گردشگری چه تاثیراتی بر محیط‌زیست دارد؟

۱۹ آذر ۱۳۹۹ زمان مورد نیاز برای مطالعه: ۶ دقیقه

مدیریت صحیح و هدف­‌گذاری اصولی، نه ­تنها پتانسیل و اثربخشی گردشگری را تقویت خواهد کرد بلکه حتی می­تواند در امر حفاظت از محیط­زیست نیز گامی موثر تلقی شود. حفاظت از محیط­زیست مشخصاً به معنای حفظ گردشگر است چرا که فرضاً دسترسی به آب سالم و باکیفیت متضمن اقامت مطلوب­‌تر و امن­‌تری برای کلیه گردشگران خواهد بود. این بدان معناست که صنعت گردشگری به غیر از ابعاد اقتصادی و اجتماعی می­بایست به مسائلی از جمله ویژگی‌های طبیعی و کاربری‌های سازگار با محیط­زیست نیز توجه داشته باشد.

تاثیرات زیست­‌محیطی گردشگری

آینده گردشگری به نحوی ناگسستنی با کیفیت محیط­زیست گره خورده است. کاهش تنوع‌­زیستی به واسطه تاثیر مستقیم ناشی از حضور گردشگران در طبیعت، تشدید عوارض تخریب لایه اوزون به دلیل کاربرد گسترده برخی مواد از جمله کلروفلوروکربن‌ها (CFCs) و هاولون‌ها در یخچال‌ها، تهویه‌­های مطبوع و قوطی­‌های اسپری آئروسل خصوصاً در هتل‌ها و مراکز اقامتی، انتشار آلاینده­‌های صنعت حمل و نقل و برخی موارد دیگر از جمله تاثیرات زیست­‌محیطی ناشی از صنعت گردشگری است که برنامه ­محیط­زیست سازمان ملل بدان‌ها می‌پردازد.

اما معرفی گونه­‌های گیاهی و جانوری غیربومی یکی از معضلات کمتر شناخته­‌شده گردشگری است که نه­‌تنها محیط ­طبیعی بلکه حتی ابنیه تاریخی را هم تهدید می­‌کند. برنامه محیط‌­زیست سازمان ملل اعلام کرده که گردشگران و کارپردازان آن‌ها اغلب به صورت غیرعمد عامل انتقال گونه­‌های مختلف گیاهی و جانوری از حشرات و ویروس‌های بیماری‌زا گرفته تا گیاهان زراعی و وحشی غیربومی به محیط‌های طبیعی هستند.

بیش‌تر گونه­‌های غیربومی به دلیل عدم تطابق با شرایط محیطی می­‌توانند باعث اختلالات جبران‌­ناپذیر و حتی نابودی اکوسیستم‌های طبیعی شوند‌. به عنوان مثال تحقیقات نشان داده که عامل ورود گیاه علفی و غیربومی چبر به قطب جنوب، حضور دانشمندان و گردشگران در این محیط بوده است. پروفسور استیون کوهن (Stephen Cohen) یک اکولوژیست از دانشگاه استلنبوش(Stellenbosch University) آفریقای جنوبی است که تحقیقات گسترده­‌ای در این زمینه انجام داده. وی و همکارانش پس از نمونه‌­برداری از لباس، کفش، کیف و ابزار نزدیک به ۲ درصد، دقیقاً ۸۵۳ نفر از دانشمندان و گردشگرانی که در خلال سال ۲۰۰۷ و اوایل ۲۰۰۸ (۱۳۸۶ و۱۳۸۷ ه.ش.) از قطب جنوب بازدید کرده بودند، به نتایج عجیبی دست پیدا کردند. آن‌ها بیش‌تر از ۲.۶۰۰ دانه بذر و سایر ساختارهای گیاهی را از وسایل این افراد استخراج کردند.

به گفته پروفسور کوهن، بذرها و سایر ساختارهای بیولوژیک در شرایط مناسب می­توانند به راحتی رشد و تکثیر شوند و از آنجایی که در برهه زمانی مذکور حدود ۳۳ هزار گردشگر و ۷ هزار دانشمندان از قطب جنوب بازدید کرده­اند لذا پژوهشگران معتقدند که هر کدام از آن‌ها احتمالاً توانسته­‌اند حداقل ۲ تا ۳ بذر گیاهی را با خود به این منطقه وارد کنند. اهمیت این مساله زمانی مشخص می­‌شود که بدانید، حداقل ۴۹ الی ۶۱ درصد از گیاهان غیربومی وارداتی توانایی سازگاری با شرایط قطب و بر هم زدن اکوسیستم این محیط را دارند.

