعداد خواب‌گردی‌ها روز به روز در حال بیشتر شدن است یا وخامت این فرایند به تدریج در حال زیاد شدن است، دارودرمانی می‌تواند مفید باشد.
آیا خوابگردی یک ناهنجاری خواب محسوب می‌شود؟
خوابگردی یک نوع از ناهنجاری‌های خواب است که در متون علمی تحت عنوان پاراسومنیا (Parasomnia) شناخته می‌شود. پاراسومنیا در حقیقت رفتارهای غیر طبیعی در جریان خواب دانسته می‌شود. در این اختلال، تقلا و یک درگیری بین وضعیت بیداری و خواب وجود دارد و به همین دلیل است که رفتار و عملکرد انسان در جریان اپیزودهای مختلف پاراسومنیا، غیر طبیعی است.
پاراسومنیا را می‌توان بر اساس وقوع در هر بخش از چرخه‌ی خواب، طبقه‌بندی کرد. خوابگردی ممکن است در جریان خواب non-REM (NREM) به طور معمول مرحله‌ی ۳ از چرخه‌ی خواب رخ دهد؛ به این فاز، خواب عمیق گفته می‌شود. البته انواع دیگری از پاراسومنیا شامل حرف زدن در خواب، برانگیختگی مبهم و وحشت‌های خواب هم وجود دارد که در این مرحله از خواب به طور کلی رخ می‌دهند.
نشانه‌های خوابگردی
نشانه‌های خوابگردی می‌تواند انواع متنوعی از رفتارها را از ساده تا پیچیده درگیر کند که یک انسان در حال خواب آنها را انجام می‌دهد. در جریان یک اپیزود، فرد می‌تواند چشمانش را باز کند اما در هر صورت، او توانایی تکلم عادی را در جریان خوابگردی ندارد. این نکته بسیار حائز اهمیت است که برخلاف اسم این عارضه یعنی خوابگردی، رفتار بیمار صرفا محدود به راه رفتن نیست. سایر انواع رفتارها می‌توانند در این اپیزودها رخ دهد. برای مثال می‌توان به دویدن و حتی کارهای روزمره مثل لباس پوشیدن، تکان دادن مبل و حتی بروز رفتارهای خشن در عالم خواب گردی اشاره کرد. بیمار می‌تواند رفتارهای پیچیده‌تری را مثل تلاش برای رانندگی هم از خود در حین خوابگردی نشان دهد.
هر اپیزود خوابگردی می‌تواند از چند ثانیه تا نیم ساعت به طول بینجامد
هر اپیزود خوابگردی می‌تواند از چند ثانیه تا نیم ساعت به طول بینجامد. با این حال معمولا ۱۰ دقیقه، متوسط زمانی است که بیمار، یک اپیزود خوابگردی را تجربه می‌کند. خوابگرد بعد از خاتمه‌‌ی اپیزود ممکن است به رخت خواب خود برگشته یا در سناریوهای دیگر در مکانی دیگر از خواب بیدار شود. یک نشانه‌ی کلیدی درباره‌ی این عارضه در این مسئله نهفته که فرد پس از بیدار شدن هیچ ایده‌ای ندارد که خوابگردی کرده و رسما درباره‌ی رفتارهایش در شب قبل هیچ اطلاعی ندارد. به همین دلیل اغلب اوقات این دسته از افراد از خانواده‌شان که زیر یک سقف زندگی می‌کنند مسئله‌ی خوابگردی را می‌شنوند. یکی دیگر از المان‌های اختلال خوابگردی این است که اغلب در یک سوم یا نیمه‌ی ابتدایی شب رخ می‌دهد. بر اساس مطالعات مشخص شده که احتمال بیشتری وجود دارد تا در این زمان، فرد یک اپیزود خوابگردی را تجربه کند؛ چراکه در مرحله‌ی عمیق NREM است.
میزان رایج بودن خوابگردی
عارضه‌ی خوابگردی بیشتر در کودکان نسبت به بزرگسالان رخ می‌دهد. در یک مطالعه مشخص شد که ۲۹٪ از کودکان بین سال‌های ۲ تا ۱۳ سال، خوابگردی را تجربه می‌کنند که در این جامعه‌ی آماری، اوج تجربه بین سن‌های ۱۰ و ۱۳ گزارش شده است. در بزرگسالان این رقم بالای ۴ درصد گزارش می‌شود.
