پنجه در پنجه‌‌ی انقراض؛ آخرین امیدها برای نجات یوزپلنگ‌های آسیایی در ایران (بخش اول)

تعقیب و گریز مکرر با انسان مدت‌هاست که نفس‌های سریع‌ترین دونده‌ی خشکی در مسافت‌های کوتاه را به شماره انداخته است. یوزپلنگ گربه‌سانی بزرگ، محتاط و در عین حال اجتماعی است که تاریخ تکاملش احتمالاً حدود ۴ میلیون سال قبل در دشت‌های استپی خاورمیانه رقم خورده است. با وجود اینکه آثار و شواهد ثبت‌شده در فسیل‌های متعلق به ۱۰ هزار سال قبل، حضور شاخص یوزپلنگ‌ها را در شمال آمریکا، اروپا، آسیا و آفریقا تایید می‌کند، اما ظاهراً دوران آسایش و خوشبختی آن‌ها تنها تا آخرین عصر یخی دوام داشت چرا که پس از آن جمعیت‌های انسانی بودند که در قلمرو پوزپلنگ‌ها یکه‌تاز شدند. حیوانی که زمانی پراکندگی وسیعی از آفریقا، شبه‌جزیره عربستان تا هندوستان و ترکمنستان داشت و دشت‌های باز و تپه ماهورها را درمی‌نوردید، امروز در شمال آفریقا نابود شده و در دیگر مناطق این قاره نیز شدیداً رو به کاهش است. پراکنش یوزپلنگ‌ها در آسیا در حال حاضر صرفاً به ایران محدود شده و نسل آن‌ها در بقیه‌ی کشورها به کلی از میان رفته است. در حال حاضر فقط و فقط دو زیرگونه یوزپلنگ وجود دارد: یوز آفریقایی با جمعیت‌هایی معدود در مناطق مرکزی و جنوبی آفریقا و یوز آسیایی که جمعیتش در آخرین پناهگاه خود یعنی ایران‌زمین در خوش‌بینانه‌ترین حالت بین ۶۰ الی ۱۰۰ عدد تخمین زده شده است.

یوز آسیایی در سنگر آخر

در گذشته یوزپلنگ‌ها را جزو زیرخانواده (Acinonychinae) طبقه‌بندی می‌کردند اما مطالعات مولکولی امروز، آن‌ها را همراه با پوما (شیرکوهی آمریکایی) و جگواروندی (گربه‌سانی کوچک جثه و بومی آمریکای جنوبی و مرکزی) در یک تبار موسوم به (Acinonychini) قرار داده است.

جمعیت یوز آسیایی در آخرین پناهگاه خود یعنی ایران‌ در خوش‌بینانه‌ترین حالت بین ۶۰ الی ۱۰۰ عدد تخمین زده شده است

واژه (Acynonyx) به معنی ثابت پنجه که در نام علمی این حیوان هم به چشم می‌خورد، اشاره‌ای به یک ویژگی کاملاً منحصربفرد یعنی عدم توانایی در جمع کردن ناخن‌ها است که سبب می‌شود تا یوزپلنگ در سرعت‌های خیلی بالا (۱۱۰ کیلومتر در ساعت) بتواند مهار لازم را همچنان نگاه دارد. بنابر شواهد و قراین پوزپلنگ‌ها قریب ۶٫۹ میلیون سال پیش برای همیشه از هم‌تبارهای خود جدا شدند. زیرگونه يوزپلنگ آسيايي با نام علمی (Acinonyx jubatus venaticus) يکي از نادرترين گربه‌سانان جهان است که زماني در اکثر مناطق دشتي غرب آسيا مي‌زيست، اما امروز بيش از ۳۰  سال است که ايران آخرين پناهگاه آن در دنيا به شمار مي‌رود و اتحاديه‌ی جهاني حفاظت از طبيعت و منابع طبیعی (IUCN) آن را در طبقه به شدت در خطر انقراض جاي داده است.

