۲۰ فیلم ضروری برای فهم آنچه این روزها در اوکراین می‌گذرد
طی ماه‌های اخیر درگیری نظامی میان کشورهای اوکراین و روسیه یکی از خبرسازترین وقایع جهان بوده است؛ برای نزدیک‌شدن به قلب واقعه و درک بافتار، تاریخچه و ماهیت این درگیری، تماشای چه آثاری را می‌توان به سینمادوستان پیشنهاد کرد؟
تقریبا از اواخر سال ۲۰۱۳ ناآرامی‌هایی در اوکراین آغاز شد که سرنوشت و تاریخ سیاسی این کشور را دگرگون کرد. ناآرامی‌ها در واکنش به عملکرد ویکتور یانوکوویچ رییس جمهور و تمایل او به نزدیک‌ترشدن به روسیه بود؛ معترضین اما به دنبال یکپارچگی و نزدیکی بیشتر به اتحادیه اروپا بودند.
موج اعتراضاتی که تحت عنوان میدان اروپا (Euromaidan) آغاز شد به انقلاب سال ۲۰۱۴ اوکراین منجر شد؛ انقلابی که با درگیری‌های خشونت‌آمیز میان معترضان و نیروهای امنیتی در نهایت باعث برکناری رییس جمهور و سرنگونی دولت شد. تقریبا به محض سقوط دولت نزدیک به روسیه در اوکراین، جنگی طولانی و فرسایشی میان اوکراین و روسیه آغاز شد. درگیری ابتدا بر سر مناطقی خاص واجد پتانسیل‌های جدایی‌طلبی چون دنباس و کریمه بود اما نهایتا طی سال ۲۰۲۲ به اوج خود رسید و حمله تمام‌عیار نظامی روسیه به اوکراین را در پی داشت؛ حمله‌ای که از زمان جنگ جهانی دوم به این سو از نظر ابعاد بی‌سابقه بود.
اما این موضوع خبرساز و جنجال‌برانگیز ماه‌های اخیر را چگونه می‌توان از خلال آثار داستانی و مستند ساخته شده بهتر درک کرد. در لیستی که گردآورده‌ایم مجموعه‌ای از آثار معرفی شده‌اند؛ طیفی از مستندها و فیلم‌های داستانی که دوران وحشت در جمهوری شوروی سابق را به تصویر می‌کشند تا آثاری که وقایع سال‌های اخیر اوکراین و دورشدن این کشور از روسیه را تحلیل می‌کنند.
این ۲۰ فیلم می‌توانند تصویر نسبتا روشن‌تری از آنچه امروز در اوکراین می‌گذرد ارائه دهند و با ساختن یک پس‌زمینه پررنگ و پرجزییات درک وضعیت را تسهیل کنند.
۲۰- به سوی خانه (Homeward)
- کارگردان: Nariman Aliev
- بازیگران: Akhtem Seitablaev, Remzi Bilyalov, Dariya Barihashvili
- تاریخ اکران: ۲۰۱۹
درامی درگیرکننده و تاثیرگذار که به روابط میان تاتارهای کریمه و اوکراینی‌ها می‌پردازد. یکی از پسران مصطفی در مناطق شرقی اوکراین در جنگ کشته می‌شود و او به همراه پسر دیگرش جسد را برای دفن به کریمه می‌برند.
فیلم سینمایی «به سوی خانه» با مضامینی همچون از خودبیگانگی سروکار دارد؛ احساس عمیق بیگانگی هنگامی که مردم از جامعه، از یکدیگر و به طور کلی از یکپارچگی ملت‌بودن طرد می‌شوند.
۱۹- سایبورگ‌ها: قهرمانان هرگز نمی‌میرند (Cyborgs: Heroes Never Die)
- کارگردان: Akhtem Seitablaev
- بازیگران: Makar Tikhomirov, Vyacheslav Dovzhenko, Andrey Isaenko
- تاریخ اکران: ۲۰۱۷
«سایبورگ‌ها: قهرمانان هرگز نمی‌میرند» یکی از پردرآمدترین فیلم‌های سینمای اوکراین، داستان ماموریت دوهفته‌ای یک گردان اوکراینی را در فرودگاه دونتسک طی سال ۲۰۱۴ روایت می‌کند.
در حالی که این گردان مورد حمله شبه‌نظامیان طرفدار روسیه قرار گرفته، سربازان فعال در آن تلاش می‌کنند پاسخ‌هایی قانع‌کننده برای سوالاتی عمیق و فلسفی خود بیابند؛ سوالاتی درباره ماهیت جنگ، دشمن و هویت خود به عنوان شهروندان اوکراینی.
