سیلاب در خوزستان چه‌ها کرد؟
استان خوزستان دیرچندی است که با چند مساله قابل‌تعمق درگیر است: خشکسالی ناشی از عوامل طبیعی و در عین حال مدیریت غیراصولی آب، سدسازی، نابودی تالابها بعنوان عناصر حیاتی سرزمین و در عین حال ساخت و سازهای بی‌رویه و غیرقانونی در حریم رودخانه… اکنون به همه این مسائل اضافه کنید سیل‌های اخیر را که خسارات و آسیب‌های حاصل از آنها نه‌تنها انسان بلکه کل زیستگاه و زیست‌مندان را نیز متاثر ساخت.
چهارشنبه شب گذشته قریب ۸.۰۰۰ مترمکعب آب وارد سد دز شد در حالیکه در شرایط عادی این رقم بین ۶۰ تا ۶۰۰ مترمکعب نوسان دارد. میزان بارش باران تنها در ظرف ۷۲ ساعت ۱۲۰ میلی‌متر برآورد گردید و ۵ هزار مترمکعب آب را نیز به ناچار از سد خارج کردند. حاصل همه اینها نیز تخلیه ۱۳ روستا و قطع ارتباط با بسیاری از مناطق روستایی عنوان شد.
بارندگی که تبدیل به سیل شد
هفته گذشته ۱۲۶ شهر نواحی غربی و جنوب‌غربی کشور، بارندگی‌های سنگینی را تجربه کردند که حاصل آنها در برخی نواحی سیلاب و مرگ دست کم ۴ نفر و ناپدید شدن یک کودک عنوان شد. هزاران نفر مجبور به تخلیه محل سکونتشان شدند، یک قطار در لرستان بواسطه بارندگی زیاد از ریل خارج شد و در ادامه برنامه سفر کلیه قطارهای خطه جنوبی کشور در روز جمعه لغو گردید. طغیان آب، ماشین‌های بسیاری را جابجا کرد حتی موانع سنگی سنگین جاده‌ای نیز تاب نیاوردند. ۹ شهرستان از جمله لرستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کردستان و خوزستان حوادث متعددی را بواسطه همین بارش‌ها شاهد بودند. سیل یک پل معلق بر روی رودخانه دز واقع در جنوب‌غربی شهر دزفول را با خود برد.
سیلاب در طول رودخانه کارون و سد دز واقع در استان خوزستان بواسطه تخلیه غیرقابل‌پیش‌بینی بیش از ۸.۰۰۰ مترمکعب آب در ثانیه، مهارناپذیر توصیف شد. حجم بارندگی و سیلاب ۴۰ برابر بیش از حد نرمال گزارش شد و همین مساله بالطبع نه‌تنها خود سد بلکه نواحی اطراف آن را بشدت متاثر ساخت.
منابع مطلع از لرستان گزارش کردند که خط لوله اصلی آب آشامیدنی در شهر پل دختر بشدت آسیب دیده است. جاده‌هایی که امکان دسترسی به قریب ۸۰ روستا را فراهم می‌ساخته‌اند، هم‌اکنون آسیب جدی دیده‌اند. هزاران نفر بواسطه این سیل به مراکز درمانی و اورژانس مراجعه کرده‌اند و داستان بعضی‌ها از ضرر و زیان سیل همچنان ادامه دارد…
یک روایت از سیل
علیرضا شهرداری پناه، یکی از آموزشگران موسسه خزنده‌شناسان پارس که به دلیل طرح آموزشی مرتبط با پروژه حفاظت از لاک‌پشت فراتی در مدارس پسرانه و دخترانه مقاطع پنجم و ششم شاوور، حر ریاحی و جریه سید محمد در شهرستان‌های شوش و شاوور استان خوزستان حضور داشت، تجربه خود را از این سیلاب اینطور بیان می‌کند:
