از دامبو تا افسون؛ انیمیشن‌های دیزنی چگونه دیگر فرهنگ‌ها را تحریف می‌کنند؟

فیلم جدید دیزنی، «افسون» (Encanto) قصه‌ی خانواده‌ای از بومیان قوم زنو را روایت می‌کند. دیزنی اغلب به تصاحب، تحریف و از آن خود سازی فرهنگ‌های بومی و قومی دیگر متهم بوده است. پرسشی که مطرح می‌شود، این است که حقیقتاً پشت‌پرده‌ی ماجرا چیست؟ دویچه وله به تازگی به بهانه‌ی اکران «افسون» در گزارشی به این موضوع پرداخته است.

انیمیشن جدید دیزنی، «افسون» (Encanto) ماجرای جادویی یک خانواده‌ی وسیع بومی، خانواده‌ی مادریگال را که در شهری جادویی در کوه‌هایی کلمبیا زندگی می‌کنند، روایت می‌کند. تمام اعضای خانواده صاحب یک قدرت جادویی منحصر‌به‌فرد هستند، به جز یک بچه.

محوریت این فیلم یک خانواده‌ی بومی است و سازندگان «افسون» برای ساخت آن خودسرانه عمل نکرده‌اند و با نماینده‌هایی از جامعه‌ی بومی‌های زنو همکاری کردند، (حتی صداپیشگان شخصیت‌ها همگی لاتین هستند و موسیقی هم بومی است، البته با ترکیبی از زبان انگلیسی و کلمبیایی) اما پیش از این عملکرد و سیاست دیزنی متفاوت بوده است. این کمپانی امریکایی در گذشته بارها برای چندین اثر پویانمایی خود به از آن خود کردن و تحریف فرهنگ‌های دیگر، به عبارتی بومی‌سازی سودجویانه، و همچنین داشتن مواضع نژادپرستانه متهم شده است.

• چرا دیزنی در انیمیشن‌هایش از صحنه‌های تکراری استفاده می‌کرد؟

مورد «دامبو» (Dumbo)

در «دامبو» چند کلاغ سیاه گوش‌های بزرگ دامبو را مسخره می‌کنند.

چند کلاغ روی شاخه‌ای نشسته‌اند، یکی‌شان سیگار برگ به منقار دارد. می‌خندند، می‌رقصند و در حال آوازخواندن دامبو را مسخره می‌کنند؛ فیل کوچکی که گوش‌های بزرگی دارد و ناراحت و غمگین گوشه‌ای نشسته و گوش می‌دهد.

اسم خواننده‌ی اصلی جیم کرو است (کرو Crow در زبان انگلیسی یعنی کلاغ)، که ارجاعی است به قوانین «جیم کرو» که جداسازی نژادی را به ایالت‌های جنوبی امریکا تحمیل کرد، همین‌طور نام شخصیتی نمایشی که با لباس‌های ژنده‌ و صورتی سیاه مردم را سرگرم می‌کرد؛ تصویری نژادپرستانه از برده‌های امریکایی افریقایی‌تبار.

البته دیزنی یک هشدار نظارتی نسبت به محتوای نژادپرستانه به ابتدای این فیلم محصول ۱۹۴۱ اضافه کرده است؛ که نه فقط به خاطر شخصیت جیم کرو و صحنه‌ی کلاغ‌ها، به خاطر صحنه‌ی «آهنگ کارگران بارانداز» (Song of the Roustabouts) هم مورد اتهام واقع شده بود که در آن کارگران سیاهپوست بی‌چهره در حال کار کردن‌ می‌خوانند: «ما روز و شب کار می‌کنیم/ هیچ‌وقت خواندن یا نوشتنُ یاد نمی‌گیریم… ما برده‌ایم تا بمیریم/ ما کارگران دلشاد»- یک تصویرسازی منفی از جامعه‌ی سیاهپوستان امریکا و ناچیزشماری تاریخچه‌ی برده‌داری.

کلیشه‌سازی اشتباه بود، هنوز هم هست

در «پیتر پن» بومیان امریکا به زبان نامفهومی حرف می‌زنند و از آنها با عنوان «پوست قرمزی» یاد می‌شود.

