۲۰ فیلم ضروری برای فهم آنچه این روزها در اوکراین می‌گذرد
طی ماه‌های اخیر درگیری نظامی میان کشورهای اوکراین و روسیه یکی از خبرسازترین وقایع جهان بوده است؛ برای نزدیک‌شدن به قلب واقعه و درک بافتار، تاریخچه و ماهیت این درگیری، تماشای چه آثاری را می‌توان به سینمادوستان پیشنهاد کرد؟
تقریبا از اواخر سال 2013 ناآرامی‌هایی در اوکراین آغاز شد که سرنوشت و تاریخ سیاسی این کشور را دگرگون کرد. ناآرامی‌ها در واکنش به عملکرد ویکتور یانوکوویچ رییس جمهور و تمایل او به نزدیک‌ترشدن به روسیه بود؛ معترضین اما به دنبال یکپارچگی و نزدیکی بیشتر به اتحادیه اروپا بودند.
موج اعتراضاتی که تحت عنوان میدان اروپا (Euromaidan) آغاز شد به انقلاب سال 2014 اوکراین منجر شد؛ انقلابی که با درگیری‌های خشونت‌آمیز میان معترضان و نیروهای امنیتی در نهایت باعث برکناری رییس جمهور و سرنگونی دولت شد. تقریبا به محض سقوط دولت نزدیک به روسیه در اوکراین، جنگی طولانی و فرسایشی میان اوکراین و روسیه آغاز شد. درگیری ابتدا بر سر مناطقی خاص واجد پتانسیل‌های جدایی‌طلبی چون دنباس و کریمه بود اما نهایتا طی سال 2022 به اوج خود رسید و حمله تمام‌عیار نظامی روسیه به اوکراین را در پی داشت؛ حمله‌ای که از زمان جنگ جهانی دوم به این سو از نظر ابعاد بی‌سابقه بود.
اما این موضوع خبرساز و جنجال‌برانگیز ماه‌های اخیر را چگونه می‌توان از خلال آثار داستانی و مستند ساخته شده بهتر درک کرد. در لیستی که گردآورده‌ایم مجموعه‌ای از آثار معرفی شده‌اند؛ طیفی از مستندها و فیلم‌های داستانی که دوران وحشت در جمهوری شوروی سابق را به تصویر می‌کشند تا آثاری که وقایع سال‌های اخیر اوکراین و دورشدن این کشور از روسیه را تحلیل می‌کنند.
این 20 فیلم می‌توانند تصویر نسبتا روشن‌تری از آنچه امروز در اوکراین می‌گذرد ارائه دهند و با ساختن یک پس‌زمینه پررنگ و پرجزییات درک وضعیت را تسهیل کنند.
20- به سوی خانه (Homeward)
- کارگردان: Nariman Aliev
- بازیگران: Akhtem Seitablaev, Remzi Bilyalov, Dariya Barihashvili
- تاریخ اکران: 2019
درامی درگیرکننده و تاثیرگذار که به روابط میان تاتارهای کریمه و اوکراینی‌ها می‌پردازد. یکی از پسران مصطفی در مناطق شرقی اوکراین در جنگ کشته می‌شود و او به همراه پسر دیگرش جسد را برای دفن به کریمه می‌برند.
فیلم سینمایی «به سوی خانه» با مضامینی همچون از خودبیگانگی سروکار دارد؛ احساس عمیق بیگانگی هنگامی که مردم از جامعه، از یکدیگر و به طور کلی از یکپارچگی ملت‌بودن طرد می‌شوند.
19- سایبورگ‌ها: قهرمانان هرگز نمی‌میرند (Cyborgs: Heroes Never Die)
- کارگردان: Akhtem Seitablaev
- بازیگران: Makar Tikhomirov, Vyacheslav Dovzhenko, Andrey Isaenko
- تاریخ اکران: 2017
«سایبورگ‌ها: قهرمانان هرگز نمی‌میرند» یکی از پردرآمدترین فیلم‌های سینمای اوکراین، داستان ماموریت دوهفته‌ای یک گردان اوکراینی را در فرودگاه دونتسک طی سال 2014 روایت می‌کند.
در حالی که این گردان مورد حمله شبه‌نظامیان طرفدار روسیه قرار گرفته، سربازان فعال در آن تلاش می‌کنند پاسخ‌هایی قانع‌کننده برای سوالاتی عمیق و فلسفی خود بیابند؛ سوالاتی درباره ماهیت جنگ، دشمن و هویت خود به عنوان شهروندان اوکراینی.