واقعیت امر اینجاست چون مردم اپیزودهای خوابگردی‌شان را اغلب به یاد نمی‌آورند، کار به نسبت چالش‌برانگیزی است تا میزان دفعات وقوع اپیزودهای خوابگردی را تخمین زد. در مطالعهی متا آنالیز دیگری که انجام شده، محققین ۵۱ مطالعهی خوابگردی را بررسی کرده‌اند تا میزان شیوع خوابگردی را با دقت بیشتری تخمین زنند. ۵٪ از کودکان و ۱.۵٪ از بزرگسالان یک اپیزود را در ۱۲ ماه اخیرشان تجربه کرده‌اند.
آیا خوابگردی خطرناک است؟
پیامدهای بسیار جدی از لحاظ سلامتی می‌تواند از بابت خوابگردی عاید حال بیمار شود. فرد در حین خوابگردی ممکن است از یک ارتفاع سقوط کرده یا در حال راه رفتن یا دویدن، به مانعی برخورد کند. از طرفی دیگر، در دست گرفتن اشیای تیز یا تلاش برای رانندگی می‌تواند حتی جان فرد را به خطر بیندازد. رفتارهای خشن هم می‌تواند به خوابگرد و حتی سایرین آسیب‌های جدی وارد سازد. برخی از رفتارهای خوابگرد ممکن است پس از بازگو کردن به فرد موجب شرمندگی فرد شود؛ چراکه برخی رفتارها ممکن است زننده و توهین آمیز قلمداد شود. به همین ترتیب، بیماران رفته رفته گوشه‌گیر و منزوی خواهند شد.
مطالعات مختلف نشان داده که بیمار می‌تواند علائم بی‌خوابی (Insomnia) را از خود نشان دهد
مطالعات مختلف نشان داده که بیمار می‌تواند علائم بی‌خوابی (Insomnia) را از خود نشان دهد؛ چراکه به طور معمول خوابگردی می‌تواند در زمان روز هم رخ دهد. البته هنوز دقیقا مشخص نیست که این اختلال به دلیل ایراد در سیکل خواب رخ می‌دهد یا فاکتورهای دیگری هم پایشان در میان است که خطر خوابگردی را به دنبال دارند. از همه مهمتر، پدیده‌ی خوابگردی می‌تواند روی شریک عاطفی، هم‌اتاقی و/یا دیگر اعضای خانواده پیامدهای منفی به دنبال داشته باشد؛ چراکه در جریان هر اپیزود از خوابگردی، اتفاقاتی در محل زندگی فرد رخ می‌دهد که می‌تواند آسایش و آسودگی دیگران را در هنگام خواب و زندگی روزمره بر هم زند.
دلایل ایجاد خوابگردی
دانشمندان باور دارند که خوابگردی به طور طبیعی زمانی رخ می‌دهد که یک انسان در مرحله‌ای از خواب عمیق قرار داشته و در جریان خوابگردی، تنها به طور نسبی از خواب بیدار می‌شود. به همین خاطر، فعالیت‌های جسمانی فرد فعال شده، در حالی‌که او از لحاظ ذهنی همچنان خواب است. برخی از عوامل مختلف در این نوع از بیدارشدگی نسبی عبارتند از:
گذشته‌ی خانوادگی و ژنتیک
مطالعات نشان می‌دهد که یک الگوی واضح در خانواده‌ها وجود دارد که از لحاظ ژنتیکی والدین می‌توانند خوابگردی و سایر اختلال‌های پاراسومنیا نوع NREM را به فرزندان خود انتقال دهند. با این حال جالب است بدانید که تقریبا ۲۲٪ از کودکانی که خانواده‌شان هیچ گذشته‌ای مبنی بر خوابگردی نداشته هم این ناهنجاری را تجربه می‌کنند. از طرفی دیگر، در میان والدینی که تنها یکی از والدین تجربه‌ی خوابگردی را داشته، ۴۷٪ از کودکان هم خوابگرد شده و در میان والدینی که هر دو تجربه‌ی خوابگردی را داشته‌اند، ۶۱٪ از کودکان خوابگرد بوده‌اند.
کمبود خواب
کمبود خواب با افزایش ریسک خوابگردی در ارتباط است. این کمبود خواب موجب می‌شود تا فرد مدت زمان بیشتر به خواب عمیق در طول روز بپردازد تا بلکه این کمبود خواب تا حدود به‌سزایی جبران شود.
برخی از داروها
بعضی از داروهای مختلف می‌توانند اثرات آرامشبخشی را به دنبال داشته باشند و فرد را به سمت تجربه‌ی یک اپیزود از خوابگردی هدایت کنند. داروهای ضد افسردگی معمولا این خاصیت را از خود نشان می‌دهند.
