از روز جهانی محیط‌بان تا روز جهانی ببر؛ محیط‌زیست در هفته‌ای که گذشت
این هفته خبرهای حوزه محیط‌زیست، برعکس هفته‌های گذشته به اصطلاح کاملاً عامیانه اندکی «دل خوش‌کُنَک‌تر» بود اما باز هم ابرهای مشکوک سیاه از دورترها رخ‌نمایی می‌کردند. آنچه در ادامه می‌خوانید، تنها شمه‌ی کوچکی از رویدادهای محیط‌زیستی ایران و جهان در هفته‌ای که گذشت، هستند.
روز محیط‌بان؛ روز مردمانی از جنس خاک، آب، آتش و باد
محیطبانی را میتوان به نوعی کار در شرایط سخت و زیانآور توصیف کرد. مشاغل سخت و زیانآور اشاره به کارها و مشاغلی دارد که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و بیولوژیکی محیط کار به نوعی غیراستاندارد باشد و تنشی به مراتب بالاتر از ظرفیت‌های طبیعی (جسمی و روانی) در فرد ایجاد کند. محیط‌بانان در ایران ضابط خاص هستند. ضابطین خاص، ضابطینی هستند که صلاحیت دخالت آن‌ها محدود به جرائم خاص یا شرایطی معین است و در غیر از آن جرائم یا بدون تحقق آن شرایط، حق مداخله و اقدام ندارند. دشواری و اهمیت کار محیط‌بانان در سرتاسر جهان سبب گردید که در سال ۱۹۹۲م. فدراسیون بین‌المللی محیط‌بانان تاسیس شود. هدف از تشکیل این فدراسیون تشکیل فوروم یا تالار گفتگویی به منظور اطلاع‌رسانی درباره موفقیت‌ها و حتی شکست‌های محیط‌بانان از سرتاسر دنیا بود. در سال ۲۰۰۷م. که مصادف بود با پانزدهمین سالگرد تاسیس این فدراسیون، نخستین روز جهانی محیط‌بان برگزار شد و از آنجایی که این کار با استقبال گسترده جهانی روبرو شد لذا از آن زمان تاکنون هر ساله روز ۳۱ ماه جولای (۱۰ مرداد) بعنوان روز جهانی محیط‌بان در سر تا سر دنیا گرامی داشته میشود.
ساخت آبشخور در ذخیره‌گاه زیستکره توران
ذخیره‌گاه زیستکره توران، یکی از مهمترین زیستگاه‌های یوز آسیایی است که به دلیل قرار گرفتن در منطقه گرم و خشک هر ساله با مشکلات متعدد از نظر کم‌آبی مواجه است. در ظرف سال‌های اخیر، خشکسالی زخم‌های بسیار عمیقی را در این منطقه بعنوان یک ذخیره‌گاه زیستکره باارزش بوجود آورده است. ذخیره‌گاه‌های زیستکره یا به تعبیر امروزی اندوختگاه‌های زیست سپهر برای حل تعارض بین انسان و طبیعت و رفع نارسایی‌های اشکال حفاظت مرسوم پا به عرصه وجودی گذاشتند. اهمیت این نوع مدیریت مناطق طبیعی اگرچه در ابتداء بسیار کم‌رنگ به نظر می‌رسید اما در طول نزدیک به ۳ دهه به عنوان نقطه عطفی از مضمون حفاظت بسرعت رو به رشد و تکامل گذاشته و در سطح فراگیری گسترش یافته است. امروزه ذخیره‌گاه‌های زیستکره بعنوان مطلوب‌ترین شکل حفاظت از تنوع‌زیستی در واحدهای اکولوژیک، نمونه تلقی می‌شوند. در حقیقت ذخیره‌گاه‌های زیستکره تنها راه تحقق بخشیدن به مفهوم استفاده‌های چندجانبه از قابلیت‌های مختلف مناطق تحت حفاظت هستند. پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با همکاری کارشناسان موسسه حیات‌وحش میراث پارسیان، محیط‌بانان و مدیریت این منطقه در هفته گذشته کار ساخت آبشخورهای موردنیاز در ذخیره‌گاه زیستکره توران را آغاز کردند. هدف از این کار آن است که با ساخت آبشخور در نقاط حساسی که پیش‌تر در تحقیقات مشخص شده، گامی برای نجات حیات‌وحش تشنه این منطقه برداشته شود.
تالاب کانی‌برازان، گردشگران دوستدار طبیعت را به بهترین شکل میزبانی میکند
روابط عمومی اداره کل سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی، هفته گذشته اعلام کرد که بیش از هشتصد گردشگر طبیعت از تالاب کانی‌برازان بازدید کرده‌اند. این تعداد بازدیدکننده به طور مشخص مربوط به سه ماهه تابستان است که در آن گردشگران در قالب تورهای گردشگری و خانوادگی از تالاب مذکور و پرندگان آن دیدن کرده‌اند. تالاب کانی‌برازان در سال ۱۳۸۶ بعنوان اولین سایت پرنده‌نگری کشور معرفی و در اسفند ماه ۱۳۸۹ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. این تالاب همچنین بعنوان پناهگاه حیات‌وحش به شبکه مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. تالاب کانی‌برازان در شمال جاده مهاباد میاندواب واقع شده و یکی از مهمترین تالاب‌های جنوب دریاچه ارومیه است که آب خود را از چشمه‌ها، بارندگی و رواناب‌های سطحی سالیانه تامین میکند. در گذشته پوشش انبوه گیاهان تالابی از جمله نی و جگن در محدوده تالاب به چشم می‌خورد اما امروز از وسعت آن تا حد قابل‌توجهی کاسته شده است. این مجموعه نام خود را از چشمه‌ای (چشمه در زبان محلی کانی گفته میشود) در گوشه شرقی و قلب کوه گرفته که در زمان‌های دورتر آبشخور دام‌های روستاییان بوده و جمعیت قابل‌توجهی از گله‌های گراز (در زبان محلی بَراز) در آن مشاهده می‌شده. به همین مناسبت این تالاب در نزد مردم محلی به چشمه گرازها یا کانی‌بَرازان مشهور است.