18- دنباس (Donbass)
- کارگردان: Sergey Loznitsa
- بازیگران: Tamara Yatsenko, Irina Zayarmiuk, Grigory Masliuk
- تاریخ اکران: 2018
«دنباس» ساخته یکی از کارگردان‌های برجسته سینمای اوکراین سرگئی لوزنیتسا از طریق ترکیبی از داستان‌های گوناگون نگاهی چندوجهی به درگیری‌های منطقه دنباس دارد.
ماجراهای یک تهیه‌کننده فعال در یک کانال تلویزیونی که آثار تبلیغاتی سیاسی تولید می‌کند، شبه‌نظامیانی که در ایست‌بازرسی‌ها به جست‌وجو می‌پردازند، فرماندهان میدانی که برای روزنامه‌نگاران ژست می‌گیرند، همه و همه تکه‌های پازلی بزرگ از تصویر کلی درگیری‌ها ارایه می‌دهند.
می‌توان ادعا کرد فیلم لوزنیتسا از آثار ویدیویی یوتیوب الهام گرفته شده که وقایع دونتسک و لوهانسک را نمایش می‌دادند و مطالعه‌ای عمیق درباره جنگ و حقایق رسانه‌ای پیرامون آن است.
17- آتلانتیس (Atlantis)
- کارگردان: Valentyn Vasyanovych
- بازیگران: Andriy Rymaruk, Liudmyla Bileka, Vasyl Antoniak
- تاریخ اکران: 2019
«آتلانتیس» از آثار تحسین‌شده سال‌های اخیر در آینده‌ای تخیلی می‌گذرد؛ آینده‌ای نه چندان دور طی سال 2025، یک سال پس از پیروزی اوکراین در جنگ با روسیه.
فیلم درباره یک پیشاهنگ سابق ارتش است که به عنوان عضوی از یک گروه درون یک ماموریت بشر دوستانه به دنبال اجساد سربازان است و این اجساد را نبش قبر می‌کند.
16- بدون نشانه‌های آشکار (No obvious signs)
- کارگردان: Alina Gorlova
- بازیگران: Oksana Yakubova
- تاریخ اکران: 2018
عنوان این فیلم سینمایی یعنی «بدون نشانه‌های آشکار» به عبارتی خاص اشاره دارد؛ عبارتی که پزشکان برای توصیف سربازانی به کار می‌برند که به دلیل آسیب‌های روانی به کمک نیاز دارند.
فیلم سینمایی بدون نشانه‌های آشکار درباره یک افسر نظامی زن است که دوره توان‌بخشی خود را پشت سر می‌گذارد تا بتواند با وحشت جنگ و آنچه تجربه کرده عاقبت کنار بیاید.
15- قوی‌تر از اسلحه (Stronger Than Arms)
- کارگردان: Babylon’13
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2019
«قوی‌تر از اسلحه» را باید یکی دیگر از محصولات سینمای مقاومت ساخته بابیلون 13 دانست. اثری درباره انقلاب اوکراین و جنگ متعاقب آن در مناطق شرقی این کشور.
عنوان فیلم برگرفته از عبارتی است که یکی از فیلم‌سازان از معترضین شنیده است: «دوربین‌های شما از اسلحه قوی‌ترند.»
14- صدای ناهنجار دنباس (The Cacophony of Donbas)
- کارگردان: Igor Minaiev
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2018
ژیگا ورتوف کارگردان بسیار مشهور اهل شوروی سال 1931 یک اثر تبلیغاتی را با مضامین کارگری به نام «شور و شوق: سمفونی دنباس» (Enthusiasm: The Symphony of Donbas) ساخت.
ایگور مینایف سال 2018 عنوان فیلمش «صدای ناهنجار دنباس» را به شکلی طعنه‌آمیز در پاسخ به این اثر قدیمی تبلیغاتی انتخاب کرد. این فیلم که از طریق تدوین تصاویر آرشیوی ساخته شده اسطوره صنعتی خاصی را که از دنباس ساخته شده و شکل گرفته است طی دوران شوروی تا دهه 1990 و البته پس از آن مورد بررسی عمیق قرار می‌دهد.
تماشای این اثر سینمایی می‌تواند برای درک پیشینه اشغال منطقه دونتسک طی سال 2014 توسط روسیه مفید باشد.
13- یادداشت جنگ (War Note)
- کارگردان: Roman Liubyi
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2020
«یادداشت جنگ» فیلمی است برپایه خاطرات و البته ویدیوهای شخصی سربازان اوکراینی که طی سال 2014 از دنباس دفاع می‌کردند. این اثر جنگ را از یک نمای نزدیک بی‌سابقه به نمایش می‌گذارد.
زیرنویس‌ها و توضیحات فیلم نشان می‌دهند که بخشی از کسانی که خاطرات‌شان مورد استفاده قرار گرفته از این درگیری‌ها جان سالم به در نبرده‌اند.