اما «دامبو» تنها فیلم دیزنی با صحنه‌های سؤال‌برانگیز نیست. در فیلم محصول ۱۹۵۳ «پیتر پن» (Peter Pan) هم مردمان بومی امریکا به زبان نامفهومی حرف می‌زنند و به کرات از آنها با عنوان «پوست قرمزی» یاد می‌شود. (داستان فیلم حول چند بچه می‌چرخد که با پیتر پن ملاقات می‌کنند و او می‌خواهد آنها را با خود به سرزمین ناکجاآباد ببرد تا برای همیشه جوان بمانند.)

دیزنی از زمانی که مورد اتهام واقع شد، به چند محصول انیمیشنی خود از جمله «دامبو»، «پیتر پن» و «گربه‌های اشرافی» (The Aristocrats) در بیانیه‌ای توضیحاتی افزوده است که چنین می‌گوید: «این برنامه شامل تصویرسازی‌های منفی از و/یا سوء‌ رفتار با افراد یا فرهنگ‌ها می‌شود. این کلیشه‌ها آن زمان اشتباه بوده است و هنوز هم هست.»

دیزنی اعلام کرد که متوجه تأثیر مخرب چنین تصویرسازی‌هایی شده است و می‌خواهد از آن درس بگیرد، با این هدف که «فضا را برای گفت‌وگو باز بگذارد تا بتوان آینده‌ی جهان‌شمول‌تری را با هم ساخت.»

اما آیا یک توضیح انضباطی در ابتدای فیلم‌ کافی است؟ کیلا کلیِ فیلمساز که از بومیان هاوایی و ساکن هاوایی است، در گفت‌وگو با دویچه وله می‌گوید: «نه. با آن هشدارها دیزنی فقط خیال خودش را راحت می‌کند و این اجازه را به خودش می‌دهد که آن تصویرسازی‌های نژادپرستانه از گذشته‌اش را حفظ کند. حاضر نیست از گاو شیرده‌ای همچون «پیتر پن» بگذرد، چرا که فقط خود فیلم نیست که میلیاردها دلار سود به کمپانی می‌دهد. مسئله خود آن کالا و اسم تجاری و بازسازی‌های احتمالی‌اش است.»

کلی از این بابت هم که مردمان این قوم‌ها و فرهنگ‌هایی، که دیزنی مال خودش می‌کند، نمی‌توانند از خودشان دفاع کنند ناراحت است؛ چرا که اینها  «معمولاً به حاشیه رانده شده‌ترین، استعمارشده‌ترین مردمان دنیا هستند.»

• ۱۰ انیمیشن رنسانس دیزنی از بدترین تا بهترین

تصاحب فرهنگی برای سودآوری

در داستانی همچون «پوکوهانتس» که برگرفته از یک شخصیت واقعی تاریخی است، روایت حقیقی تحریف می‌شود.

نمونه‌هایی زیادی از این تصاحب یا از آن خودسازی فرهنگی، یعنی اقتباس نادرست از مؤلفه‌های یک فرهنگ یا هویت بخصوص از سوی اعضای فرهنگ یا هویت دیگر، را می‌توان در فیلم‌های دیزنی یافت، که تنها با هدف سرگرمی، مؤلفه‌های فرهنگی دیگر را تحریف و دستکاری می‌کند.

برای مثال، «پوکوهانتس» محصول ۱۹۹۵، بر اساس شخصیت تاریخی واقعی یک زن بومی امریکایی ساخته شده است که زن را در کارتون در قالب یک پرنسس دیزنی‌صفت تقریباً برهنه به نمایش می‌گذارد که عاشق یک ماجراجو و مستعمره‌چی انگلیسی به نام جان اسمیت می‌شود. فیلم در زمان اکران به دلیل نادرستی‌های تاریخی و رنگ‌های نژادی با اعتراض مواجه شد. (پوکاهانتس با نام تولد ماتوآکا که بعدها ربکا رولف نامیده شد، زنی از سرخپوستان ایالات متحده‌ی امریکا و دختر فرمانده پوهاتان، رئیس قبیله‌ی سرخپوستان بود که به خاطر روابطش با مستعمره‌نشینانِ جیمز تاون ویرجینیای امریکا مشهور شد. حکایت تاریخی معروفی می‌گوید او جان سردار جان اسمیت، شکارچی سرخپوستان را نجات داد و هنگامی که پدرش می‌خواست اسمیت را با تیر بزند سر خود را سپر سر اسمیت کرد.)