الکل
نوشیدنی‌های الکلی می‌توانند وضعیت خواب انسان‌ها را دچار تغییر و تحول کرده و از نظم عادی و روتین خارج سازد. مصرف نوشیدنی‌های الکلی، خطر احتمال خوابگردی را به طرز قابل توجهی گسترش می‌دهند.
تب
در کودکان بیشتر احتمال می‌رود تا در هنگام خوابگردی تب داشته باشند. بر اساس مطالعات مشخص شده که تب می‌تواند بروز اپیزودهای خوابگردی را افزایش دهد.
آپنه انسدادی خواب (OSA)
آپنه انسدادی خواب (Obstructive Sleep apnea) یا به اختصار OSA یک اختلال خواب محسوب می‌شود که جریان هوا در زمان خواب در مجاری تنفسی مسدود می‌شود. این فرایند انسدادی می‌تواند بارها در طول هر شب رخ دهد و وقفه‌هایی که در حین خواب ایجاد می‌شود می‌تواند به بروز یک جلسه خوابگردی بینجامد.
سندرم پای بی‌قرار (RLS)
سندرم پای بی‌قرار (Restless Leg Syndrome) یا به اختصار RLS یک نوع از ناهنجاری خواب تلقی می‌شود که یک نیروی قوی به اندام‌ها به خصوص پا در هنگام استراحت انتقال می‌دهد. در حین استراحت شبانه ممکن است این اتفاق بارها پیش از شروع یک جلسه‌ی خوابگردی اتفاق بیفتد.
استرس
انواع مختلفی از استرس می‌تواند روی خواب تاثیرگذار باشد. برای مثال استرس قادر است تا خواب فرد را دچار اختلال کرده یا کاری کند تا خواب کاملِ انسان به چند بخش تقسیم شود؛ یعنی بیمار در هنگام خواب شبانه‌اش، هر از گاهی از خواب می‌پرد. این عوامل به نظر می‌رسد که زمینه‌ی ظهور خوابگردی را افزایش می‌دهد. استرس، هم می‌تواند از نوع جسمانی مثل درد فیزیکی باشد و هم ناشی از یک اتفاق روحی دانسته شود. برخی از انواع استرس ممکن است ناشی از ناراحتی یا تغییرات در سبک زندگی باشد. حتی امکان دارد فرد در یک محیط نا آشنا بخوابد و به دلیل استرسی که از این بابت به فرد تحمیل شده، خوابگردی رخ دهد.
کودکانی که خوابگردی را به وفور در زمان بچگی تجربه می‌کنند احتمال دارد تا با افزایش سن‌شان، این اختلال هم به تدریج کمتر اتفاق بیفتد. البته مواردی هم دیده شده که این دسته از انسان‌ها در زمان بلوغ هم خوابگردی کرده و از این عارضه رنج می‌برند.
درمان خوابگردی
درمان خواب گردی به سن بیمار، تعداد دفعات اپیزودها و میزان شدت و وخامت هر اپیزود از خوابگردی بستگی دارد. برای کودکان و بزرگسالان، بهترین راه حل می‌تواند این باشد تا فرد از یک پزشک به منظور یافتن بهترین رویکرد درمانی استفاده کند. جالب است بدانید که در بسیاری از مواردی که گزارش می‌شود، خوابگردی مستلزم هیچ درمان فعالی نیست؛ چراکه در اغلب پرونده‌ها، اپیزودها به ندرت رخ داده و خطر آنچنان زیادی جان خوابگرد و خانواده‌اش را تهدید نمی‌کند. با افزایش سن، تعداد بروز اپیزودهای این اختلال هم به طرز قابل توجهی کاهش می‌یابد. به همین ترتیب، خوابگردی در بیشتر انسان‌ها خود به خود بهبود پیدا می‌کند. با این حال، اگر خوابگردی یک روند ادامه‌دار بوده و رفته رفته به جای بهتر شدن، اوضاع حال روحی بیمار بدتر شود، باید استراتژی‌هایی را برای مدیریت این عارضه به کار گرفت. به طور کلی می‌توان پنج استراتژی برای کاهش یا حتی درمان اختلال خوابگردی مطرح کرد:
درمان دلایل واضحِ این اختلال
اگر وضعیت خوابگردیِ بیمار به یکی از بیماری‌های RLS یا OSA گره خورده، طبیعتا با درمان اختلال‌های مذکور می‌توان امیدوار بود تا خوابگردی هم درمان شود. در مثالی دیگر اگر فرد، داروهای آرامبخش مصرف می‌کند، می‌توان با هماهنگی و مشورت پزشک معالج، داروی مورد نظر را تعویض یا حداقل دوز آن را کمتر کرد.