۱۸- دنباس (Donbass)
- کارگردان: Sergey Loznitsa
- بازیگران: Tamara Yatsenko, Irina Zayarmiuk, Grigory Masliuk
- تاریخ اکران: ۲۰۱۸
«دنباس» ساخته یکی از کارگردان‌های برجسته سینمای اوکراین سرگئی لوزنیتسا از طریق ترکیبی از داستان‌های گوناگون نگاهی چندوجهی به درگیری‌های منطقه دنباس دارد.
ماجراهای یک تهیه‌کننده فعال در یک کانال تلویزیونی که آثار تبلیغاتی سیاسی تولید می‌کند، شبه‌نظامیانی که در ایست‌بازرسی‌ها به جست‌وجو می‌پردازند، فرماندهان میدانی که برای روزنامه‌نگاران ژست می‌گیرند، همه و همه تکه‌های پازلی بزرگ از تصویر کلی درگیری‌ها ارایه می‌دهند.
می‌توان ادعا کرد فیلم لوزنیتسا از آثار ویدیویی یوتیوب الهام گرفته شده که وقایع دونتسک و لوهانسک را نمایش می‌دادند و مطالعه‌ای عمیق درباره جنگ و حقایق رسانه‌ای پیرامون آن است.
۱۷- آتلانتیس (Atlantis)
- کارگردان: Valentyn Vasyanovych
- بازیگران: Andriy Rymaruk, Liudmyla Bileka, Vasyl Antoniak
- تاریخ اکران: ۲۰۱۹
«آتلانتیس» از آثار تحسین‌شده سال‌های اخیر در آینده‌ای تخیلی می‌گذرد؛ آینده‌ای نه چندان دور طی سال ۲۰۲۵، یک سال پس از پیروزی اوکراین در جنگ با روسیه.
فیلم درباره یک پیشاهنگ سابق ارتش است که به عنوان عضوی از یک گروه درون یک ماموریت بشر دوستانه به دنبال اجساد سربازان است و این اجساد را نبش قبر می‌کند.
۱۶- بدون نشانه‌های آشکار (No obvious signs)
- کارگردان: Alina Gorlova
- بازیگران: Oksana Yakubova
- تاریخ اکران: ۲۰۱۸
عنوان این فیلم سینمایی یعنی «بدون نشانه‌های آشکار» به عبارتی خاص اشاره دارد؛ عبارتی که پزشکان برای توصیف سربازانی به کار می‌برند که به دلیل آسیب‌های روانی به کمک نیاز دارند.
فیلم سینمایی بدون نشانه‌های آشکار درباره یک افسر نظامی زن است که دوره توان‌بخشی خود را پشت سر می‌گذارد تا بتواند با وحشت جنگ و آنچه تجربه کرده عاقبت کنار بیاید.
۱۵- قوی‌تر از اسلحه (Stronger Than Arms)
- کارگردان: Babylon’۱۳
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۹
«قوی‌تر از اسلحه» را باید یکی دیگر از محصولات سینمای مقاومت ساخته بابیلون ۱۳ دانست. اثری درباره انقلاب اوکراین و جنگ متعاقب آن در مناطق شرقی این کشور.
عنوان فیلم برگرفته از عبارتی است که یکی از فیلم‌سازان از معترضین شنیده است: «دوربین‌های شما از اسلحه قوی‌ترند.»
۱۴- صدای ناهنجار دنباس (The Cacophony of Donbas)
- کارگردان: Igor Minaiev
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۸
ژیگا ورتوف کارگردان بسیار مشهور اهل شوروی سال ۱۹۳۱ یک اثر تبلیغاتی را با مضامین کارگری به نام «شور و شوق: سمفونی دنباس» (Enthusiasm: The Symphony of Donbas) ساخت.
ایگور مینایف سال ۲۰۱۸ عنوان فیلمش «صدای ناهنجار دنباس» را به شکلی طعنه‌آمیز در پاسخ به این اثر قدیمی تبلیغاتی انتخاب کرد. این فیلم که از طریق تدوین تصاویر آرشیوی ساخته شده اسطوره صنعتی خاصی را که از دنباس ساخته شده و شکل گرفته است طی دوران شوروی تا دهه ۱۹۹۰ و البته پس از آن مورد بررسی عمیق قرار می‌دهد.
تماشای این اثر سینمایی می‌تواند برای درک پیشینه اشغال منطقه دونتسک طی سال ۲۰۱۴ توسط روسیه مفید باشد.
۱۳- یادداشت جنگ (War Note)
- کارگردان: Roman Liubyi
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۲۰
«یادداشت جنگ» فیلمی است برپایه خاطرات و البته ویدیوهای شخصی سربازان اوکراینی که طی سال ۲۰۱۴ از دنباس دفاع می‌کردند. این اثر جنگ را از یک نمای نزدیک بی‌سابقه به نمایش می‌گذارد.
زیرنویس‌ها و توضیحات فیلم نشان می‌دهند که بخشی از کسانی که خاطرات‌شان مورد استفاده قرار گرفته از این درگیری‌ها جان سالم به در نبرده‌اند.
