راهنمای رصد مریخ با تلسکوپ؛ فرصتی که تا سال ۲۰۳۵ تکرار نخواهد شد

امسال گردش اجرام سماوی رویدادهای تماشایی مهمی را به دوست‌داران آسمان شب هدیه کرده است. مقابله‌ی سیاره‌ی ناهید در بهار، دنباله‌دار نئووایز در تابستان، مقارنه‌ی مشتری و زحل در تابستان و پاییز و اکنون بهترین فرصت برای تماشای مریخ که تا سال ۲۰۳۵ (۱۴۱۴ خورشیدی) تکرار نخواهد شد و رصد آن با تلسکوپ چشم‌اندازی بی‌نظیر ارائه خواهد داد.

در طول چند ماه گذشته، مریخ در آسمان شب هر روز بزرگتر و روشن‌تر می‌شود و رصد آن با تلسکوپ می‌تواند هیجان تماشای آن را چند برابر کند. مشاهده‌ی کوچک شدن کلاهک قطبی و عوارض آشنایی مانند «سیرت بزرگ» (Syrtis Major Planum) و «خلیج‌وار نیم‌روز» (Sinus Meridiani) و همچنین دیدن تغییرات فصلی این سیاره که گاه با طوفان‌های شنی سراسری همراه است، می‌تواند از طریق تلسکوپ بسیار تماشایی باشد.

بهترین نمای مریخ

خوشبختانه امسال هیچ طوفان گرد و غباری تا به امروز عوارض سطحی مریخ را به طور قابل توجه پنهان نکرده است. حضیض مداری مریخ در سال ۲۰۱۸ زمان مناسبی برای بسیاری از رصدگران تلسکوپی بود اما با طوفان گرد و غبار سیاره‌ای که درست پیش از مقابله ایجاد شده بود، این فرصت از بین رفت. در آن سال همچنین مریخ با ارتفاع ۲۵- درجه در نیمکره‌ی جنوبی قرار گرفته بود و اثر جوی زمین، مانع از رصد مناسب آن می‌شد.

اما این بار شرایط متفاوت و البته مناسب است. این سیاره بیش از ۳۰ درجه بالاتر قرار دارد و با قطر ظاهری ۲۲٫۶ ثانیه‌ی قوسی که فقط ۱٫۸ ثانیه‌ی قوسی کمتر از سال ۲۰۱۸ است، شرایط رصدی بسیار مناسبی برای رصدگران نیمکره‌ی شمالی دارد.

• آیا آسمان شب از همه جای زمین به یک شکل دیده می‌شود؟

درخشش مریخ در صورت فلکی ماهی (حوت)
Credit: Bob King

در تاریخ ۶ اکتبر (۱۵ مهر) مریخ و زمین با تنها ۶۲ میلیون و ۷۰ هزار و ۴۹۲ کیلومتر (۶۲,۰۷۰,۴۹۳ کیلومتر) به نزدیک‌ترین فاصله رسیدند اما مقابله، یک هفته‌ی بعد و در روز ۱۳ اکتبر (۲۲ مهر) روی خواهد داد. مریخ در ماه آگوست (مرداد) به نزدیک‌ترین فاصله از خورشید رسید و سپس در حال فاصله گرفتن از آن (و البته از زمین) است. بنابراین ۶ اکتبر (۱۵ مهر) یک نقطه‌ی تعادل بین نزدیکی به زمین و فاصله از خورشید محسوب می‌شود.

مقابله‌ی زمین و مریخ
Credit: Socrates Linardos CC SA 4.0 International

آماده شدن برای رصد عوارض مریخ

پیش از نگاه به مریخ، خوب است بدانید که به کدام سمت مریخ نگاه می‌کنید. روی این سیاره هم درست مانند زمین طول و عرض جغرافیایی، موقعیت عوارض را مشخص می‌کند. برای اینکه بدانید کجا را می‌بینید، می‌توانید از شبیه‌ساز منظومه‌ی خورشیدی ناسا یا برنامه‌ی مارس پروفایلر اسکای‌اندتلسکوپ استفاده کنید.