12- زمین مثل یک پرتقال آبی است (The Earth Is Blue as an Orange)
- کارگردان: Iryna Tsilyk
- بازیگران: Ganna Gladka, Stanislav Gladky, Anastasiia Trofymchuk
- تاریخ اکران: 2020
«زمین مثل یک پرتقال آبی است» یک مستند موفق است در مورد خانواده‌ای ساکن دنباس. یک مادر مجرد به نام هانا و چهار فرزندش که ترس شدیدشان از حضور در منطقه جنگی را پشت اشتیاق‌شان به موسیقی و ساختن فیلم درباره خود پنهان می‌کنند.
عنوان فیلم از یک نقل قول پل الوار شاعر سوررئالیست فرانسوی گرفته شده؛ استعاره‌ای عالی از دنیای سوررئال میان جنگ و صلح.
11- زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی (Winter on Fire: Ukraine’s Fight for Freedom)
- کارگردان: Evgeny Afineevsky
- بازیگران: Bishop Agapit, Catherine Ashton, Serhii Averchenko
- تاریخ اکران: 2015
«زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» احتمالا شناخته‌شده‌ترین مستند در میان تمام مستندهایی است که تحت عنوان مستندهای میدان (Maidan) شناخته می‌شوند و به وقایع انقلاب اوکراین می‌پردازند.
این فیلم نامزد اسکار به کارگردانی اوگنی آفینیفسکی روایتی بسیار روشن و درگیرکننده از زنجیره‌‌ی پیچیده‌ای از وقایع و رویدادهای سیاسی این کشور عرضه می‌کند. زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی از سال 2015 در شبکه نتفلیکس برای تماشا در دسترس بوده و به یکی از پربازدیدترین محصولات ساخت اوکراین در این شبکه تبدیل شده است.
10- همه چیز شعله ور است (All Things Ablaze)
- کارگردان: Aleksey Solodunov, Dmitry Stoykov, Oleksandr Techynskyi
- بازیگران: Stuart D. Latham, Aleksey Solodunov, Dmitry Stoykov
- تاریخ اکران: 2014
«همه‌چیز شعله‌ور است» یک بررسی بسیار نزدیک، دقیق و در سطح میدانی نسبت به آنچه در رویدادهای انقلاب میدان گذشت ارایه می‌دهد.
این اثر که مشترکا به کارگردانی الکساندر تکینسکی، الکسی سولودونوف و دیمیتری استویکوف ساخته شده ماهیت چند وجهی انقلاب و جامعه اوکراین را به شکلی تحسین‌برانگیز به تصویر می‌کشد.
9- میدان اروپا: راف کات (Euromaidan: The Rough Cut)
- کارگردان: Roman Bondarchuk, Yulia Gontaruk, Kateryna Gornostai…
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2014
سال 2013 دولت اوکراین جلسات مربوط به الحاق این کشور به اتحادیه اروپا را به حالت تعلیق در آورد. این تصمیم دوره‌ای از ناآرامی‌ها را در پی داشت که با استعفای رییس جمهور طرفدار روسیه و درگیری‌های آشکار در شرق اوکراین به اوج خود رسید.
در این گیرودار گروهی از فیلم‌سازان شروع به ضبط این تحولات می‌کنند تا از طریق کنار هم قراردادن دیدگاه این فیلم‌سازان بتوانیم تا حد ممکن از زاویه دیدی متکثر به عمق آنچه گذشته پی ببریم.
8- کتاب سیاه میدان (The Black Book of Maidan)
- کارگردان: Yuriy Katynskiy, Asia Khmeleva, Anna Goltsberg,…
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2014
«کتاب سیاه میدان» یک محصول اساسی و نیرومند از مستندسازی مشارکتی است که توسط گروهی از دانشجویان سال دومی ساخته شده است.
این مستند جمعی به شکلی نوین تلاش دارد چالش‌های احساسی سخت ناشی از تجربه مشارکت مستقیم در یک انقلاب را برای مخاطبش بازآفرینی کند.
7- میدان (Maidan)
- کارگردان: Sergei Loznitsa
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2014
مثل چندین اثر دیگر این فهرست «میدان» هم دیدگاه یک فیلم‌ساز دیگر، این بار یکی از شاخص‌ترین هنرمندان اوکراینی را به وقایع انقلاب سال‌های اخیر این کشور بازتاب می‌دهد.
نگاه سرگئی لوزنیتسا به انقلاب از خلال وقایع سال‌های 2013 و 2014 پیش می‌رود که با دوربینی ثابت مراحل مختلف سیر اعتراضات را ثبت و ضبط کرده است.