۱۲- زمین مثل یک پرتقال آبی است (The Earth Is Blue as an Orange)
- کارگردان: Iryna Tsilyk
- بازیگران: Ganna Gladka, Stanislav Gladky, Anastasiia Trofymchuk
- تاریخ اکران: ۲۰۲۰
«زمین مثل یک پرتقال آبی است» یک مستند موفق است در مورد خانواده‌ای ساکن دنباس. یک مادر مجرد به نام هانا و چهار فرزندش که ترس شدیدشان از حضور در منطقه جنگی را پشت اشتیاق‌شان به موسیقی و ساختن فیلم درباره خود پنهان می‌کنند.
عنوان فیلم از یک نقل قول پل الوار شاعر سوررئالیست فرانسوی گرفته شده؛ استعاره‌ای عالی از دنیای سوررئال میان جنگ و صلح.
۱۱- زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی (Winter on Fire: Ukraine’s Fight for Freedom)
- کارگردان: Evgeny Afineevsky
- بازیگران: Bishop Agapit, Catherine Ashton, Serhii Averchenko
- تاریخ اکران: ۲۰۱۵
«زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» احتمالا شناخته‌شده‌ترین مستند در میان تمام مستندهایی است که تحت عنوان مستندهای میدان (Maidan) شناخته می‌شوند و به وقایع انقلاب اوکراین می‌پردازند.
این فیلم نامزد اسکار به کارگردانی اوگنی آفینیفسکی روایتی بسیار روشن و درگیرکننده از زنجیره‌‌ی پیچیده‌ای از وقایع و رویدادهای سیاسی این کشور عرضه می‌کند. زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی از سال ۲۰۱۵ در شبکه نتفلیکس برای تماشا در دسترس بوده و به یکی از پربازدیدترین محصولات ساخت اوکراین در این شبکه تبدیل شده است.
۱۰- همه چیز شعله ور است (All Things Ablaze)
- کارگردان: Aleksey Solodunov, Dmitry Stoykov, Oleksandr Techynskyi
- بازیگران: Stuart D. Latham, Aleksey Solodunov, Dmitry Stoykov
- تاریخ اکران: ۲۰۱۴
«همه‌چیز شعله‌ور است» یک بررسی بسیار نزدیک، دقیق و در سطح میدانی نسبت به آنچه در رویدادهای انقلاب میدان گذشت ارایه می‌دهد.
این اثر که مشترکا به کارگردانی الکساندر تکینسکی، الکسی سولودونوف و دیمیتری استویکوف ساخته شده ماهیت چند وجهی انقلاب و جامعه اوکراین را به شکلی تحسین‌برانگیز به تصویر می‌کشد.
۹- میدان اروپا: راف کات (Euromaidan: The Rough Cut)
- کارگردان: Roman Bondarchuk, Yulia Gontaruk, Kateryna Gornostai…
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۴
سال ۲۰۱۳ دولت اوکراین جلسات مربوط به الحاق این کشور به اتحادیه اروپا را به حالت تعلیق در آورد. این تصمیم دوره‌ای از ناآرامی‌ها را در پی داشت که با استعفای رییس جمهور طرفدار روسیه و درگیری‌های آشکار در شرق اوکراین به اوج خود رسید.
در این گیرودار گروهی از فیلم‌سازان شروع به ضبط این تحولات می‌کنند تا از طریق کنار هم قراردادن دیدگاه این فیلم‌سازان بتوانیم تا حد ممکن از زاویه دیدی متکثر به عمق آنچه گذشته پی ببریم.
۸- کتاب سیاه میدان (The Black Book of Maidan)
- کارگردان: Yuriy Katynskiy, Asia Khmeleva, Anna Goltsberg,…
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۴
«کتاب سیاه میدان» یک محصول اساسی و نیرومند از مستندسازی مشارکتی است که توسط گروهی از دانشجویان سال دومی ساخته شده است.
این مستند جمعی به شکلی نوین تلاش دارد چالش‌های احساسی سخت ناشی از تجربه مشارکت مستقیم در یک انقلاب را برای مخاطبش بازآفرینی کند.
۷- میدان (Maidan)
- کارگردان: Sergei Loznitsa
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۴
مثل چندین اثر دیگر این فهرست «میدان» هم دیدگاه یک فیلم‌ساز دیگر، این بار یکی از شاخص‌ترین هنرمندان اوکراینی را به وقایع انقلاب سال‌های اخیر این کشور بازتاب می‌دهد.
نگاه سرگئی لوزنیتسا به انقلاب از خلال وقایع سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ پیش می‌رود که با دوربینی ثابت مراحل مختلف سیر اعتراضات را ثبت و ضبط کرده است.