«تماس‌های زیادی از خانواده و دوستان داشتم که حال من را در خوزستان جویا می‌شدند و می‌گفتند که اخبار اعلام کرده قرار است که سیل بیاید و ستاد بحران تشکیل شده اما جایی که ما بودیم، هوا خوب بود. باران کم‌کم روی دیگر خود را نشان می‌داد اما من شخصاً آن را جدی نگرفتم تا زمانیکه در مسیر بازگشت از رودخانه دز رد شدیم. رودخانه آرام همیشگی، طغیان کرده بود. مردم همگی جمع شده بودند، عرض رودخانه بشدت زیاد شده بود، آب خروشان رودخانه در همان نگاه اول هم خوفناک جلوه می‌کرد. به دلیل اطلاع‌رسانی دقیق، تلفات انسانی گزارش نشد اما دل‌مشغولی تیم ما علاوه بر انسانها، حیوانات نیز بودند. من به چشم خودم یک ول (پستانداری که اغلب زندگی زیرزمینی دارد) را دیدم که در امواج خروشان آب دست و پا میزد. بعدها شنیدیم که سایت گوزن زرد (گونه در معرض خطر) هم آسیب دیده. وقتی به دزفول رسیدیم، صحنه‌هایی غیر قابل باور را دیدیم، پل جدید دزفول آسیب جدی دیده بود و پل شناور را هم آب برده بود، همچنانکه که کنار رودخانه ایستاده بودم، چیزهایی روی آب توجهم را جلب کرد: یخچال، بشکه‌های بزرگ، تیر و تخته و خلاصه همه‌چیز شناور بود. نیمی از خانه‌های کنار رودخانه زیر آب بودند. تیرهای چراغ برق همگی داخل آب بودند. در یک قسمت کوچک زمینی خشک بود که تعدادی اسب در آن گیر افتاده بودند. همه اینها در آن لحظات صحنه‌هایی غریب جلوه می‌کردند. بعدها شنیدیم که به دلیل از بین رفتن مسیر ریل قطار، بلیط قطارمان کنسل شده حتی کوه نیز ریزش کرده بود و جاده نیز بسته شده بود. زمانیکه راه باز شد با اتوبوس خودمان را به خرم‌آباد رسانیدیم. شنیدیم که کلیه پارک‌های ساحلی دز را آب برده، تعداد کثیری خانه به زیرآب رفت. بدون اغراق تمام خانه‌های کنار رودخانه که از ۱۴ سال پیش به این طرف که سیل آمده بود، ساخته شده بودند همگی به زیر آب رفتند.»
سیل در خوزستان
لازم به یادآوری است که سدسازی مهمترین عامل کاهش دبی آب رودخانه‌های خروشانی همچون دز و کارون است که در گذشته شاهد کاربری‌هایی همچون کشتیرانی بودند اما امروز در بسترشان ساخت و سازهای غیرمجاز و حتی کاربری‌هایی از نوع مراکز تجاری، مسکونی، تفریحی و تفرجی شکل گرفته‌اند. متاسفانه تنها زمانیکه آبی با این حجم به رودخانه‌ها برمی‌گردد و رودخانه‌ها بار دیگر از سد و انسان طلب حق طبیعی‌شان را می‌کنند، عمق تاثیرات مخرب فعالیت‌های انسانی مشخص می‌شود و از انسان گرفته تا کل زیستگاه همگی با هم تاوان پس میدهند.
مشکلات اجتماعی و رابطه آن با محیط‌زیست
حداکثر گرما در جلگه خوزستان ۵۴ درجه و شدت آن از مرداد تا شهریور است. متوسط گرمای سالانه در این منطقه، در مجموع حدود ۲۵ درجه برآورد شده است. اگر به خوزستان سفر کرده باشید، حتماً متوجه این مساله شده‌اید که اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف و شب و روز زیاد نیست. میزان رطوبت این جلگه نسبتاً کم است اما در بوشهر بعنوان مثال به علت کوهستانی بودن منطقه، در زمستان دمای حداقل صفر درجه نیز مشاهده شده است. بارندگی در سواحل این منطقه متغیر و مقدار آن نیز متفاوت است. این روزها بحران‌های زیست‌محیطی این حوزه بسیار قابل‌تعمق شده‌اند. خشک شدن تالابها یا همان شریان‌های حیاتی، سدسازی، توزیع نامناسب زمانی و محلی بارندگی، شور شدن آب و خاک‌های زراعی، کمی پوشش گیاهی، بالا بودن مقدار تبخیر و تعریق، ریزگردها، اتلاف آب در زمین‌های زراعی سنتی، مشخص نبودن نظام بهره‌برداری از منابع آب، اتلاف در مصارف غیرکشاورزی و خلاصه همه اینها دست به دست هم داده و نتیجه آنها نیز چیزی به جز مشکلات اجتماعی نیست.