بعد از انقراض شیر ایرانی و ببر مازندران، هم‌اکنون یوز آسیایی بزرگترین گربه‌سان ایران بعد از پلنگ است که از طعمه‌هایی نظیر جبیر، قوچ و میش و کل و بز تغذیه می‌کند

دکتر باقر نظامی بلوچی، مشاور تحقیقاتی پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و عضو هیئت علمی دانشگاه محیط‌زیست در گفتگو با خبرنگار دی‌جی‌کالامگ یادآور شد که اين زیرگونه هم اکنون در استان‌هاي يزد، سمنان، خراسان جنوبي، خراسان شمالي، کرمان و اصفهان به تعداد کمتر از ۱۲۰ فرد در گستره‌ی حدود ۶ ميليون هکتار پراکندگي دارد. وی از پناهگاه حيات‌وحش نايبندان طبس، مجموعه‌ی حفاظتي توران شاهرود، پناهگاه حيات‌وحش دره‌انجير اردکان، منطقه‌ی حفاظت‌شده بافق و آريز، پناهگاه حيات‌وحش مياندشت جاجرم، پارک ملي سياهکوه اردکان، منطقه‌ی حفاظت‌شده کالمند-بهادران مهريز، پناهگاه حيات‌وحش دربند راور، پارک ملي کوير گرمسار و پناهگاه حيات وحش عباس آباد نائين بعنوان مهمترين مناطق زيست باقيمانده برای یوز آسیایی یاد کرد.

يوزپلنگ آسيايي يکي از نادرترين گربه‌سانان جهان است که زماني در اکثر مناطق دشتي غرب آسيا مي‌زيست، اما امروز بيش از ۳۰  سال است که ايران آخرين پناهگاه آن در دنيا به شمار مي‌رود و به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد

 داعیه‌داران همه رفتند 

انقراض دو گونه‌ی ارزشمند حیات‌وحش ایران (شیر ایرانی و ببر مازندران) زنگ خطری جدی است که اتهام آن متوجه تخریب زیستگاه، مسموم کردن طعمه، شکار بی‌رویه و کم شدن طعمه است. بذل کمترین توجه قطعاً می‌توانست مانع انقراض ابدی این دو گونه‌ی با ارزش در سرزمین ما شود که در مورد دوم یعنی ببر مازندران جای تاسف بس بیشتر است چرا که حتی یک نمونه از آن در باغ‌وحش‌های سرتاسر دنیا هم وجود ندارد. در بدبینانه‌ترین حالت می‌توان گفت که شرایطی کم و بیش مشابه نیز انتظار یوزپلنگ‌های آسیایی را می‌کشد اما از طرفی نمی‌توان تاثیر اطلاع‌رسانی گسترده و تلاش‌های دست‌اندرکاران امر حفاظت را در این وادی نادیده گرفت. نجات یوزپلنگ آسیایی از ورطه‌ی هلاک بدون‌تردید یکی دیگر از امتحانات بزرگ طبیعت ایران زمین است. این بار سایه‌ی گیوتین بر سر زیرگونه‌ای است که زیستگاه‌هایش از حداقل جاذبه‌های سکونتی برای انسان برخوردارند اما در مقابل مشکل اصلی‌اش یعنی تعارضات انسانی بالاخص آمار بالای تصادفات جاده‌ای هنوز به قوت خود باقی است.

انقراض دو گونه ارزشمند حیات‌وحش ایران، یعنی شیر ایرانی و ببر مازندران؛ زنگ خطری جدی است که اتهام آن متوجه تخریب زیستگاه، مسموم کردن طعمه، شکار بی‌رویه، کم شدن طعمه است. این بار سایه‌ی گیوتین بر سر زیرگونه‌ای است که زیستگاه‌هایش از حداقل جاذبه‌های سکونتی برای انسان برخوردارند اما در مقابل مشکل اصلی‌اش یعنی تعارضات انسانی بالاخص آمار بالای تصادفات جاده‌ای هنوز به قوت خود باقی است