خطر پیش روی محیط‌های بکر طبیعی

برخی از تاثیرات گردشگری غیرمسوولانه می‌­تواند برای محیط‌های بکر طبیعی به شدت بحران­‌ساز باشد و این یکی از دلایلی است که انجام ارزیابی‌­های زیست­محیطی جامع را در چنین عرصه­‌هایی ضروری و اجتناب­‌ناپذیر می‌­سازد.

۱) نمونه موردی لاک‌پشت‌های گوش قرمز در ایران

لاک­پشت‌های گوش قرمز یا رِد اِسلایدر(Red-eared Slider)  یکی از اعضای خانواده لاک­‌پشت‌های برکه­‌ای است که این روزها به عنوان گونه‌­ای غیربومی و مهاجم بلای جان بسیاری از آبزیان بومی کشور ما شده. این گونه بومی جنوب آمریکا و شمال مکزیک است اما حضور آن در سایر مناطق از جمله تعدادی از برکه­‌ها و دریاچه‌­های کشور به واسطه معرفی و رهاسازی‌­های گسترده توسط عوامل انسانی بالاخص در زمان تعطیلات نوروزی بوده. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان) لاک­‌پشت‌های گوش قرمز را در فهرست ۱۰۰ گونه فوق مهاجم جهان قرار داده است. این لاک‌­پشت‌های کوچک و ظاهراً دوست­‌داشتنی که در ایام پیش از عید نه­ تنها کودکان بلکه حتی بزرگسالان را هم تحت‌­تاثیر قرار داده و مشتاق به خریداری می‌کنند، اغلب زیاد زنده نمی­‌مانند اما آن‌هایی که به حیات خود ادامه می‌­دهند، مقاوم‌­تر هستند و به سرعت نیز رشد می‌­کنند چنانچه پس از مدتی خریداران از همه­‌جا بی‌­خبر به راحتی آن‌ها را در نزدیک‌ترین برکه­ محل سکونت خود رها می‌کنند. زنگ خطر برای محیط­زیست نیز دقیقاً از همین‌­جا زده می‌­شود. گونه‌­ای غیربومی با زادآوری بالا که از دو سالگی و در هر سال حدود دو تا سه بار تخم‌گذاری می­‌کند‌، می­تواند از بسیاری جهات برای گونه­‌های بومی خطرناک باشد.

این لاک­پشت‌ها همه‌­چیز می­‌خورند از ماهی گرفته تا قورباغه و حشرات. حتی گزارشاتی از حمله آن‌ها به اردک‌ها نیز ارائه شده که به طور مشخص تاکیدی است بر خصلت تهاجمی و خجالتی نبودن آن‌ها در مقایسه با گونه‌­های بومی بالاخص در ایران که چنین خصایصی ندارند. تحقیقات نشان می‌دهد که با توجه به زمان طولانی که از معرفی این گونه در اکثر زیستگاه‌­های جهان (اروپا ، آسیا و استرالیا) گذشته و با توجه به قدرت سازگاری بالای این گونه، متاسفانه اغلب آن‌ها توانسته‌­اند در زیستگاه‌های جدید، جمعیت‌های پایداری تشکیل دهند. این لاک­پشت‌ها بسیار جسور و بی‌­باک هستند و رقابت آن‌ها بر سر غذا اغلب منجر به شکست طرف مقابل خواهد شد. علاوه بر این‌ها لاک‌­پشت‌های گوش قرمز به واسطه حضور طولانی‌­مدت در آکواریوم‌ها می­‌توانند معرف بسیاری از پاتوژن‌ها یا عوامل بیماری‌زای ناشناخته به زیستگاه‌­های جدید باشند.

۲) نمونه موردی، گالاپاگوس

یکی از بارزترین نمونه­‌های تاثیر گردشگری بر محیط‌های بکر را می­توان در جزایر گالاپاگوس سراغ گرفت. تحقیقات نشان داده که از زمان کشف گالاپاگوس در سال ۱۵۳۵ میلادی (۹۱۴ ه.ش.) تاکنون گونه‌­های غیربومی بسیاری وارد این جزایر شده که برخی نظیر بز، گربه و تعدادی از میوه­‌ها و سبزیجات مشخصاً عمدی بوده و برخی دیگر از جمله انواع جوندگان، حشرات و علف‌های هرز به صورت کاملاً اتفاقی به محیط وارد شده­. البته خبر خوشحال‌­کننده این است که به علت دوری گالاپاگوس از جوامع بشری کماکان ۹۵ درصد از گونه‌­های مختلف این جزایر، به صورت بومی باقی مانده­‌اند.