این فیلم یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی وقایع میدان اروپا است چرا که توانست مخاطبان بین‌المللی پیدا کند و از زاویه دید عمده مخاطبان اثری بی‌طرف و استوار به نظر رسید.
6- Varta1, Lviv, Ukraine
- کارگردان: Yuriy Hrytsyna
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 2015
مستندی درباره فعالیت‌های جنبش اوتومیدان (Automaidan)، گروهی از رانندگان فعال که پس از عقب‌نشیی پلیس در واکنش به اعتراضات پرخشم فوریه 2014 از کانال رادیویی دیجیتال Varta 1 برای گشت‌زنی‌های کوتاه در خیابان‌ها استفاده کردند.
5- سطوح دموکراسی (Levels of Democracy)
- کارگردان: Heorhiy Shkliarevsky
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 1992
پرسترویکا مجموعه‌ای از فرایندهای اصلاحات سیاسی و اقتصادی بود جهت ایجاد تغییرات درون حزب کمونیست شوروی طی دهه 1980 که به شکلی گسترده با روی کار آمدن گورباچوف و گشایش فضا توسط او ارتباط داشتند.
«سطوح دموکراسی» اثری است که تلاش می‌کند داستان تظاهرات‌های گسترده اوکراین طی سال‌های آخر پرسترویکا و اولین سال استقلال اوکراین (سال 1991( را بیان کند. این فیلم با تمرکز بیشتر بر ماجراهای مربوط به کنگره جنبش مردمی اوکراین پیش می‌رود و می‌تواند پس زمینه تاریخی سودمندی را در اختیار علاقه‌مندان به وضعیت فعلی سیاسی این کشور قرار دهد.
4- دیوار (The Wall)
- کارگردان: Israel Goldstein
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 1988
«دیوار» مستندی است درباره تخریب «دیوار حافظه» (Wall of Memory)؛ یک اثر نقش برجسته عظیم و آوانگارد در کیف که آدا ریباچوک و ولودیمیر ملنیچنکو از سال 1968 روی ساختش کار می‌کردند.
این دیوار با بتن‌ریزی مقامات طی سال 1982 تخریب شد و مرمت این اثر هنری عاقبت سال 2021 از سر گرفته شد.
3- فردا تعطیل است (Tomorrow Is a Holiday)
- کارگردان: Serhiy Bukovsky
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 1987
این فیلم در آغاز دوران پرسترویکا، مشکلات زندگی روزمره را درون یک کارخانه فرآوری طیور به نمایش می‌گذارد.
«فردا تعطیل است» که با آثار تبلیغاتی و سیاسی دوران خود به شدت متفاوت بود و با استانداردهای دوران خود بسیار فاصله داشت بحران اجتماعی عمیقی را در جامعه شوروی به تصویر می‌کشید. فردا تعطیل است از دیگر آثاری است که می‌توان پس‌زمینه تاریخی مناسبی را در اختیار قرار دهد و نکات سودمندی را از دوران نزدیک به نابودی شوروی به تصویر بکشد.
2- چرنوبیل: تاریخچه هفته‌های دشوار (Chernobyl: Chronicles of the Difficult Weeks)
- کارگردان: Vladimir Shevchenko
- بازیگران: –
- تاریخ اکران: 1987
فاجعه چرنوبیل واقعه‌ای مشهور است که سال 1986 رخ داد؛ یک حادثه هسته‌ای ناگوار درون راکتور هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل در شمال اوکراین که آن روزها بخشی از شوروی بود.
«چرنوبیل: تاریخچه هفته‌های دشوار» مستندی است که فیلم‌برداری آن تنها چند روز پس از انفجار فاجعه‌بار نیروگاه هسته‌ای آغاز شد. کارگردان این مستند ولودیمیر شوچنکو به دلیل مسمومیت شدید بر اثر تشعشع، خود یک ماه پس از انتشار مستندش درگذشت.
1– قحطی اکسیژن (Oxygen Starvation)
- کارگردان: Andriy Donchyk
- بازیگران: Pyotr Benyuk, Taras Denisenko, Aleksey Gorbunov
- تاریخ اکران: 1992
«قحطی اکسیژن» یکی اولین فیلم‌های غیردولتی بود که پس از دوران استقلال اوکراین ساخته شدند. فیلم درباره یک سرباز اوکراینی است و آزارهایی را مورد بررسی قرار می‌دهد که سربازان جدید ارتش شوروی به شکل سنتی پس از پیوستن به نیروهای نظامی تجربه می‌کردند.
بررسی این وقایع براساس تجربیات واقعی خود کارگردان آندری دانچیک و نویسنده آن یوری آندروکویچ است.