آسیب‌پذیرترین استان کشور از نظر سیلاب
برنامه محیط‌زیست سازمان ملل در گزارشات خود سیلاب را یکی از مهمترین و در عین حال رایج‌ترین مشکلات کشور ایران برمی‌شمارد و برای اثبات آن به آمار مجموعاً ۲.۴۹۸ سیلاب تنها در ظرف سالهای ۱۹۸۶ الی ۲۰۰۷م. استناد کرده که ۳.۲۹۹ کشته، ۱.۷۳۳ زخمی، ۱.۵۷۲ تخریب کامل ساختمان و ۱۳۵.۰۹۲ مورد آسیب به ابنیه را به دنبال داشته است. مرور آسیب‌های ناشی از سیلاب در خوزستان شاید جالب و قابل‌تعمق باشد: در سال ۱۳۷۲ سیلاب شهرستان دزفول اتفاق افتاد و بواسطه آن ۶.۲۰۰ ساختمان و ابنیه آسیب دید. در سال ۱۳۷۷ سیلاب شهرستان رامهرمز منجر به ۲ کشته و ۳.۴۶۷ آسیب به ابنیه گردید. برنامه محیط‌زیست سازمان ملل در سال ۲۰۰۸ م. و براساس آمارهای سال ۱۹۸۶ الی ۲۰۰۷ م. گزارشی را در مورد خطر سیلاب در ایران منتشر ساخت که نتیجه آن جالب است:
در این گزارش آمده که استانهای خوزستان، کرمان، خراسان رضوی به ترتیب با ۹.۱۳ درصد، ۸.۸۵ درصد و ۷.۸۵ درصد احتمال تاثیرپذیری از سیلاب جزو آسیب‌پذیرترین استانهای کشور هستند.
آیا بارش اخیر به معنای پایان خشکسالی در خوزستان است؟
بدیهی است که بارندگی‌های اخیر بالاخص در استان خوزستان را نمی‌توان به معنای اتمام دوره خشکسالی در این استان تلقی کرد. شاید اگر اینهمه سد و طرح انتقال آب نبود، این حجم کم‌نظیر آب می‌توانست تالابهای حیات‌بخش را احیاء کند اما ساده‌ترین اصول آمایش سرزمین به ما یادآور می‌شود که در حال حاضر چنین امکانی محقق نیست.
پل ساسانی دزفول آسیب دید اما پابرجاست
بررسیها حاکی از آن است که اولین پایه از ضلع شرقی پل باستانی دزفول در اثر سیلاب اخیر دچار شکاف‌های عمیق شده ضمن اینکه دو پایه اول و دوم غربی این پل نیز آسیب دیده‌اند. آسیب‌دیدگی اما در عین حال پابرجا بودن این پل تاریخی شاید یک تذکر به جا با خود داشته باشد: «سیلاب در این منطقه بی‌سابقه نیست اما تاثیر فعالیت‌های انسانی بدون‌تردید بی‌سابقه است. سیل‌های چند روز اخیر که غوغایی در دزفول، شوش و مسجد سلیمان استان خوزستان برپاکردند را می‌توان بهترین شاهد تاثیر فعالیت‌های انسانی از جمله سدسازی در این استان عنوان کرد، استانی که دیرچندی است سدهای بزرگ چهره‌اش را دگرگون ساخته، چگونه و چرا باید طعمه سیلاب شود؟ بسیاری هستند که سدسازی را چاره سیلاب می‌دانند حال پرسش ما از آنها این است که چرا علیرغم ساخت سدهایی چنین عظیم باز هم سیلاب در خوزستان رخ می‌دهد؟ آیا غیر از این است که بالاخره پیش‌بینی کارشناسان محیط‌زیست به حقیقت پیوسته است؟
با سلام لطفا درخصوص اثرات زیست محیطی واجتماعی سدهای استان کرمانشاه مقاله ای بنویسید
با تشکر
سلام متاسفانه بارانهای اخیر خانه های چندین روستا را خراب وویران نموده ولی هیچ یک از مسئولین و دست اندرکاران استان هیچ گونه اقدامی حتی دریغ از کمکهای انسانی وباعث کوچ مردم از روستا میشوند.
