هفت روز با دانش (۲ شهریور ۹۴)
هوا در هفته‌ی آخر مرداد ۹۴ حسابی گرم بود و البته بیشتر خبرهایی هم که در دنیای دانش داشتیم، به زمین و محیط‌زیست مربوط می‌شد. از دعوت رهبران جهان اسلام به کاهش گازهای گلخانه‌ای گرفته تا تاثیر جنگ خاورمیانه بر کاهش آلودگی هوا؛ از مصاحبه‌ی علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان با مجله‌ی ساینس نیز نباید بگذریم. کتابی که آب را تصفیه می‌کند و دستاورد جدید دانشمندان در ساختن حافظه‌های کامپیوتری با DNA، از دیگر خبرهای روزهای گذشته بودند. در «هفت روز با دانش» این هفته، با ما همراه باشید.
۱. علی‌اکبر صالحی در ساینس می‌گوید
هفته‌ی گذشته را در حالی شروع کردیم که وب‌سایت مجله‌ی ساینس، بنر بزرگی از عکس علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان کار کرد و مصاحبه‌ای مفصل با او انجام داد. این وب‌سایت از صالحی به عنوان «ژولیوس سزار» اتمی ایران نام برده و با او در رابطه با نقش‌اش در توافق هسته‌ای ایران و ۱+۵ صحبت کرد. صالحی در این مصاحبه از چالش‌های مذاکره‌ی هسته‌ای می‌گوید و اینکه شرط او برای شرکت در مذاکرات، حضور «ارنست مونیز»، همتای آمریکایی او بر سر میز بود. صالحی در این مصاحبه گفته؛ طرف‌های مذاکره از ایران درخواست کرده بودند که به طور کامل از تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژهای پیشرفته دست بردارد، با این حال ایران زیر بار آن نرفته است. او این‌طور ادامه داده که؛ البته در این مورد نه ایران و نه طرف‌های غربی، به ایده‌آل خود نرسیده‌اند. ایران کار بر روی ماشین‌های IR8 و IR6 را ادامه می‌دهد، ولی نمی‌تواند آبشار خیلی بزرگی از آن‌ها داشته باشد.
صالحی در مصاحبه این‌طور ادامه داده که؛ ایران با یکی از کشورهای پیشرفته‌ی غرب آسیا بر روی راکتورهای همجوشی هسته‌ای کار می‌کند و فرانسه نیز به ما پیشنهاد یک شتاب‌دهنده‌ی خطی کوچک ذرات را داده است. او ترور دانشمندان هسته‌ای ایران در سال‌های گذشته را بی‌رحمانه و غیر انسانی دانسته، ولی در عین حال گفته که این ترورها بر پیشرفت برنامه‌ی هسته‌ای ایران تاثیری نداشته است. صالحی در پاسخ این پرسش که: «می‌خواهید در آینده شما را چگونه به یاد آورند؟» گفته: «کسی که برای بشریت کارهای خوبی انجام داد.»
۲. جیره‌ی سالیانه‌ی خود از زمین را تمام کرده‌ایم
«انسان جیره‌ی امسال خود از منابع زمین را تمام کرده است» این مضمون خبری بود که اوایل هفته‌ی گذشته سرخط خبرگزاری‌های مختلف جهان قرار گرفت. ما در سال ۲۰۱۵، به اندازه‌ای از منابع زمین مصرف می‌کنیم، که این سیاره توانایی بازتولید آن در یک سال را ندارد. سهم امسال ما از منابع زمین، اواسط ماه آگوست، یعنی در عرض کمتر از ۸ ماه تمام شد. این سهم، حدود ۶ روز سریع‌تر از سهم سال گذشته به پایان رسید. بدین معنی که ما در عرض ۸ ماه منابعی را مصرف کردیم که می‌توانند در طی ۱۲ ماه بوجود آیند. به روزی از سال که مصرف انسان از منابع زمین، به بیش از ظرفیت بازتولید سالیانه‌ی آن می‌رسد، «روز بدهی زیست‌محیطی» (Ecological Debt Day) یا (Earth Overshoot Day) می‌گویند.
سازمان غیرانتفاعی GFN که متولی این کار است می‌گوید: «نخستین بار در اوایل دهه‌ی ۷۰ میلادی از میزان جیره‌ی خود در استفاده از منابع زمین، بیشتر مصرف کردیم و این زیاده‌روی ما هرسال بیشتر از سال قبل می‌شود.» معمولا این روز را با سنجش معیارهایی مثل میزان انتشار کربن، میزان استفاده از زمین‌های کشاورزی، مقدار صید آبزیان و میزان قطع درختان جنگل تعیین می‌کنند. یعنی اندازه می‌گیرند که زمین می‌تواند در یک سال چه مقدار از کربن منتشر شده در اتمسفر را دوباره جذب کند یا اینکه چه تعداد از آبزیان صید شده را دوباره می‌تواند بوجود آورد.