روز جهانی ببر، یادآور آنچه که از دست دادیم
ببرها بزرگترین عضو خانواده گربه‌سانان هستند. رنگ پشت آن‌ها زرد متمایل به نارنجی و زیر بدنشان سفید همراه با نوارهای قهوه‌ای باریکی است که تقریباً تمام سطح بدن را پوشانده‌اند. پشت گوش ببرها سیاه و لکه سفیدی هم در وسط آن دیده میشود. در سال ۲۰۱۰م. خبر شوکه‌کننده نابودی ۹۷ درصد از جمعیت ببرهای وحشی و باقی ماندن تنها ۳ هزار ببر وحشی در کل دنیا، سبب گردید تا روز ۲۹ جولای (۸ مرداد) بعنوان روز جهانی ببرها تعیین شود. ببر مازندران یکی از زیرگونه‌های ببر در کشور ما بوده که در گذشته پراکندگی وسیعی در مناطق جنگلی خزر از آستارا تا پارک ملی گلستان و شبه جزیره میانکاله داشته است. تخریب زیستگاه، شکار بی‌رویه و مسموم کردن لاشه حیواناتی که ببرها از آن تغذیه می‌کرده‌اند از جمله مهمترین دلایل انقراض همیشگی این حیوان در دهه ۱۳۳۰ در ایران عنوان شده است. شواهد حاکی از آن است که آخرین ببر مازندران در پارک ملی گلستان شکار شد. متاسفانه حتی یک نمونه هم از این جانور نه‌تنها در نیزارها و بوته‌زارهای مناطق جنگلی خزر بلکه حتی در باغوحشهای سرتاسر جهان باقی نمانده است. از مجموع ۹ زیرگونه ببرها، ۳ زیرگونه منقرض شده است. در حال حاضر باغ‌وحش تهران میزبان دو زیرگونه ببر بنگال و ببر سیبری (بزرگترین زیرگونه) است. از زیرگونه ببر بنگال، دو فرد (یک فرد سفید و یک فرد معمولی) و از زیرگونه ببر سیبری، یک فرد در این مجموعه نگهداری میشود. ببر بنگال سفید باغ‌وحش تهران از کشور آلمان به ایران آمده. تاریخچه ببرهای سفید به یک ببر سفید نر برمی‌گردد که سال‌ها پیش از طبیعت به یک باغ‌وحش منتقل شد. دانشمندان به مرور تاثیر ژن مغلوب عامل این تفاوت ظاهری و مشکلات متعدد درون‌آمیزی را کشف کردند لذا از هر گونه تکثیر ببر سفید در باغوحشهای استاندارد از جمله در باغ‌وحش تهران جلوگیری میشود.
شبیه‌سازی یوز آسیایی؛ از مرز یک دستاورد علمی تا واقعیت حفاظت از حیات‌وحش
هفته گذشته رئیس پژوهشگاه رویان ضمن اشاره به دستاورد سال گذشته این مرکز، یعنی شبیه‌سازی قوچی بنام «مارال» که در اصل یک شبیه‌سازی بین گونه‌ای با استفاده از تخمک و رحم گوسفند عادی و سلول گرفته شده از قوچ قمیشلو بود، به این نکته اشاره کردند که پژوهشگاه رویان به دنبال شبیه‌سازی گونه‌های در معرض خطر از جمله یوز آسیایی است. این مساله از سوی کارشناسان محیط‌زیست با واکنش‌های متعددی مواجه شد که البته مهمترین آن‌ها ذکر چندین باره دور بودن مفاهیم واقعی حفاظت از حیات‌وحش با باور غیرکارشناسان این حوزه است. واقعیت این است که هدف از برنامه‌های حفاظت از حیات‌وحش، تشکیل و تکثیر نسل زادآوری است که بتواند در وهله نخست در طبیعت و اگر امکان آن نبود، حداقل در اسارت به شیوه طبیعی زیست و زادآوری کند. در حالی که شبیه‌سازی به این معنا است که یک الگوی ژنتیکی مشخص یا یک رشته (DNA) ثابت با تکرارهای عین هم دوتا شود. از آنجایی که اینکار عملاً هیچ تغییری در این رشته ژنتیکی ایجاد نمی‌کند در نتیجه حاصل کار دو نمونه نیست بلکه در اصل یک نمونه تکرار یا کپی است. بنابراین علیرغم اینکه متخصصان پژوهشگاه رویان از شبیه‌سازی بعنوان راهکار حفاظت از حیات‌وحش گونه‌های در معرض خطر انقراض مانند یوز آسیایی یاد می‌کنند، نباید فراموش کرد که تاکنون حتی توالی ژنتیکی یوزهای آسیایی تعیین نشده در نتیجه بدیهی است که تا زمانی که سمت و سوی این تحقیقات برای کارشناسان حفاظت از حیات‌وحش مشخص نشده، نمی‌توان از آن بعنوان راهکار حفاظت از گونه در معرض خطر یاد کرد.
محیط زیست یعنی س.د س.ا.ز.ی-یعنی و.ی.ل.ا س.ا.ز.ی تو مناطق بکر-یعنی پروژه های آب رسانی چند میلیارد دلاری-یعنی آنچه که میخواهیم بدون اینکه کسی بگوید چرا؟