بیابان آتاکاما؛ بهشت منجمان
سفر به بیابان آتاکاما در کشور شیلی آرزوی مشترک منجمان سراسر دنیا است. مکانی با آسمانی بسیار تاریک و شفاف که میزبان دهها رصدخانه کوچک و بزرگ است.
دسترسی به آسمان تاریک این روز‌ها به آسانی گذشته نیست. آسمان شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ در این سال‌ها روشن‌تر از همیشه است و آسمان پرستاره دیگر فرصتی برای خودنمایی ندارد. در چنین شرایطی تنها راه برای دیدن آسمان تاریک دور شدن از شهرها است.
اما تاریکی آسمان تنها پارامتر برای سنجش کیفیت یک رصدگاه نیست. با این که علاقه‌مندان به رصد آسمان شب می‌توانند در نقاط نسبتا تاریک اطراف شهرها تجربه‌ای لذت‌بخش و به‌یادماندنی از رصد آسمان پرستاره داشته باشند، اما اخترشناسان حرفه‌ای برای انتخاب محل ساخت یک رصدخانه باید موارد متعدد دیگری را نیز بررسی کنند.
علاوه بر تاریکی شفافیت آسمان، شرایط جوی پایدار، تعداد شب‌های صاف در سال و حتی زلزله‌خیز بودن منطقه تعدادی از مواردی است که پیش از انتخاب یک محل برای ساخت رصدخانه برای مدتی طولانی بررسی می‌شود. فرآیندی زمان‌بر و نسبتا پرهزینه که در نهایت ممکن است منجر به شناسایی سایت‌های رصدی کم‌نظیری شود که بدون شک بیابان آتاکاما یکی از آن‌هاست.
تجهیزات سنجش کیفیت آسمان در قله سرو آرمازونس، محل ساخت رصدخانه ELT.
(Credit: ESO/G. Lombardi (glphoto.it
اواسط قرن بیستم اخترشناسان اروپایی و آمریکایی برای انتخاب مکانی مناسب برای رصد نیمکره جنوبی آسمان سفرهای خود را به شیلی آغاز کردند. پس از ارزیابی‌های اولیه و تشخیص نقاط مناسبْ تجهیزات مورد نیاز برای بررسی دقیق‌تر شرایط جوی و کیفیت آسمان بر فراز تعدادی از قله‌های بیابان آتاکاما نصب شد. و در نهایت طولی نکشید که اخترشناسان به شرایط کم‌نظیر این نقاط برای استقرار رصدخانه‌های حرفه‌ای پی بردند. پس از آن موسسات علمی کشورهای مختلف برخی از ارتفاعات بیابان آتاکاما را برای استقرار رصدخانه‌های خود انتخاب کردند.
رصدخانه جنوبی اروپا یا ESO در دهه ۱۹۶۰ شروع به ساخت رصدخانه لاسیا کرد. جایی که اکنون میزبان تلسکوپ‌های کوچک و بزرگ بسیاری است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تلسکوپ سه و شش دهم متری رصدخانه جنوبی اروپا است. این تلسکوپ در سال‌های اخیر و با استفاده از طیف‌سنجش HARPS (هارپس) یکی از مهم‌ترین شکارچیان سیارات فراخورشیدی بوده است.
انتقال تلسکوپ یک متری رصدخانه جنوبی اروپا به رصدخانه لاسیا در اواخر دهه ۱۹۶۰.
Credit: ESO/J.Doornenbal
پس از لاسیا رصدخانه جنوبی اروپا در نقطه دیگری از بیابان آتاکاما و در سایت رصدی پارانال مجموعه دیگری از تلسکوپ‌های غول‌پیکر را مستقر کرد. آرایه تلسکوپ بسیار بزرگ یا VLT که از چهار تلسکوپ ۸/۲ متری و چهار تلسکوپ ۱/۸ متری تشکیل شده اکنون یکی از مهم‌ترین رصدخانه‌های دنیا است.