۳. آلودگی هوا، روزانه ۴۴۰۰ نفر را در چین می‌کشد
درحالی که ما از آلودگی هوای تهران می‌نالیم، اواسط هفته، خبری از یک آمار تکان دهنده منتشر شد که طبق آن در چین، روزانه ۴۴۰۰ نفر و سالیانه ۱/۶ میلیون نفر، بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. البته شاید به دلیل رشد شدید صنعت و اقتصاد کشور چین و جمعیت ۱/۴ میلیارد نفری، خیلی هم این آمار عجیب نباشد. با این حال آلودگی زیاد باعث شده که مشکلاتی جدی در راس هرم سیاسی چینی‌ها ایجاد شود و رئیس جمهور این کشور، عزم خود را برای مبارزه با آلودگی هوا جزم کند. او اخیرا گفته: «ما با مشتی آهنین، با کسانی که به محیط‌زیست آسیب می‌زنند، بدون هیچ اغماضی برخورد می‌کنیم.» طبق توافقی که سال گذشته، چین و آمریکا به آن دست یافتند، قرار است که چین تا سال ۲۰۳۰ با استفاده از منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر، از میزان آسیب‌های زیست‌محیطی بکاهد.
در ضمن قرار است که المپیک زمستانی سال ۲۰۲۲ در چین برگزار شود و دولت از این نظر هم باید چاره‌ای بیندیشد. بر اساس تحقیقی که موسسه‌ی «برکلی ارث» (Berkeley Earth) در آمریکا انجام داده، بیش از یک-سوم مردم چین هوای ناسالم تنفس می‌کنند. این باعث می‌شود که مشکلاتی مثل آسم، سکته‌ی مغزی، سرطان ریه و حمله‌های قلبی در بین مردم رایج شود. آمارهای منتشر شده، حدود ۱۷ درصد از مرگ‌های سالیانه‌ی مردم چین را به آلودگی هوا ربط می‌دهند.
یکی از خبرهای جالب هفته‌ی گذشته، دستاورد شگفت‌انگیزی بود که در کنفرانس سالیانه‌ی انجمن شیمی آمریکا اعلام شد. دانشمندان به تازگی روشی پیدا کرده‌اند که می‌توانند با آن، اطلاعات دیجیتالی را بر روی DNA ذخیره کنند. هر مولکول DNA می‌تواند تا ۳۰۰ هزارترابایت را ذخیره کند و برای ۲۰۰۰ سال آن را نگه دارد. دقیقا همان اطلاعاتی که بر روی هارددیسک و کارت حافظه ثبت می‌کنیم. ذخیره‌سازی اطلاعات بر روی DNA، چند مزیت بزرگ دارد. اول اینکه می‌توان اطلاعات خیلی زیاد را در ابعادی بسیار کوچک ذخیره کرد، دوم اینکه اطلاعاتی که روی DNA ذخیره می‌شوند می‌توانند تا ۲۰۰۰ سال دوام آورند. این درحالیست که وسایل ذخیره‌سازی اطلاعات امروزی، بیش از چند ده سال نمی‌توانند داده‌های ذخیره شده را نگه دارند و اطلاعات آن‌ها خراب می‌شود.
DNA برای ذخیره‌ی اطلاعات از سیستم کدگذاری چهاررقمی A، C، G، T استفاده می‌کند و در نتیجه می‌تواند حجم خیلی بیشتری اطلاعات نسبت به سیستم کدگذاری دو رقمی «صفر و یک» کامپیوترها ذخیره کند. به نظر می‌رسد که نه در آینده‌ای نزدیک، بلکه در آینده‌ای دورتر بتوانیم شاهد ذخیره‌سازی اطلاعات دیجیتالی بر روی مولکول‌های DNA باشیم. هارددیسک‌هایی که طبیعت طی میلیاردها سال تکامل بوجود آورده و در طول این مدت از هر نظر بهبود یافته‌اند. بدین‌ترتیب می‌توانند بیشترین مقدار اطلاعات را در کوچکترین حجم، به ایمن‌ترین شیوه و بیشترین طول زمان ممکن ذخیره کنند.
۵. کتاب جادویی، آب را تصفیه می‌کند
صابون‌های کاغذی را به یاد دارید؟ بعضی از آن‌ها به شکل دفترچه‌های کوچکی بودند که می‌توانستید برگی از آن را جدا کنید و دست‌های خود را بشویید. حالا کتابی جادویی اختراع شده که می‌تواند آب را تصفیه کند. این کتاب بیشتر مخصوص مناطق دور افتاده‌ی روستایی در کشورهای فقیر آفریقایی ساخته شده و هر یک از برگ‌های آن در حقیقت فیلتر‌هایی هستند که می‌توانند تا ۹۹/۹ درصد میکروب‌های آب آلوده را جدا کنند و آب پاکیزه و قابل نوشیدن ارائه دهند. روش کار به این صورت است که یکی از برگ‌های کتاب که از جنس نانوذرات نقره و مس هستند را جدا می‌کنید و در بالای یک ظرف قرار می‌دهید، سپس آب آلوده را از بالا روی آن می‌ریزید، برگ کتاب مثل صافی عمل می‌کند و به میکروب‌ها و مواد اضافه اجازه‌ی عبور نمی‌دهد، ولی می‌گذارد که آب زلال از آن خارج شود.