این فیلم یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی وقایع میدان اروپا است چرا که توانست مخاطبان بین‌المللی پیدا کند و از زاویه دید عمده مخاطبان اثری بی‌طرف و استوار به نظر رسید.
۶- Varta1, Lviv, Ukraine
- کارگردان: Yuriy Hrytsyna
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۲۰۱۵
مستندی درباره فعالیت‌های جنبش اوتومیدان (Automaidan)، گروهی از رانندگان فعال که پس از عقب‌نشیی پلیس در واکنش به اعتراضات پرخشم فوریه ۲۰۱۴ از کانال رادیویی دیجیتال Varta 1 برای گشت‌زنی‌های کوتاه در خیابان‌ها استفاده کردند.
۵- سطوح دموکراسی (Levels of Democracy)
- کارگردان: Heorhiy Shkliarevsky
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۱۹۹۲
پرسترویکا مجموعه‌ای از فرایندهای اصلاحات سیاسی و اقتصادی بود جهت ایجاد تغییرات درون حزب کمونیست شوروی طی دهه ۱۹۸۰ که به شکلی گسترده با روی کار آمدن گورباچوف و گشایش فضا توسط او ارتباط داشتند.
«سطوح دموکراسی» اثری است که تلاش می‌کند داستان تظاهرات‌های گسترده اوکراین طی سال‌های آخر پرسترویکا و اولین سال استقلال اوکراین (سال ۱۹۹۱( را بیان کند. این فیلم با تمرکز بیشتر بر ماجراهای مربوط به کنگره جنبش مردمی اوکراین پیش می‌رود و می‌تواند پس زمینه تاریخی سودمندی را در اختیار علاقه‌مندان به وضعیت فعلی سیاسی این کشور قرار دهد.
۴- دیوار (The Wall)
- کارگردان: Israel Goldstein
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۱۹۸۸
«دیوار» مستندی است درباره تخریب «دیوار حافظه» (Wall of Memory)؛ یک اثر نقش برجسته عظیم و آوانگارد در کیف که آدا ریباچوک و ولودیمیر ملنیچنکو از سال ۱۹۶۸ روی ساختش کار می‌کردند.
این دیوار با بتن‌ریزی مقامات طی سال ۱۹۸۲ تخریب شد و مرمت این اثر هنری عاقبت سال ۲۰۲۱ از سر گرفته شد.
۳- فردا تعطیل است (Tomorrow Is a Holiday)
- کارگردان: Serhiy Bukovsky
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۱۹۸۷
این فیلم در آغاز دوران پرسترویکا، مشکلات زندگی روزمره را درون یک کارخانه فرآوری طیور به نمایش می‌گذارد.
«فردا تعطیل است» که با آثار تبلیغاتی و سیاسی دوران خود به شدت متفاوت بود و با استانداردهای دوران خود بسیار فاصله داشت بحران اجتماعی عمیقی را در جامعه شوروی به تصویر می‌کشید. فردا تعطیل است از دیگر آثاری است که می‌توان پس‌زمینه تاریخی مناسبی را در اختیار قرار دهد و نکات سودمندی را از دوران نزدیک به نابودی شوروی به تصویر بکشد.
۲- چرنوبیل: تاریخچه هفته‌های دشوار (Chernobyl: Chronicles of the Difficult Weeks)
- کارگردان: Vladimir Shevchenko
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: ۱۹۸۷
فاجعه چرنوبیل واقعه‌ای مشهور است که سال ۱۹۸۶ رخ داد؛ یک حادثه هسته‌ای ناگوار درون راکتور هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل در شمال اوکراین که آن روزها بخشی از شوروی بود.
«چرنوبیل: تاریخچه هفته‌های دشوار» مستندی است که فیلم‌برداری آن تنها چند روز پس از انفجار فاجعه‌بار نیروگاه هسته‌ای آغاز شد. کارگردان این مستند ولودیمیر شوچنکو به دلیل مسمومیت شدید بر اثر تشعشع، خود یک ماه پس از انتشار مستندش درگذشت.
۱– قحطی اکسیژن (Oxygen Starvation)
- کارگردان: Andriy Donchyk
- بازیگران: Pyotr Benyuk, Taras Denisenko, Aleksey Gorbunov
- تاریخ اکران: ۱۹۹۲
«قحطی اکسیژن» یکی اولین فیلم‌های غیردولتی بود که پس از دوران استقلال اوکراین ساخته شدند. فیلم درباره یک سرباز اوکراینی است و آزارهایی را مورد بررسی قرار می‌دهد که سربازان جدید ارتش شوروی به شکل سنتی پس از پیوستن به نیروهای نظامی تجربه می‌کردند.
بررسی این وقایع براساس تجربیات واقعی خود کارگردان آندری دانچیک و نویسنده آن یوری آندروکویچ است.