• مسیر مریخ‌نورد «پشتکار» را به صورت زنده ببینید

برنامه‌ی دسکتاپ Meridian هم که نصف‌النهار مرکزی مریخ و چهار سیاره‌ی کلاسیک را فهرست می‌کند، می‌تواند کاربردی باشد. نصف‌النهار مرکزی یک خط فرضی است که از یک قطب به قطب دیگر کشیده شده و از میانه‌ی دیسک می‌گذرد. نماهای خوب از عوارض سطحی انتخاب شده می‌تواند تا ۴ ساعت بر نصف‌النهار مرکزی متمرکز باشد.

یکی از نکات جالب برای رصد دقیق، دیدن چرخش سیاره به عقب در شب‌های متوالی است. مریخ مانند دیگر سیاره‌ها، از شرق به غرب می‌چرخد اما به دلیل اینکه هر ۲۴٫۶ ساعت یک بار می‌گردد و سرعت گردش آن کاملا بر سرعت گردش زمین به دور خودش منطبق نیست، ویژگی‌های سطحی آن هر شب به آرامی ۹٫۵ درجه‌ی جغرافیایی روی سطح آن به سمت شرق حرکت می‌کنند.

بنابراین برای نمونه اگر در یک شب مشخص، خلیج‌وار نیم‌روز در ساعت ۹ شب از نصف‌النهار مرکزی بگذرد در شب بعد و در همان ساعت روی سطح، ۹٫۵ درجه‌ی جغرافیایی به سمت شرق دیده می‌شود و ۴۱ روز بعد دوباره از نصف‌النهار مرکزی خواهد گذشت.

کاوش دقیق مریخ

رصد مریخ با تلسکوپ در طول شب‌هایی که در بهترین حالت رصدی قرار دارد واقعا توصیه می‌شود. حتی یک تلسکوپ شکستی ۳ اینچی با بزرگنمایی ۷۵ دیسک صورتی-نارنجی مریخ را نشان می‌دهد و نشانه‌هایی از سطح که با عنوان مناطق «آلبدو» (Albedo) شناخته می‌شوند در آن نمایان است. این مناطق، محدوده‌های تاریک و روشن مشخصی در سطح مریخ هستند.

نمایی از آلبدوهای (تاریک و روشن) مریخ
Credit: Damian Peach

قطب‌های مریخ

یکی از دیدنی‌ترین مکان‌های سیاره‌ی سرخ، کلاهک یخی قطب جنوب مریخ (South Polar Cap) است. با توجه به اینکه تابستان نیمکره‌ی جنوبی مریخ از ۳ سپتامبر (۱۳ شهریور) آغاز شده است، در حال حاضر مقادیر زیادی از کربن‌دی‌اکسید یخ‌زده که در بالای کلاهک یخی جنوبی قرار دارد از بین رفته و امکان دیدن کلاهک یخ آب دائمی را فراهم کرده است. این کلاهک یخی در اکتبر (مهر) کوچکتر شده است و اکنون برای رصد مناسب به بزرگنمایی ۱۵۰ یا بالاتر نیاز دارد.

در نیمکره‌ی شمالی مریخ که زمستان است، کلاهک قطب شمال (North Polar Cap) را یک ابر گسترده پوشانده و دیده نمی‌شود اما این ابر به صورت یک مه آبی-سفید محو، در قطب شمال مریخ دیده می‌شود.

نمای کلی عوارض مریخ در حال حاضر
Credit: Damian Peach (top left, right); Mark Schmidt (top middle); Chris Go (bottom left); and Anthony Wesley (bottom middle and right)

بیشتر این عوارض سطحی مریخ از طریق یک تلسکوپ ۶ اینچی یا بزرگتر با بزرگنمایی متوسط تا زیاد (۱۰۰ تا ۳۰۰) قابل مشاهده هستند و هرچه بیشتر مریخ را رصد کنید، شناسایی آن‌ها آسان‌تر خواهد شد.

استفاده از فیلتر

اگر پدیده‌ی Seeing برای رصد مریخ با تلسکوپ چالش ایجاد می‌کند، می‌توانید از فیلتر استفاده کنید. یک فیلتر سرخ Wratten 23A یا ۲۵ کنتراست خوبی برای دیدن نشانه‌های آلبدو ایجاد می‌کند. برای پدیده‌های جوی مانند مه شمالی نیز فیلتر Wratten 80A می‌تواند مناسب باشد.