اخیر ا از یک روستا بنام بابارود از یخش ارزندیان شهرستان ملایر استان همدان بازدید نمودم و عکس هم گرفته ام برای اثبات گفته هایم که اگر ببیند حتما خیلی ناراحت میشویدپس ستاد بحران همدان کجاست
سرکار خانم حیدری فقط خوزستان خسارت ندیده خیلی جاهای دیگرایران هم خسارت دیده اند ولی رسانه ای نشدن کمک هم نشده اندوبهتر بود جای برای ارسال فایل عکس می گذاشتید
با تشکر از دیجی کالاوکارشناس محترمش
چنگیز خانلری از کرمانشاه
سرکار خانم حیدری
با سلام و احترام
آنچه ما و شما بعنوان اثرات سیلاب در استانی مانند خوزستان دیدیم در اثرجریان یافتن سیلابی با دبی ۴۰۰۰ مترمکعب بر ثانیه بود. از مزایای وجود سدهای حوزه دز تنها همین بس که پیک سیلاب از ۸۰۰۰ مترمکعب بر ثانیه با مهندسی سیلاب توسط کارشناسان وزارت نیرو به ۴۰۰۰ مترمکعب تقلیل یافت. حال خود حدیث مفصل بخوانید از این مجمل که اگر جریان پیک سیلاب به پایین دست می رسید چه اتفاقاتی ممکن بود رخ دهد.
زحمات شما و دست اندرکاران مجله دیجی کالا قابل تقدیر است اما برای برخی مسایل بزرگ نمایی هایی در قالب متونی کوچک شایسته نیست و مباحث تخصصی می بایست در جای خود و در حضور کارشناسان بحث، انجام و تفسیر گردند.
امیدوارم مرقومات جنابعالی به تاسی از اقدامات اخیر سازمان محیط زیست در جهت به انزوا کشاندن سد سازی نبوده باشد.
تمام خبرها حول استانها و شهرهای بزرگ میچرخه.
قبل از خوزستان لرستان رو آب برد ولی هیچ اشاره ی نشد.
حالا هم به واسطه عزیزان خوزستانی اسمی از لرستان تو متن اومد.
میتونستد تیتر رو رو به این صورت «سیلاب در لرستان و خوزستان چه کرد؟» بزنید.
همیشه هر جا محرومتره از همه لحاظ کمتر تو دید هست حتی تو بدبختی‌ها
نه واقعا اینطوری نیست 🙁
من شخصا شرمنده ام
چشم حتما از این پس بیشتر به این نکات توجه خواهد شد
مقاله خیلی خوبی میشد اگر این نکته رو هم ذکر میکردید که خوزستان از زمانی که اب رودخانه های دز و کارونرو به استان های دیگه مثل اصفهان انتقال میدن به این روز افتاده
لایک سید جان
امیدوارم که بتونم در مقاله های آتی این کمبود را هم اشاره کنم. ممنونم از توجهتون
مقاله بسیار مقاله خوبی است ولی متأسفانه نتیجه گیری مقاله صحیح نیست.
