توافق‌های بین‌المللی، ناجی حیوانات و گیاهان می‌شوند

اگر توافق‌های بین‌المللی وجود نداشت، شاید وضعیت بسیاری از گونه‌ها اعم از جانوری و گیاهی از آن چه که امروز هست، وخیم‌تر می‌بود. توافق‌های بین‌المللی برای حفاظت از محیط زیست و گونه‌ها و سایر اشکال تنوع ‌زیستی و اکوسیستم‌ها به چند دلیل ضرورت دارند:

نخست به منظور حفاظت از گونه‌هایی که مهاجرت‌های فرامرزی دارند. دوم به دلیل جلوگیری از تجارت جهانی محصولات بیولوژیکی، سوم به خاطر این مساله که تنوع‌ زیستی اهمیت جهانی دارد و در نهایت هم این که تهدیدات تنوع ‌زیستی اغلب دامنه‌ای‌ فرامرزی دارند.

توافق‌های بین‌المللی یک چهارچوب برای کشورهایی که قصد مشارکت در امر حفاظت از گونه‌ها، اکوسیستم‌ها و تنوع ژنتیکی را دارند؛ ارایه می‌کنند. پیمان‌ها و معاهدات در کنفرانس‌های بین‌المللی قابل مذاکره هستند و زمانی که تعداد مشخصی از کشورها آن‌ها را به تصویب رساندند، به اجرا درمی‌آیند.

این نوع معاهدات اغلب زیر نظر مجموعه‌های بین‌المللی مانند برنامه محیط‌زیست سازمان ملل(United Nation Environmental Program: UNEP)، سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) (Food and Agriculture Organization of the United Nations: FAO) و اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources: IUCN) مدیریت می‌شوند.

مهم‌ترین معاهده حفاظتی در دنیا

یکی از مهم‌ترین معاهدات حفاظت گونه‌ای در سطح جهانی، کنوانسیون خرید و فروش جهانی گونه‌های درمعرض خطر (Convention on International Trade in Endangered Species: CITES) است که در سال ۱۹۷۳ میلادی (۱۳۵۲ ه.ش.) با همکاری برنامه محیط‌ زیست سازمان ملل تصویب شد.

سایتیس یکی از مهم‌ترین معاهدات حفاظت گونه‌ای در سطح جهان است.

این معاهده در حال حاضر به تصویب ۱۷۵ کشور رسیده است. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یو‌سی‌ان)، فهرست‌هایی از گونه‌ها را به عنوان پیوست تهیه کرده که برای کنترل و نظارت بر تجارت جهانی کاربرد دارند.

کشورهای عضو به این توافق رسیده‌اند که جلوی تجارت این گونه‌ها و در عین حال بهره‌کشی از آن‌ها را بگیرند. گیاهان تحت مدیریت انسان از جمله گونه‌های باغبانی مثل ارکیده‌ها، سیکادها، کاکتوس‌ها، گیاهان گوشت‌خوار و سرخس‌های درختی یا گونه‌های چوبی و دانه‌های وحشی نیز در حال حاضر به شدت از بعد قانونی مورد توجه قرار گرفته‌اند.

برای حیواناتی مثل طوطی‌ها، گربه‌سانان بزرگ، وال‌ها، لاک‌پشت‌های دریایی، پرندگان شکاری، کرگدن‌ها، خرس‌ها و نخستی‌سانان نیز قوانین محدودکننده خاصی وجود دارد.

گونه‌هایی که به عنوان حیوان خانگی (پت) یا برای باغ‌وحش‌ها و اکواریوم‌ها جمع‌آوری می‌شوند و گونه‌هایی که برای پوست یا سایر فرآورده‌های تجاری که از آن‌ها به دست می‌آید، نگهداری و پرورش داده می‌شوند؛ همه به دقت تحت نظارت هستند.