شیلی تا چند سال دیگر از بزرگ‌ترین تلسکوپ جهان نیز میزبانی خواهد کرد. رصدخانه جنوبی اروپا در حال ساخت تلسکوپی ۳۹ متری با نام تلسکوپ فوق‌العاده بزرگ یا ELT است که در اواسط دهه ۲۰۲۰ افتتاح خواهد شد. تلسکوپی که می‌تواند درک بشر از عالم را متحول کند.
تلسکوپ وِرا رابین یکی دیگر از پروژه‌های در دست ساخت است که در نهایت در شیلی مستقر خواهد شد. این تلسکوپ ۸/۴ متری با کمک بزرگ‌ترین دوربین دیجیتال دنیا و بهره‌گیری از فناوری‌های جدید دیگر تحولی را در رصد آسمان ایجاد خواهد کرد. میدان دید گسترده این تلسکوپ این امکان را به اخترشناسان می‌دهد تا تنها در سه شب از تمام آسمان تصویربرداری کنند.
تلسکوپ در حال ساخت ورا رابین.
Credit: LSST Project/NSF/AURA
علاوه بر سایت‌های رصدی رصدخانه جنوبی اروپا موسسات علمی کشورهای دیگر نیز رصدخانه‌های پرشماری را در کشور شیلی مستقر کرده‌اند تا شیلی به معنای واقعی کلمه به بهشتی برای منجمان حرفه‌ای تبدیل شود. تلسکوپ ۸/۱ متری جمینی جنوبی یکی دیگر از تلسکوپ‌های مهم مستقر در شیلی است که با مشارکت آمریکا، برزیل، آرژانتین، کره، شیلی و کانادا ساخته شده است.
یکی دیگر از رصدخانه‌های مهم کشور شیلی آرایه آلما است. آرایه آلما که از ۶۶ آنتن رادیویی تشکیل شده و آسمان را در طیف رادیویی رصد می‌کند یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های نجومی و حاصل یک همکاری بین‌المللی است. آنتن‌های آرایه آلما در ارتفاع پنج هزار متری از سطح دریا قرار گرفته‌اند. ارتفاع زیاد این رصدخانه در کنار هوای خشک بیابان آتاکاما امکان انجام رصدهای بسیار دقیق در طول موج‌های میلی‌متری و زیرمیلی‌متری را فراهم می‌کند. بخار آب موجود در جو زمین تابش اجرام آسمانی در این طول موج‌ها را جذب می‌کند. به همین دلیل آرایه آلما در مکانی خشک و در ارتفاع بسیار بالا از سطح دریا مستقر شده است تا اثر بخار آب جو به کمترین میزان ممکن برسد. آرایه آلما یکی از رصدخانه‌های همکار در پروژه تلسکوپ افق رویداد بود. پروژه‌ای که منجر به ثبت اولین تصویر از یک سیاهچاله شد.
ابرهای ماژلانی، کهکشان‌های اقماری راه شیری، بر فراز آرایه آلما.
Credit: ESO/C. Malin
اما آسمان کم‌نظیر صحرای آتاکاما تنها برای منجمان حرفه‌ای نیست. شیلی یکی از کشورهای پیشروی جهان در زمینه گردشگری نجومی است و هر سال تعداد زیادی از علاقه‌مندان به رصد آسمان شب و عکاسی نجومی به این کشور سفر می‌کنند.
شهر کوچک سن پدرو دِ آتاکاما یکی از مقاصد محبوب گردشگران نجومی است. جایی که آژانس‌های گردشگری علاوه بر تورهای روزانه برنامه‌هایی را برای رصد آسمان شب نیز اجرا می‌کنند. علاوه بر این امکان اجاره تلسکوپ و تجهیزات عکاسی نجومی نیز برای علاقه‌مندان وجود دارد.
تلسکوپ‌های اجاره‌ای در اطراف روستای سن پدرو دِ آتاکاما.
اما در کنار آسمان تاریک مناظر جذاب بیابان آتاکاما و قله‌های آتشفشانی زیبایی که در این منطقه جای گرفته‌اند شیلی را به مکانی کم‌نظیر برای عکاسان آسمان شب تبدیل کرده است.
جایی که بدون شک عنوان بهشت منجمان شایسته آن است.
عالی بود