این کتاب حتی یک وب‌سایت هم دارد که از این آدرس drinkablebook.tilt.com قابل دسترس است. در این وب‌سایت ذکر شده که سالیانه ۳/۴ میلیون نفر بر اثر نوشیدن آب آلوده می‌میرند و این کتاب می‌تواند به عنوان یک پروژه‌ی جهانی انسان‌دوستانه، جان افراد زیادی را نجات دهد. از این کتاب نخستین بار در ۲۵۰امین گردهمایی ملی انجمن شیمی در بوستون آمریکا رونمایی شد.
۶. دعوت رهبران کشورهای اسلامی به حفظ هوای پاک
هفته‌ی گذشته رهبران ۲۰ کشور اسلامی، طی اعلامیه‌ای از مردم و رهبران دیگر کشورهای جهان خواستند که به فکر هوای پاک باشند و کمتر از سوخت‌های فسیلی استفاده کنند. این اعلامیه، در پایان گردهمایی دو روزه‌ی بین‌المللی اسلامی تغییر اقلیم در استانبول قرائت شد. در این بیانیه که در آن کاملا از تعالیم دین اسلام استفاده شده، این‌طور آمده است که: «انسان به عنوان خلیفه‌ی خدا بر روی زمین، مسئول تخریبی است که به محیط‌زیست وارد آمده و زندگی را به مخاطره انداخته است. آلودگی زیادی که در اثر مصرف بیش از حد سوخت‌های فسیلی بوجود آمده، باعث نابودی نعمت‌های خداوند شده است. این نعمت‌ها، اقلیم خوب، هوای پاک و سالم، فصل‌های منظم و دقیق سال و دریاها و اقیانوس‌های زنده و سالم هستند. نسل‌های آینده درباره‌ی ما چه می‌گویند؟ کسانی که سیاره‌ا‌ی ویران را به عنوان میراث خود باقی گذاشتند؟ ما چگونه باید جواب خالق یکتا را بدهیم؟»
این بیانیه پیشنهادهایی را به رهبران کشورهای جهان که قرار است ماه دسامبر امسال به دعوت سازمان ملل متحد در کنفرانسی مربوط به تغییر اقلیم دور هم جمع شوند، می‌دهد. بیانیه از کشورهای صنعتی و ثروتمند می‌خواهد که به جای استفاده‌ی روز افزون از سوخت‌های فسیلی، به سراغ استفاده از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر بروند. در ضمن به کشورهای فقیرتر که با اثرات مخرب تغییر اقلیم دست و پنجه نرم می‌کنند، کمک کنند که از وضعیت وخیم خارج شوند.
۷. جنگ در خاورمیانه، آلودگی هوا را کاهش داده است
همیشه فکر می‌کردیم جنگ‌های ۳۰ سال اخیر در خاورمیانه، منجر به تغییر اقلیم این منطقه و بروز آلودگی‌های مختلف زیست‌محیطی شده است. البته در این مورد اشتباه نمی‌کردیم، با این حال اواخر هفته خبری منتشر شد مبنی بر اینکه دانشمندان با استفاده از داده‌های ماهواره‌ی «آورا» ناسا، به نتایج جدیدی رسیده‌اند. اینکه درگیری‌های گسترده در خاورمیانه که از سال ۲۰۱۰ آغاز شده، منجر به کاهش آلودگی هوا شده است. دلیل این کاهش، مهاجرت مردم به خارج از شهرهای بزرگ درگیر جنگ، مثل دمشق بوده است. در پژوهش جدید، از داده‌های این ماهواره برای تشخیص اینکه چگونه فعالیت‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی می‌تواند بر آلودگی هوا تاثیر بگذارد استفاده شده. نتیجه‌ی این پژوهش در ژورنال «ساینس ادونسز» (Science Advances) منتشر شده است.
در حقیقت باید گفت که جنگ در خاورمیانه، منجر به مهاجرت مردم از شهرهای بزرگ درگیر جنگ و در نتیجه کاهش جمعیت آن‌ها شده است. این باعث شده که فعالیت‌های اقتصادی، رفت و آمد با وسایل نقلیه‌ی بنزینی-گازوییلی و در نتیجه آلودگی هوا کاهش یابد. پژوهشگران می‌گویند که سطح آلاینده‌های هوا در کشورهایی مثل سوریه و عراق که در سال‌های اخیر درگیر جنگ‌های داخلی بوده‌اند، به شکل محسوس کاهش پیدا کرده است. از زمان شروع جنگ داخلی سوریه، میزان نیتروژن-دی‌اکسید هوا در دمشق تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. این درحالیست که دست کم از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰، خاورمیانه به دلیل رشد اقتصادی، مثل شرق آسیا افزایشی سریع در آلودگی هوا را تجربه می‌کرد. با این حال پس از وقوع انقلاب‌های متعدد در کشورهای عرب خاورمیانه و درگیر شدن آن‌ها در جنگ‌های فرسایشی داخلی، این افزایش آلودگی هوا متوقف شد.