قانون ناجی حیات وحش می‌شود

معاهدات بین‌المللی همچون کنوانسیون خرید و فروش جهانی گونه‌های در معرض خطر، زمانی که یک کشور آن‌ها را به تصویب برساند و قوانینی را به منظور پیشبردشان وضع کند، از نظر قانونی اجرایی می‌شوند. سازمان‌های غیردولتی مانند گروه‌های تخصصی آی‌یو‌سی‌ان، صندوق جهانی حیات‌وحش (The World Wildlife Fund TRAFFIC network) و مرکز پایش حفاظت جهانی یونپ (UNEP World Conservation Monitoring Center) از جمله نهادهایی هستند که پیشنهادات فنی را چه از جنبه قانونی و چه از جنبه اجرایی در اختیار دولت‌های ملی می‌گذارند.

سایتیس، باغ‌وحش‌ها و آکواریوم‌های استاندارد را متعهد به رعایت ضوابط خاص می‌سازد.

در عین حالی ممکن است که کشورها از گونه‌هایی که در فهرست سرخ ملی آن‌ها می‌باشند نیز حفاظت کنند. زمانی که قوانین حفاظت از گونه‌ها در یک کشور اجرایی می‌شود؛ آن گاه پلیس، بازرسان گمرک، محیط‌بان‌ها و سایر عوامل دولتی هم موظف می‌شوند که کسانی را که از این قوانین تخلف می‌کنند، بازداشت یا تحت پیگرد قانونی قرار دهند و از این طریق است که محصولات یا اجزاء بدن و اندام‌های قاچاقی حیوانات و گیاهان توقیف می‌شود.

یک موفقیت برجسته کنوانسیون خرید و فروش جهانی گونه‌های درمعرض خطر، ممنوعیت جهانی خرید و فروش عاج بوده است. این اتفاق پس از آن رخ داد که شکار قاچاق باعث کاهش شدید جمعیت فیل‌های آفریقایی شد. پس از ممنوعیت ابتدایی، تجارت محدود عاج در تعداد کمی از کشورهای آفریقایی که جمعیت‌های سالم و رو به گسترش فیل‌ها در آن‌ها وجود دارد، مجاز شناخته شده است.

متاسفانه خرید و فروش غیرقانونی حیات وحش یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت بسیاری از گونه‌های در معرض خطر انقراض است.

با توجه به افزایش روزافزون جمعیت انسان و تغییر کاربری زمین عملا جمعیت فیل‌ها و دیگر گونه‌ها همچون شیر محدود به نواحی تحت مدیریت شده است در نتیجه مهاجرت و گسترش قلمرو در این زیستگاه‌ها به دلیل امکان آسیب‌رسانی به زمین‌های کشاورزی و وجود جاده‌ها و حصارها تقریبا غیر ممکن شده است و به همین دلیل در مورد گونه‌ای مثل فیل گاهی تنها راهکار ممکن برای پیشگیری از آسیب‌رسانی به زیستگاه به دلیل گذار از ظرفیت، تعدیل جمعیت از طریق شکار است زیرا راهکارهای دیگر همچون ایجاد مسیرهای امن مهاجرت و انتقال به زیستگاه‌های مناسب جدید عملا بسیار هزینه‌بر است.

معاهدات کلیدی

یک معاهده کلیدی دیگر، کنوانسیون حفاظت از گونه‌های مهاجر وحشی (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals) است که اغلب از آن تحت عنوان کنوانسیون بن (Bonn Convention) یاد می‌شود.

دانشمندان توانسته‌اند به راه‌هایی برای تشخیص DNA قاچاقچیان حیات‌وحش دست پیدا کنند. امید می‌رود که با استفاده از این روش‌ها بتوان جلوی قاچاق غیرقانونی عاج فیل‌ها را گرفت.

در حال حاضر ۱۱۶ کشور این کنوانسیون را که تمرکز اصلی آن بر گونه‌های مختلف پرندگان است، امضاء کرده‌اند. کنوانسیون حفاظت از محیط زیست گونه‌های مهاجر وحشی به نوعی مکمل کنوانسیون سایتیس می‌باشد و درصدد است که از طریق تلاش‌های جهانی به حفاظت هر چه بیش‌تر از پرندگان مهاجری که مرزهای مختلف بین‌المللی را درمی‌نوردند، کمک کند و این امر جز از طریق تاکید بر روش‌های تحقیق، مدیریت و قوانین شکار منطقه‌ای میسر نمی‌شود.