در «موانا» چندین فرهنگ بومی با هم ادغام شده است.

درست است که دیزنی نسبت به گذشته تغییراتی را در رابطه با تحریف‌های فرهنگی در کارهای خود اعمال کرده است، اما همچنان به خاطر بعضی آثارش مورد اتهام واقع می‌شود. یکی از این آثار انیمیشنی محصول ۲۰۱۶ «موانا» (Moana)، از ساخته‌های خالقان محبوب دیزنی ران کلمنتس و جان ماسکر (خالق آثاری همچون «هرکول» (Hercules)، «علاء‌ الدین» (Aladdin) و …) است که قصه‌ی پولینزیایی‌ها از ساکنان جزیزه‌ای در اقیانوس آرام را روایت می‌کند. (موانا دختری ماجراجو و شجاع یکی از رؤسای قبیله است که از سوی اقیانوس انتخاب می‌شود تا قلب خدای تفیتی را که مائوی نیمه‌انسان و نیمه‌خدا، خدایِ باد و دریا، دردزیده است، به او برگرداند.) یکی از انتقاداتی که به این فیلم شده، این است که دیزنی فرهنگ چندین قبیله‌ی اقیانوس آرام را در هم ادغام کرده است.

کیلا کلی می‌گوید: «این کار را می‌کنند تا واقعیت‌های فرهنگی ما را از بین ببرند که بتوانند از ما کالا بسازند. وقتی دیزنی با «افسون» به سراغ کلمبیا یا با «یخ‌زده» (Frozen) به سراغ اسکاندیناوی یا با «موانا» و «لیلو و استیچ» (Lilo and Stitch) به سراغ هاوایی و اقیانوس آرام می‌رود و فرهنگ‌های بومی را بافت‌زدایی و چندپاره می‌کند، در واقع دارد گلچین می‌کند، استفاده‌ی گزینشی می‌کند. می‌آیند، کالبدشکافی می‌کنند و آن ارگان‌هایی را که لازم دارند برمی‌دارند، و آن‌وقت نسخه‌ی وصله‌پینه‌ای از ما می‌سازند و آن را با این شخصیت‌های بچگانه‌ی بامزه به خورد مخاطب می‌دهند. فرایند این است، حذف صنعتی‌شده‌ی مردمان و فرهنگ‌های بومی و به حاشیه رانده شده.

والت دیزنی هم همچون بیشتر امریکایی‌های سفیدپوست هم‌نسل خود نسبت به مسئله‌ی نژاد بی‌تفاوت بود.

به اعتقاد کلی، «تصاحب فرهنگی عکس تقدیر فرهنگی است.» او می‌گوید دیزنی به قیمت سرگرم کردن مخاطبان ترجیح می‌دهد نسخه‌ای خیالی را از آن فرهنگ‌ها به نمایش بگذارد تا خود واقعیت را. «و این به طور ویژه درباره‌ی امریکایی‌ها صدق می‌کند، مخصوصاً وقتی پای مردمان هاوایی به میان می‌آید. چرا که اگر بخواهند به واقعیت ما و فرهنگ ما بپردازند، باید این حقیقت را بگویند که ما نمی‌خواستیم و نمی‌خواهیم امریکایی باشیم. ما نمی‌خواهیم ارتش بیاید خاک و آب ما را از بین ببرد.»

کلی به عنوان یکی از چندین فعال، فیلمساز و پژوهشگر بومی که علیه عملکرد دیزنی، هالیوود و رسانه‌ی جمعی زبان به اعتراض گشوده‌اند، خوب می‌داند که شاید «نتوانم به عنوان یک فیلمساز به موفقیت تجاری برسم. اما نمی‌توانم یک گوشه هم بایستم و درباره‌ی این روایات صنعتی‌شده که به فرهنگ من، همان‌طور که امریکا به مردمان هاوایی‌، تا سرحد مرگ تجاوز می‌کند، چیزی نگویم.»