فیلترها همچنین به متعادل کردن درخشش سیاره و کاهش خستگی چشم کمک می‌کنند. در حالی که عوارض تاریک سطحی بر اثر وزش باد و رسوب گرد و غبار فصلی دچار تغییراتی در ظاهر می‌شوند اما طرح‌های گسترده‌ی آن‌ها برای دهه‌ها تقریبا یکسان باقی مانده است.

نقشه‌ی عوارض سطحی مریخ
Credit: Damian Peach / Gregg Dinderman / S&T

نیمکره‌ی شرقی تحت تأثیر عارضه‌ی انگشت-مانندِ سیرت بزرگ و مناطق دوقلوی تاریک و کمان-مانند «دریای سرپنتیس» (Mare Serpentis) و «دریای تیرنی» (Mare Tyrrhenum) قرار دارد که به هر دو طرف کشیده شده‌اند و دهانه‌ی برخوردی «هلاس» (Hellas) را دربر می‌گیرند.

در سمت غرب، شکاف بزرگ «هسپریا» (Hesperia) قابل مشاهده است که دریای تیرنی را از منطقه‌ی روبان-مانند و تاریک «دریای سیمریوم» (Cimmerium) جدا می‌کند. در شرایط رصدی خوب، ممکن است بتوانید «خلیج‌وار گومر» (Gomer Sinus) را هم که یک جفت شاخک تیره‌ی بیرون آمده از انتهای شرقی این منطقه است، ببینید.

عوارض سطحی مریخ با استفاده از تصویر مدارگرد ناسا
Credit: NASA, JPL, MSSS, Univ. of Arizona

در غرب سیمریوم به نیمکره‌ی نسبتا بدون عوارض مریخ می‌رسیم که محل قرارگیری دریای سیرنیوم» و آتشفشان عظیم و خاموش شده‌ی «کوه المپوس» (Olympus Mons) است. در بهترین شرایط رصدی با بزرگنمایی زیاد و زمانی که هوا از بلندی‌های کوه‌ها می‌گذرد و سرد و چگال می‌شود تا توده‌ای از ابرهای اوروگرافیک را شکل دهد که موجب افزایش دید می‌گردد، ممکن است نشانه‌هایی از آن را ببینید.

«دریای سیرنام» (Sirenum) ما را به سمت «دریاچه‌ی خورشید» (Solis Lacus) هدایت می‌کند که یک قطعه‌ی دایره‌ای خاکستری و مدور است که با فلاته‌ی کم‌رنگ «تاماسیا» (Thaumasia) دربر گرفته شده است. با رفتن به سمت غرب، منطقه‌ی تاریک و لکه‌دار «دریای اریتریوم» (Erythraeum) آغاز می‌شود و از آنجا به صورت دو شکل چنگال-مانند ادامه می‌یابد؛ «خلیج‌وار شفق قطبی» (Aurorae Sinus) و «خلیج‌وار مارگاریتیفایر» (Margaritifer Sinus). دومی به زیبایی با عوارض زیبای Oxia Palus درمی‌آمیزد و نمونه‌ی کم‌رنگ‌تری از سیرت بزرگ ایجاد می‌کند.

در شرایط دید عالی، می‌توان به دنبال یک طرح باریک و تاریک کشیده شده به طرف شرق با نام خلیج‌وار شفق قطبی باشید. بخش دیگر «دره مارینر» (Valles Marineris) هم منطقه‌ی «دریاچه‌ی تیتونیوس» (Tithonius Lacus) است که بزرگترین دره در منظومه‌ی شمسی محسوب می‌شود.

نمای مریخ از نگاه کاوشگرد هند؛ Sabeus Sinus درسمت چپ مشخص است
Credit: ISRO

در شمال کلی این مجموعه، به دنبال منطقه‌ی «دریای اسیدالیوم» (Mare Acidalium) و دو بخش گسترده‌شده‌ی آن با نام «دریاچه‌ی نیلیاکوس» (Niliacus Lacus) به سمت شمال غربی و Idaeus Fons به سمت شمال شرقی باشید. دریای اسیدالیوم به آسانی با بزرگنمایی ۱۰۰ قابل رصد است و قدرت بیشتر به رصد دو منطقه‌ی دیگر کمک خواهد کرد.

