هفت روز با دانش (۲۳ شهریور ۹۴)

در حالی که کم‌کم به پایان تابستان نزدیک می‌شویم، طی چند روز گذشته، شاهد رویدادهای جالبی در دنیای دانش بودیم. از توجه ویژه‌ی شماره‌ی چهارم سپتامبر نشریه‌ی ساینس، به علم در ایران گرفته تا کشف یک گونه‌ی جدید از انسان و دریافت نخستین عکس‌های با کیفیت از فضاپیمای افق‌های نو. با «هفت روز با دانش» این هفته همراه باشید.

۱. نشریه‌ی ساینس از ایران می‌گوید

نشریه‌ی ساینس، در شماره‌ی چهارم سپتامبر ۲۰۱۵،‌ گزارش‌هایی ویژه‌ از وضعیت علم در ایران منتشر کرد. عکس جلد این شماره نیز به ایران اختصاص داشت و در آن، گزارش‌هایی از وضعیت محیط‌زیست ایران، دریاچه‌ی ارومیه، پروژه‌‌های دانش‌های بنیادین و رصدخانه‌ی ملی ایران آمده بود. ساینس در این شماره به خصوص بر وضعیت ایران پیش و پس از توافق هسته‌ای تمرکز کرده است و گزارشگر اعتقاد داشته که هرچند در شرایط تحریم، ایرانی‌ها با استفاده از تلاش و نبوغ خود پیشرفت خوبی در علم داشتند،‌ ولی پس از تحریم و باز شدن درب‌های غرب بر روی ایران، پیشرفت پروژه‌های علمی در ایران تسریع می‌شود. ما در دیجی‌کالا‌مگ، هر چهار گزارش ساینس را پوشش دادیم. گزارش‌هایی که از لینک‌های زیر قابل دسترسی هستند.

• نجات دریاچه‌ی نمک بزرگ ایران
• علم در ایران؛ پشتکار، نبوغ، تحریم
• مرثیه‌ای برای زیست‌بوم شکننده‌ی ایران
• از مراغه تا گرگش، رستاخیز نجوم در ایران

۲. کشف یک گونه‌ی جدید از انسان

هفته‌ی پیش خبر خیلی جالبی شنیدیم از کشف یک گونه‌ی جدید (و البته منقرض شده) از انسان در آفریقای جنوبی. کشف این گونه که احتمالا حدود سه میلیون سال پیش زندگی می‌کرده، باعث شد که تعداد گونه‌های کشف شده از انسان به حدود هشت عدد برسد. این گونه‌ی جدید، «هومونالدی» (Homo naledi) نام‌گذاری شده است و در زمان حیاتش آن‌قدر باهوش بوده که می‌توانسته مراسم‌های اجتماعی برگزار کند. این گونه جزو قدیمی‌ترین گونه‌های انسان است و می‌تواند مانند پلی بین ما و نخستی‌های ابتدایی‌تر باشد. جالب این‌جاست که غار محل کشف استخوان این انسان‌ها، دسترسی خیلی مشکلی دارد و از آن‌جا که استخوان چند نفر آن‌جا پیدا شده، دانشمندان حدس می‌زنند که جسد آن‌ها در نوعی مراسم تدفین آن‌جا قرار گرفته است.

این انسان‌ها کوچک‌اندام بوده‌اند و قدشان به ۱/۵ متر و وزن آن‌ها به ۴۵ کیلوگرم می‌رسیده است. در ضمن احتمالا مغزی به اندازه‌ی یک پرتقال داشته‌اند. هرچند که شانه‌های این انسان‌‌ها، خیلی شبیه به میمون‌های انسان نماست، ولی دست‌ها و پاهای آن‌ها شباهت زیادی به انسان‌های امروزی دارد. جمجمه،‌ دندان و لگن‌خاصره‌ی هومونالدی خیلی شبیه به گونه‌ی بسیار قدیمی انسان، یعنی «هوموهابیلیس» است. در نظر داشته باشید که گونه‌ی ما، «هوموساپین» (Homo sapiens) یا انسان هوشمند نام دارد و عمر آن به حدود ۲۰۰ هزار سال می‌رسد. ما و دیگر گونه‌ها، در سرده‌ی «انسان» (Homo) قرار داریم. از دیگر گونه‌های منقرض شده‌ی مشهور انسان می‌توان به «هومونئاندرتال»، «هوموارکتوس» و «هوموهایدلبرگنسیس» اشاره کرد.

۳. چین در سمت ناپیدای ماه کاوشگر فرود می‌آورد

ماه با زمین در قفل مداری قرار دارد. بدین معنی که زمان چرخش ماه به دور خودش، به اندازه‌ی زمان چرخش آن به دور زمین است و بنابراین ما همیشه از زمین فقط می‌توانیم یک سمت ماه را ببینیم. در طول تاریخ، همواره آن‌سوی ماه برای ما یک راز بوده است. اولین بار در سال ۱۹۵۹، فضاپیمای شوروی به نام «لونا ۳» (Luna 3) توانست از آن سوی ماه عکس بگیرد و آن را به زمین مخابره کند. تا به حال فضاپیماهای زیادی بر روی سطح ماه فرود آمده‌اند و حتی در برنامه‌های آپولو توانستیم ۱۲ انسان را بر روی سطح این سیاه فرود آوریم. ولی تا به حال هیچ فضاپیما و کاوشگری در سوی ناپیدای ماه فرود نیامده است. چین قصد دارد اولین کشوری باشد که این کار را انجام می‌دهد و قرار است که تا قبل از سال ۲۰۲۰ این کار را بکند.