یک افسر گمرگ، کالاهای حیات ‌وحشی را که در مرز اندونزی کشف و ضبط شده نشان می‌دهد. برخی از این کالاها مانند لاک‌پشت‌های دریایی را از روی شکل می‌توان به راحتی تشخیص داد که متعلق به چه گونه‌ای هستند اما برخی دیگر از کالاها مانند کیف و کفش را خیلی سخت می‌توان شناسایی کرد.

حفاظت از خفاش‌ها و زیستگاه‌های آن‌ها، وال‌ها در زون‌های ساحلی و دریاهای اطراف اروپا نیز هم‌اکنون جزو اولویت‌های این کنوانسیون است. چند توافق‌نامه بین‌المللی مهم دیگر حفاظت از گونه‌ها، عبارت است از:

*کنوانسیون حفاظت از منابع زیستی دریایی قطب جنوب (www.ccamlr.org)

*کنوانسیون جهانی برای قانونمندسازی شکار نهنگ‌ها که تاسیس کمیسیون جهانی ممانعت از شکار وال‌ها را هم در پی داشت (www.iwcoffice.org)

*کنوانسیون جهانی حفاظت از پرندگان و کنوانسیون مرتبط با شکار و حفاظت از پرندگان بنلوکس(Benelux)  (بلژیک، لوکزامبورگ، هلند)

*کنوانسیون حفاظت و مدیریت ذخایر ماهیان مهاجر (Convention for the Conservation and Management of Highly Migratory Fish Stocks) غرب و مرکز اقیانوس آرام (www.wcpfc.int)

*موافقت ‌نامه‌های مازاد حفاظت از گروه‌های خاص حیوانات مثل میگوها، لابسترها، خرچنگ‌ها، شیرهای دریایی، فک‌های قطب جنوب، ماهیان سالمون و ویکونیاها Vicuña (یک نوع شتر آمریکای جنوبی که در رشته کوه‌های آندز زیست می‌کند و از خویشاوندان نزدیک لاماهاست.)

تعدادی از موافقت‌نامه‌های بین‌المللی نیز هستند که تمرکز آن‌ها بیش‌تر بر جستجوی روش‌های مستقیم حفاظت از محیط زیست و گونه‌ها است.

اما نقطه ضعف کلیه معاهدات بین‌المللی این است که برای اجرایی شدن آن‌ها می‌بایست اجماع همگانی حاصل شود. در حالی که برخی از معیارهای مهم در آن‌ها هست که اگر یک یا چند کشور با آن‌ها مخالفت کنند، آن گاه امکان تصویب‌شان به صفر می‌رسد.

کنوانسیون حفاظت از منابع زیستی دریایی قطب جنوب یکی از معاهدات شناخته شده بین‌المللی است که درصدد حفاظت از منابع طبیعی جنوبگان است.

لازم به ذکر است که مشارکت کشورها در این معاهدات یک امر داوطلبانه است و در نتیجه کشورها می‌توانند از پذیرش مسوولیت خیلی راحت سر باز بزنند. خود این مساله شرایط را به نوعی سخت‌تر هم می‌کند.

این نقصان زمانی آشکار شد که در سال ۱۹۸۶میلادی چند کشور تصمیم گرفتند از پذیرش کمیسیون بین‌المللی منع شکار نهنگ‌ها خودداری کنند و در ادامه حتی کشور ژاپن اعلام کرد که ناوگان دریایی این کشور همچنان به شکار نهنگ‌ها ادامه می‌دهد چرا که مستندات کافی در مورد کاهش جمعیت نهنگ‌ها به دست نیامده.

جدای از همه این‌ها متاسفانه هنوز هیچ مکانیسم نظارتی وجود ندارد که به طور مستمر اجرای مفاد این کنوانسیون‌ها را بررسی کند. تشویق و فشار عمومی از جمله راهکارهای مهمی هستند که کشورها را موظف به اجرای نظارت‌های مستمر و پیگرد قانونی متخلفان می‌کنند.

منبع: unece, english.mep