تور دور سیاره‌ی مریخ در نصف‌النهار ۰ درجه که با نام خلیج‌وار نیم‌روز شناخته می‌شود و مثل یک توپ تنیس برجسته در انتهای «خلیج‌وار سابس» (Sinus Sabeus) است، پایان می‌دهیم که هر دو به خوبی در عوارض بیابانی «موآب» (Moab) و «عربی» (Arabia) مشخص هستند.

رصد فراسوی عوارض سطحی مریخ

مه مریخی

علاوه بر کلاهک‌های یخی شمالی و جنوبی می‌توانید به دنبال رصد مه ایجاد شده توسط گرد و غبار و کریستال‌های یخ خشک که نور را در جو مریخ پراکنده می‌سازد، باشید. ابرهای صبحگاهی در آسمان شرقی و ابرهای عصرگاهی در آسمان غربی شکل می‌گیرند.

ابر روشن نارنجی-کرم نشان‌دهنده‌ی طوفان در مریخ است
Credit: John Boudreau

طوفان‌های مریخ

از آنجا که هم‌اکنون در نیمکره‌ی جنوبی مریخ تابستان است، چشم به طوفان‌های گرد و غبار احتمالی هم داشته باشید. اگر یک ویژگی که یک شب دیده شد، در شب بعد تغییر کرد یا از بین رفت، احتمالا طوفان روی داده است. در این هنگام استفاده از فیلتر زرد (Wratten #8) برای تلسکوپ می‌تواند باعث افزایش دید شود.

منطقه‌های قابل توجه برای این نوع پدیده‌ها که مریخ‌نورد کنجکاوی نیز چندی پیش یک مورد از آن را دیده بود، شامل منطقه‌ی «کرایز» (Chryse) است که بین «خلیج‌وار مارگاریتیفایر» (Margaritifer Sinus) و «دریاچه‌ی نیلیاکوس» (Niliacus Lacus) و منطقه‌ی واقع در جنوب خلیج‌وار نیم‌روز قرار گرفته است.

قمرهای مریخ

در مقابله‌ی نزدیک زمین و مریخ، می‌توانید به دنبال قمرهای «دیموس» (Deimos) و «فوبوس» (Phobos) سیاره‌ی سرخ هم باشید. قدر آن‌ها به ترتیب ۱۱٫۸ و ۱۰٫۷ است و اگر درخشش زیاد مریخ نبود، به آسانی با تلسکوپ‌های کوچک‌تر هم دیده می‌شدند. این دو قمر به دو روش قابل پیدا کردن هستند؛ خارج کردن مریخ از میدان دید و یا مخفی کردن آن پشت یک ملیه‌ی پوششی که یک نوار آلومینیومی بسیار باریک درون چشمی است.

ابعاد قمرهای مریخ در مقایسه با ماه زمین
Credit: NASA, JPL-Caltech. Malin Space Science Systems, Texas A&M Univ.

در حالی که دیموس کم‌سوتر از فوبوس است اما دورتر از آن به دور مریخ می‌چرخد و باعث می‌شود که دیدن آن آسان‌تر باشد. در طول مقابله‌ی فعلی، فاصله‌ی زاویه‌ای دیموس با مریخ حدود ۶۷ ثانیه‌ی قوسی است درحالی که فوبوس تنها ۲۰ ثانیه‌ی قوسی فاصله دارد. بیشتر برنامه‌های نرم‌افزاری مانند استلاریوم موقعیت قمرهای مریخ را برای رصد با تلسکوپ نشان می‌دهند.

مریخ تنها سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی است که دارای ویژگی‌های سطحی است که به‌آسانی قابل مشاهده است بنابراین آشنایی نزدیک‌تر با این کره‌ی سرخ سرشار از تغییرات سطحی جذاب خواهد بود. چندی پیش عکس‌های زیبایی برخی تغییرات سطحی مریخ از نگاه مدارگرد شناسایی مریخ (MRO) منتشر شده بود. اکنون این فرصت را دارید تا با تلسکوپ گوشه‌ای از این تغییرات را به صورت مستقیم ببینید.

عکس کاور: رصد مریخ با تلسکوپ

Credit: Sky at Night Magazine

منبع: SkyandTelescope