دیزنی حتی برای تضمین سودسازی خود از دقیقاً همین فرهنگ دست به اقدام قانونی هم زده است. به دنبال اکران «شیر شاه» (Lion King) در سال ۱۹۹۴، دیزنی اصطلاح «هاکونا ماتاتا» را، که در زبان سواحیلی به معنای «بی‌خیال» است، چون در یکی از ترانه‌های محبوب این انیمیشن آمد و بر سر زبان‌ها افتاد، به عنوان یک نام تجاری ثبت کرد.

سال ۲۰۰۳ دیزنی صاحب نشان تجاری این عبارت شد و به همین خاطر کسی اجازه‌ی استفاده از آن را در هیچ محصول پوشاک و کفشی ندارد. پیش از بازسازی نسخه‌ی لایواکشن «شیر شاه» در سال ۲۰۱۹، فعالان کارزاری را راه انداختند تا دیزنی این نشان تجاری را رها کند و کمپانی را متهم به سوء استفاده از فرهنگی خارجی کردند.

همکاری‌های تازه در قصه‌گویی

بازسازی لایو اکشن «شیر شاه» و برگ نوستالژی رو کردن دیزنی.

دیزنی روز به روز بیشتر به ایرادات خود پی می‌برد و حالا به نظر می‌رسد که متوجه مسئولیت خود در قبال معرفی و نمایش فرهنگ‌های دیگر شده است. از طریق پلتفرم «قصه اهمیت دارد» (Stories Matter) اشتباهات متعدد خود در گذشته را به بحث می‌گذارد و در عین حال چشم‌انداز فیلم‌های آینده‌ی خود را ترسیم و تبلیغ می‌کند.

این امپراتوری انیمیشن و فیلمسازی همچنین با تعدادی از اهالی اقوام و فرهنگ‌‌هایی که در فیلم‌های اخیرش به نمایش می‌گذارد، همکاری می‌کند. مثلاً برای قسمت دوم «یخ‌زده»، نماینده‌های جمعیت سامی (اسکاندیناوی) تماسی از دیزنی دریافت کردند تا از حق مالکیت فرهنگشان محافظت شود و در جریان ساخت فیلم، با فیلمسازان پروژه همکاری کردند تا اطمینان حاصل شود تصویری محترمانه از بومی‌ها به نمایش گذاشته می‌شود.

در «افسون»، میرابل جوان به خاطر نداشتن قدرت جادویی منحصر به فرد در میان خانواده تک می‌افتد.

سازندگان «افسون» هم از نزدیک با هنرمندان و صنعتگران بومیان زنو همکاری کردند تا تصویری اصیل از فرهنگ پیشاکلمبیایی خانواده‌ی به نمایش گذاشته شده در این انیمیشن ارائه شود.

رینل مندوزا از صنعتگران بومی‌ای که در ساخت «افسون» نقش داشته است می‌گوید: «مشارکت من در فیلم «افسون» تأمین اطلاعاتی درباره‌ی ساختن کلاه‌های مخصوص اجتماع زنوها و کلاً آکسسواری بود که با الیاف نیشکر و کاج بومی ساخته می‌شوند. پشت این استادی و مهارت در ساخت این نمادهای فرهنگی سالیان سال کار و تجربه وجود دارد.»

اما کیلا کلی فیلمساز این همکاری‌ها را کافی نمی‌داند. معتقد است تمام داستان این مردمان بازگو نمی‌شود. او می‌گوید: «در کلمبیا، چه بسیار بومی‌هایی که به خاطر ایستادن پای حقوقشان کشته می‌شوند. فکر می‌کنید ما این را در «افسون»، فیلمی که می‌خواهد بخش‌هایی از فرهنگ و معنویت بوم‌زادی این مردمان کلمبیا را به نمایش بگذارد، می‌بینیم؟»

این فعال می‌گوید: «کاری که دیزنی و هالیوود می‌کند، لاپوشانی است. همه‌چیز تغییر داده و از نو نوشته می‌شود تا اینها بتوانند قصه‌‌ی پریان را تعریف کنند. این خوانش امریکایی از مردمان بومی است. سرگرمی فرهنگی تحریف‌شده، آبکی و بدون احساس گناه.»

منبع: dw