لازم به توضیح است که در صورت نبود سدهای دز و کرخه شرایط سیل به مراتب بدتر از وضع به وجود آمده بود. من از دبی ورودی کرخه در این سیل اخیر اطلاعی ندارم ولی دقت بفرمایید شرایط هیدرولوژیکی حوضه آبریز رودخانه کرخه به گونه ایست که در شرایط سیلابی دبی بیشتری از رودخانه دز در بستر رودخانه حرکت می کند و حتی با فرض دبی ۸۰۰۰ متر مکعبی در رودخانه کرخه و با توجه به مطالعات هیدرولوژیکی پایه سد کرخه اگر سد کرخه نبود این دبی سیلاب در ۱۲ ساعت تا اهواز حداقل ۱ متر دشت خوزستان را در زیر آب می برد و طی ۲۴ ساعت زمین های حد فاصل سد کرخه تا آبادان حداقل ۷۰ سانتیمتر در زیر آب بود و همچنین دقت بفرمایید خروجی سرریز های سد دز در این سیلاب از ورودی به مخزن سد بسیار کمتر بود و در صورت ساخته نشدن سد دز و با اضافه کردن دبی سیلاب رودخانه دز به این مورد مطمئنا اگر سد دز و کرخه و سد های بالادست نبود امروز شهرهای دزفول، شوش، شوشتر و اهواز با خسارت های جانی چند هزار نفری و مالی چندین میلیارد تومانی رو به رو بودند. برای مقایسه لازم است بدانید حجم ورودی به مخزن این دو سد در طی ۴۸ ساعت چیزی بیشتر از یک و نیم برابر مخزن سد کرج می باشد یعنی فرض بفرمایید مخزن سد کرج را در ۴۸ ساعت دو بار بر سر مردم خوزستان خالی کنند.
این که ما در شهر های کنار رودخانه مثل دزفول و شوش و اهواز در سیلابروهای رودخانه ساختمان و پارک و تفریحگاه ساختیم و در سیلاب این چنینی آب رودخانه بالجبار از سیلابرو عبور می کند و باعث خسارت می شود دلیل بر اشتباه بودن ساخت سد بر رودخانه نیست.
و در ضمن پل قدیمی شهر دزفول بر اثر سیلاب های مشابه در طول تاریخ چند بار تخریب گردیده و مرمت و باز سازی شده که آخرین بازسازی در دوران معاصربوده است.
روزتون بخیر
اول همه از توجه شما سپاسگزارم.
در مورد مواردی که مطرح کردید، در بحث اینکه ماهیت سد چیست یا اینکه اصلاً سازهای به نام سد باید باشد یا نه طبیعتاً من تاحدودی با نظر شما موافقم. اما تاحدودی… ببینید بحث سد و بودن سد زمانی خوب است که تاثیر آن دیده شود، بله قرار هم بر این است که سدها مانع از بروز مخاطراتی مثل سیلاب شوند اما آیا واقعا اینطوره؟ شما آمار تلفات سالهای قبل سیلاب را در همین مقاله بررسی کنید، خوب حالا برگردیم به بحث سیل اخیر واقعاً سازهای مثل سد دز توانسته آنطور که انتظار میرفت سیلاب را مهار کند؟ ببینید اینکه دریچه های سد را دقیقه ۹۰ باز کردن چیزی از اصل ماجرا کم نمیکند. در آمار میبینید که این منطقه در شرایط خاص سیل خیز است اما نه همیشه … ما محیط زیستیها نگفتیم سدها نباشد، گفتیم باشند اما با ارزیابی درست باشند، نه اینکه محیط زیست اون منطقه را تا به این مرز تحت تاثیر قرار بدهند تازه در آخر هم دستاورد بودنشان بشود سیل اخیر
اینکه ما به حریم رودخانه تجاوز میکنیم مقصر سدها نیستند اما سدها هم در جای خود مقصرند وقتی که آب هدر میدهند، وقتی که اکوسیستم را بر هم میزنند، وقتی که سیستم هیدرولوژیکی منطقه را کلا از بین میبرند، در همه این موارد ردپای تقصیر در سیلاب است. شما مطمین هستید اگر سد نبود اگر تا این مرز بواسطه ساخت سد محیط رو تخریب نکرده بودند، باز هم سیلاب اینقدر خسارت به بار می‌آورد؟ به برکت اینهمه سد هیچ پوشش گیاهی هیچ تالابی نمانده که تعادل هیدرولوژیکی آن حوزه را برقرار کند. سدها خوبند اما به جای درست نه سدی که دقیقه ۹۰ دریچه اش را باز کنند و این حجم آب را بیرون بدهد، در این موارد باز هم به تفصیل مواردی خواهیم داشت.
خیلی خوشحالم که دیجی کالا از “کارشناس ارشد مهندسی محیط زیست” در تیم مجله خودش استفاده میکنه و واقعا جای تشکر داره. لازمه از خواب غفلت بیدار شیم و اتفاقات رخ داده دور و اطرافمون رو ببینیم.