بیداری پیش‌بینی شده
بیداری پیش‌بینی شده فرایندی است که فرد خوابگرد را کمی قبل از به وقوع پیوستن یک اپیزود از خوابگردی بیدار می‌کنند. از آنجایی که خوابگردی به یک مرحله‌ی خاص از چرخه‌ی خواب مرتبط است، این اختلال معمولا در یک بازه‌ی مشخصی از هر شب رخ می‌دهد. بیدار کردن خوابگرد کمی قبل از این زمان می‌تواند موجب پیشگیری از به وجود آمدن موقعیتِ خواب و بیداری شود؛ وضعیتی که پیش‌زمینه‌ای برای بروز خوابگردی تلقی می‌شود. این رویکرد دیده شده که برای درمان کودکان خوابگرد به شدت مفید است. هر چند، از این روش می‌توان برای کمک به بزرگسالان هم استفاده کرد.
بهبود بهداشت خواب
بهداشت خواب به محیط پیرامون انسان در زمان خواب و همچنین رفتارهایش در رخت خواب اشاره می‌شود. از مثال‌های مرتبط با بهداشت خواب می‌توان به فقدان یک تقویم و زمان بندی مناسب برای استراحت و همچنین مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار و الکلی قبل از خواب اشاره کرد. طبیعتا بهبود وضعیت بهداشت خواب می‌تواند کاری کند تا وضعیت استراحت انسان پایدارتر و همچنین با کیفیت‌تر باشد.
رفتار درمانی شناختی
رفتار درمانی شناختی (Cognitive behavioral therapy) یا به اختصار CBT یک نوع از رفتار درمانی‌هایی است که در ارتباط با افکار منفی و رفتارهاست. تکنیک CBT برای بی‌خوابی نشان داده که می‌تواند به طور موثر روی بهبود خواب اثرگذار باشد. در این روش، مشاور یا روان‌شناس تلاش می‌کند با صحبت با بیمار، دیدگاه فرد را نسبت به خواب تغییر دهد. روش CBT تنها منحصر به درمان خوابگردی نبوده و برای مدیریت و کاهش حس استرس و اضطراب هم به شدت کارایی دارد.
دارو درمانی
اگر دلایلی که به آن پیش‌تر اشاره شده برای حل این مشکل راه‌گشا نبود، بهتر است از داروهای مختلف شیمیایی برای بهبود حال بیمار استفاده کرد. برای مثال می‌توان از بنزودیازپین‌ها برای بهبود وضعیت خوابگرد استفاده کرد. تحقیقات نشان می‌دهد که ملاتونین این قدرت را دارد تا خوابگردی را به طرز قابل توجهی کنترل کند. با این حال، داروهای شیمیایی مختلف، عوارض متفاوتی را هم دارند.
آیا کار درستی است تا یک انسان را در حین خوابگردی بیدار کرد؟
بسیاری از متخصصین سر این موضوع بحث می‌کنند که آیا کار درستی است تا خوابگرد را در جریان یک اپیزود بیدار کرد یا خیر. بسیاری از دانشمندان باور دارند که بیدار کردن خواب‌گردها در حین تجربه‌‌شان اصلا و ابدا کار درستی نیست. دلیل مهم طرفداران این باور، جلوگیری از القای استرس به خوابگرد است؛ چراکه با بیدار کردن خوابگرد در حین تجربه‌ی خوابگردی موجب می‌شود تا آنها پس از بیداری به یک باره دچار ترس، اضطراب و حتی حس عصبانیت شوند. این احساسات منفی به واسطه‌ی این رفتار کاملا طبیعی است؛ چراکه فرد پس از بیداری هیچ ایده‌ای ندارد که چه اتفاقاتی برای‌اش در حالت خوابگردی رخ داده است.
اگر برای‌تان مقدور است، به جای بیدار کردن خوابگرد، تلاش کنید تا او را از خطرات بالقوه‌ی پیش روی‌شان نجات دهید و از طرفی دیگر سعی کنید تا خوابگرد را به تخت خوابش هدایت کنید. برای هدایت خوابگرد به تخت خوابش می‌توانید با صدای آرام و نجواکنان از خوابگرد بخواهید که مسیر مورد نظرتان را به جلو حرکت کند. می‌توان در این حالت به آرامی دست خوابگرد را هم گرفت. با این حال تا جای ممکن بهتر است مواظب باشید تا خوابگرد بنا به دلیلی که گفته شده به یک باره بیدار نشود.
منبع: انجمن خواب آمریکا