مشکل بزرگ فرود کاوشگرها در آن سوی ماه، این است که ارتباط آن‌ها با زمین قطع می‌شود. بنابراین چینی‌ها احتمالا باید با استفاده از یک مدارگرد که می‌تواند داده‌ها را از کاوشگر روی سطح ناپیدای ماه دریافت کند، ارتباط آن با زمین را برقرار کند. چین در سال ۲۰۱۳ نخستین کاوشگر خود را بر روی سطح پیدای ماه فرود آورد و بعد از آمریکا و شوروی سومین کشوری شد که این کار را انجام داد.

۴. نخستین عکس‌های با کیفیت از پلوتو دریافت شد

حدود دو ماه پیش بود که فضاپیمای «افق‌های نو»، پس از ۹ سال سفر، به سیاره‌ی کوتوله‌ی پلوتو رسید و از کنار آن گذر کرد. این فضاپیما در گذر خود از کنار پلوتو، عکس‌های بسیاری گرفت و داده‌های زیادی جمع‌آوری کرد. اطلاعاتی آن‌قدر حجیم که فرصت ارسال همه‌ی آن‌ها به زمین وجود نداشت. در آن لحظات، فقط عکس‌ها و داده‌های با حجم کمتر به زمین ارسال می‌شد. افق‌های نو، اطلاعات حجیم‌تر را در حافظه‌ی خود نگه داشت تا سر فرصت آن‌ها را به زمین بفرستد. هفته‌ی پیش خبری شنیدیم مبنی بر اینکه دانلود اطلاعات و عکس‌های با کیفیت از افق‌های نو شروع شده است و چند روز بعدش هم اولین عکس‌های با کیفیت آن را بر روی سایت ناسا دیدیم. در این عکس‌ها، اشکالی عجیب روی سطح پلوتو دیده می‌شود و این سیاره‌ی کوتوله دارای دره‌ها، کوه‌ها و دشت‌های بزرگ فراوان است.

۵. اگر همه‌ی سوخت‌های فسیلی را مصرف کنیم، یخ‌های جنوبگان ذوب می‌شود

تا به حال مشکل ذوب شدن یخ‌ها، عموما متوجه یخچال‌های قطب شمال بود. قطب جنوب سرزمین خیلی وسیع‌تری است که یخچال‌های عظیم‌تری دارد و تا به حال تغییر اقلیم، تاثیر کمتری بر روی آن داشته است. با این حال اکنون دانشمندان تخمین زده‌اند که اگر همینطور به استفاده از سوخت‌های فسیلی ادامه بدهیم و همه‌ی ذخایر کنونی آن را تمام کنیم، زمین آن‌قدر گرم می‌شود که تمام یخ‌های قطب‌جنوب و سرزمین جنوبی نیز ذوب خواهند شد. انتظار می‌رود، ذوب شدن یخ‌های سرزمین جنوبی که منطقه‌ی خیلی بزرگتری از جنوبگان را شامل می‌شود، در هر قرن سه متر به آب اقیانوس‌ها اضافه کند. این باعث می‌شود که شهرهای ساحلی زیر آب بروند. اگر همه‌ی یخ‌های سرزمین جنوبی ذوب شوند، آب اقیانوس تا ۶۰ متر بالا می‌آید و این یک خطر جدی برای کل موجودات زنده‌ی خشکی‌های زمین است.

۶. زمان پرتاب قدرتمندترین موشک فضایی جهان مشخص شد

قدرتمند‌ترین موشک فضایی جهان، «ساترن ۵» بود که در دهه‌ی ۶۰ و ۷۰ میلادی، فضاپیماهای آپولو را به ماه برد. حالا شرکت «اسپیس‌ایکس» متعلق به آقای «ایلان‌ماسک» موشک قدرتمندی به نام «فالکون هوی» (Falcon Heavy) را ساخته که هرچند به اندازه‌ی ساترن ۵ قدرتمند نیست، ولی دومین موشک فضایی قدرتمند جهان به حساب می‌آید. اکنون زمان پرتاب این موشک هم مشخص شده و قرار است که در ماه آوریل سال دیگر، به فضا پرتاب شود. این موشک توانایی حمل ۵۳ تن بار به مدار زمین را دارد و تا به حال چند بار پرتاب آن به تاخیر افتاده است. موشک‌های شرکت اسپیس‌ایکس را معمولا با موشک «فالکون ۹» می‌شناسیم که نوعی موشک قابل بازیابی است. بدین ترتیب که پس از حمل محموله به فضا، به زمین بازمی‌گردد و فرود می‌آید تا دوباره بتوان از آن استفاده کرد. برخلاف فالکون هوی، فالکون ۹ فقط می‌تواند باری به اندازه‌ی ۱۳ تن را به مدار زمین حمل کند.