انجمن یوزپلنگ ایرانی، یک موسسه‌ی غیردولتی با پشتوانه‌ی تحقیقات علمی متعدد

انجمن یوزپلنگ ایرانی، یک موسسه غیردولتی و فعال زیست‌محیطی است که بصورت مستقل و غیرانتفاعی در مورد حیات‌وحش بالاخص یوزپلنگ و زیست‌بوم‌های آن تحقیق و مطالعه می‌کند. از آن‌جایی که اساس فعالیت‌های این انجمن را پروژه‌های تحقیقاتی تشکیل می‌دهد، لذا نتایج کارهای میدانی و پایش‌های آن‌ها اغلب درصدر اخبار موثق و معتبر مربوط به این زیرگونه قرار می‌گیرد. از جمله فعالیت‌های تحقیقاتی مثبت این مجموعه می‌توان به پروژه‌ی پایش سراسری جمعیت یوزپلنگ در ایران اشاره کرد که فاز نخست آن در زمستان سال ۱۳۹۰ آغاز و تا سال ۱۳۹۲ ادامه پیدا کرد. در خلال این پروژه که در ۱۰ زیستگاه اصلی یوزها انجام شد، تعداد یوزها در ایران کمتر از ۷۰ فرد تخمین زده شد. بدیهی است که تغییرات جمعیتی و زیستگاهی می‌تواند آمارهای جمعیتی را تحت‌تاثیر قرار دهد لذا چنین پروژه‌هایی اغلب در یک مرحله خلاصه نمی‌شوند. فاز دوم پایش سراسری جمعیت یوزپلنگ در ایران، در مرداد سال ۹۳ آغاز و احتمالاً تا سال آینده نیز ادامه پیدا خواهد کرد.

دوربین‌گذاری یکی از بهترین راه‌های پایش جمعیت حیات‌وحش در کل جهان است. تصویربرداری از یوزپلنگ که به واسطه‌ی بینایی قوی حتی می‌تواند طعمه‌ی خود را از بین یک گله و ضعیف‌ترین‌ها انتخاب کند؛ نه‌تنها مستلزم تجربه بلکه در عین حال صرف وقت کافی جهت نصب دوربین‌های تله‌ای در جایگاه‌های مناسب است

دوربین‌گذاری یکی از بهترین راه‌های پایش جمعیت حیات‌وحش در کل جهان است. تصویربرداری از یوزپلنگ که به واسطه‌ی بینایی قوی حتی می‌تواند طعمه خود را از بین یک گله و ضعیف‌ترین‌ها انتخاب کند؛ نه‌ تنها مستلزم تجربه بلکه در عین حال صرف وقت کافی جهت نصب دوربین‌های تله‌ای در جایگاه‌های مناسب است. رمز موفقیت این ابزار را باید در عملکرد آنی سنسورهای مادون قرمز و حساسیت آن‌ها جستجو کرد که باعث شده محققان و حتی مردم عادی شاهد ثبت تصاویری از حضور نادرترین‌ها در محدوده‌های جغرافیایی مختلف باشند. دوربین‌های تله‌ای اغلب اتوماتیک هستند یعنی عکاس در پشت آن‌ها قرار نمی‌گیرد. عکس‌های دوربین‌های تله‌ای می‌بایست برای شناسایی افراد یک جمعیت مناسب باشند یعنی نه‌تنها در نقطه‌ی مناسب نصب شوند بلکه حتی فاصله‌ی آن‌ها نیز از یکدیگر درست تعریف شده باشد. انجمن یوزپلنگ ایرانی که به واسطه‌ی چندین سال فعالیت در نقاط مختلف ایران یکی از غنی‌ترین مجموعه عکس‌های دوربین‌های تله‌ای را در اختیار دارد، با ارسال بهترین عکس‌های دوربین‌های تله‌ای خود در مسابقه (BBC Wildlife) شرکت و در دو شاخه جزو منتخبین قرار گرفت. در نهایت عکس منسوب به آرش (یوزپلنگ ایرانی) که توسط دوربین‌های تله‌ای این انجمن در پناهگاه حیات‌وحش نایبندان به ثبت رسید، بعنوان برنده‌ی مسابقه انتخاب و جمع کثیری از داوران و کارشناسان را تحت‌تاثیر قرار داد.

تصاویر ثبت‌شده از دوربین‌های تله‌ای موید این واقعیت است که ظاهراً یوزهای آسیایی در مقایسه با یوزهای آفریقایی علاقه بیشتری به فعالیت در شب دارند

ادامه دارد…

منابع: wildcatconservation, wildlife, iucnredlist, wildcatconservation, arkive, catsg

The complete fauna of Iran, Eskandar Firouz, I.B. Tauris pub. 2005, New York

Encyclopedia of Endangered Mammals, Amy Jane Beer et al. Grange Books pub. 2005, London