اکوسیستم‌هایی نظیر گالاپاگوس به دلایل متعدد از جمله ایزوله بودن در برابر عوامل خارجی اغلب بسیار آسیب­‌پذیر هستند. به همین دلیل از دهه ۱۹۹۰ میلادی (۱۳۶۹ الی ۱۳۷۹ ه.ش.) و به منظور مواجهه با خطرات ناشی از ورود گونه‌­های غیربومی، مجموعه­‌ای تحت عنوان «قرنطینه و بازرسی گالاپاگوس» تاسیس و شروع به فعالیت کرد. این مجموعه در حال حاضر جدای از بارکشتی‌­ها­ و هواپیماها، کلیه وسایل گردشگران را نیز با استفاده از پیشرفته‌­ترین تجهیزات مورد بازبینی قرار می­‌دهد تا هیچ گونه­‌ای اعم از گیاه یا جانور به صورت اتفاقی وارد این محیط بکر نشود.

اصول و راهکارهای دستیابی به گردشگری انسان و محیط­زیست محور

سازمان گردشگری جهانی در اجلاس سال ۱۹۹۲ ریو (کنفرانس سازمان ملل دریاره محیط­زیست و توسعه) دو پیشنهاد مهم را در این زمینه مطرح ساخت: نخست اینکه آگاهی زیست­‌محیطی بایستی به واسطه سفر و گردشگری ارتقاء پیدا کند. دوم اینکه گردشگری با مدیریت صحیح لزوماً می­بایست دوستدار محیط­زیست باشد و نه در مقابل آن.

راهکارها و چهارچوب گردشگری موفق و پایدار بر مبنای ۷ اصل اساسی استوار است: ۱) شناخت مکان‌های باارزش اعم از طبیعی، فرهنگی و … ۲) پیگیری و جستجوی مستمر جهت اضافه کردن بر فهرست مکان‌های فوق‌­الذکر ۳) توسعه همکاری‌های مفید چندجانبه چه در زمینه گردشگری و چه در زمینه مسائل علمی ۴) وارد کردن میراث طبیعی، فرهنگی و گردشگری در برنامه‌­های تجاری و حرفه­‌ای ۵) تشویق به سرمایه­‌گذاری و بازاریابی ۶) استفاده از تجربه‌­های ارزشمند گردشگری، علمی و … ۷) احترام به تعهدات، الزامات و حقوق جامعه مقصد.

سازمان محیط­زیست و میراث فرهنگی استرالیا چندین گام ساده را برای تحقق این اهداف کلان مطرح کرده که شاید اشاره بر یکی از موارد آن از بحث به دور نباشد: این سازمان یکی از گام‌های اساسی برای برنامه‌­ریزی در زمینه گردشگری را «تعیین و شناخت تاثیرات زیست‌­محیطی» می­‌داند و معتقد است که در این مبحث برنامه‌­ریزان صنعت گردشگری می­بایست حداقل به سوالات ذیل پاسخ دهند: آیا گردشگری در منطقه می­تواند به نوعی بر اکوسیستم‌ها یا گونه‌­های جانوری و گیاهی منحصربفرد تاثیرگذار باشد؟ اهرم مثبت گردشگری چگونه می­تواند در راستای حفاظت از چنین عرصه­‌هایی وارد عمل شود؟ آیا کلیه تاثیرات انسانی بر گیاهان، خاک، آب، حیات‌­وحش و مصالح ساختمانی قدیمی مورد مطالعه قرار گرفته؟ آیا ارزیابی­‌های زیست­‌محیطی و مطالعات باستان­‌شناسی حاکی از تایید گردشگری و پذیرش بازدیدکنندگان است؟ گردشگری چگونه می­‌تواند بر حفظ ذخایر طبیعی از جمله آب و مسائل مهم‌تری از جمله ترویج فرهنگ بازیافت تاثیر داشته باشد؟

اکنون همه این ریزاندیشی‌ها را مقایسه کنید با عملکرد سازمان حفاظت از محیط‌زیست که متاسفانه نه‌تنها درب‌های مناطق حفاظت‌شده را بر روی گردشگران عادی بسته بلکه حتی از پیاده‌سازی و اجرای راهکارهای کاهش تقابل نیز به دور مانده. بدیهی است که با ادامه این روند مناطق حفاظت‌شده روز به روز مهجورتر خواهند شد و حربه‌ منافع اقتصادی سایر صنایع بر منابع طبیعی که اتفاقاً واجد منافع کلان اقتصادی هستند، خواهد چربید.

telegram_ad2_1

برچسب‌ها :
دیدگاه شما

loading...
بازدیدهای اخیر
بر اساس بازدیدهای اخیر شما
تاریخچه بازدیدها
مشاهده همه