۱۰ نویسنده‌ی آذربایجانی برجسته که دوستداران ادبیات آذربایجان باید بشناسند
آذربایجان زادگاه و محل دفن حکیم نظامی گنجوی، قرن‌ها است که در بین کشورهای آذری‌زبان به عنوان مهد شعر و شاعری شناخته می‌شود. با قدم زدن در شهر باکو، شما ده‌ها مجسمه‌ی پر ابهت از شخصیت‌های ادبی این کشور از گذشته تا به امروز می‌بینید که در اماکن مهم این شهر نصب شده‌اند. اما وضعیت ادبیات معاصر آذربایجان چگونه است؟ آیا میراث ادبی نویسندگان بزرگ این کشور همچنان ادامه یافته است؟ یا اینکه در ادبیات معاصر این کشور به چه مضامین و اشکال ادبی جدیدی پرداخته می‌شود؟
برای شناخت ادبیات امروز آذربایجان باید دو عامل مهم را در نظر داشت که بر جریانات هنری و فرهنگی این کشور تأثیر زیادی گذاشته است: استعمار آذربایجان توسط اتحاد جماهیر شوروی و کنترل و محدودسازی مجاری ارتباطی این کشور از طریق سانسور حکومتی.
ادبیات هیچ کشوری بی‌تأثیر از فرهنگ و رویدادهای سیاسی اجتماعی آن خلق نمی‌شود، ادبیات آذربایجان نیز از این قاعده مستثنا نیست. یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور آذربایجان سرکوب‌ها و محدودیت‌های شدیدی است که در دوره‌ی استعمار این کشور توسط اتحاد جماهیر شوروی بر نویسندگان و هنرمندان آذربایجانی تحمیل شد.
سرکوب‌هایی که منجر به ظهور یک عصر ادبی نوین در این کشور شد و با پایان یافتن آن، ادبیات این کشور نیز یک باززایی ادبی مجدد را تجربه کرد.
در ادامه‌ی این مقاله از دیجی‌کالا مگ، ابتدا تاریخچه‌ی ادبیات کشور آذربایجان را از منظر سبکی و تأثیرپذیری از رویدادهای تاریخی اجتماعی به طور مختصر مرور می‌کنیم، سپس مضامین ادبی قالب در این کشور را بررسی می‌کنیم و در انتها به معرفی برجسته‌ترین نویسندگان و شاعران این کشور می‌پردازیم.
ادبیات کشور آذربایجان
ادبیات کشور آذربایجان به زبان ترکی آذربایجانی نگاشته می‌شود که زبان رسمی جمهوری آذربایجان است و همین‌طور زبان اول اکثر مردم استان‌های آذربایجان شرقی و غربی در کشور ایران.
اگرچه قسمت عمده‌ی مردم آذربایجانی در ایران زندگی می‌کنند، اما ادبیات معاصر آذربایجان عمدتاً در جمهوری آذربایجان تولید می‌شود. برای نوشتن این زبان از سه نوع خط مختلف استفاده می‌شود: خط لاتین آذربایجانی در جمهوری آذربایجان، خط عربی در آذربایجان ایران و خط سیریلیک در روسیه.
اولین آثار ادبی کشور آذربایجان به زبان فارسی و به خط عربی نوشته شده است و تا قرن ۱۴ اوضاع ادبی در این کشور به همین شکل بود. اما از قرن چهاردهم تا هفدهم میلادی چند تن از نویسندگان بزرگ این کشور به توسعه ادبیات آذری‌زبان در این کشور کمک زیادی کردند و آثار شعری درخشانی از خود به یادگار گذاشتن.
در اواخر قرن نوزدهم، ادبیات عامه‌پسند مانند روزنامه‌ها و جراید نیز در این کشور به زبان آذربایجانی منتشر شد. اما با اشغال این کشور توسط حکومت کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی تولید آثار مکتوب به زبان آذربایجانی ممنوع شد که در نتیجه‌ی آن تولیدات محتوایی هزاران نویسنده، روزنامه‌نگار، معلم، روشنفکر و شخصیت فرهنگی دیگر در این کشور متوقف شد. استعمار کشور آذربایجان توسط شوروی همچنین منجر به تغییر الفبای نگارشی آذربایجانی به الفبای سیریلیک شد.
ادبیات معاصر آذربایجان تقریباً منحصراً در جمهوری آذربایجان تولید می‌شود و علیرغم رایج بودن این زبان در آذربایجان ایران، زبان آذری به طور رسمی در مدارس این کشور تدریس نمی‌شود و نشریات آذری‌زبان هم به ندرت منتشر می‌شوند.
مضامین موجود در ادبیات کشور آذربایجان
موضوع غالب در ادبیات آذربایجان همیشه انسان‌گرایی بوده است و اغلب نویسندگان کلاسیک این کشور در آثار خود به آن اشاره کرده‌اند. اما عصر جدیدی در ادبیات آذربایجان در حال شکل‌گیری است که در آن به ابعاد غیرانسانی بشر نیز پرداخته می‌شود. در واقع ادبیات نوین این کشور در جست‌وجوی هویت جدیدی است که بر اساس ویژگی‌های بومی و تجربیات زندگی واقعی افراد شکل گرفته است.
نسل نوین نویسندگان آذربایجانی شروع به خلق آثاری با محوریت رنج‌هایشان در بستر تاریخ و فرهنگ خودشان کرده‌اند و تفاسیر و رویکردهای فرهنگی ادبی بجا مانده از زمان استعار شوروی به کلی کنار زده‌اند. این آثار شامل رمان‌های تاریخی، داستان‌های کوتاه و اشعاری در شرح استعمار شوروی در دهه ۱۹۲۰، حمله ارتش شوروی به باکو در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰، جنگ با ارامنه بر سر قره‌باغ، و متعاقب آن آواره شدن یک میلیون پناهنده است.
قبلاً در مدارس و نظام آموزشی این کشور تأکید بر روی آموزش ادبیات و نویسندگان روسی بود. اما امروزه آذربایجانی‌ها بیشتر به مطالعه آثار نویسندگان بومی کشور خود می‌پردازند. علاوه بر این آثار برمبنای شایستگی‌های هنری آن‌ها ارزیابی می‌شوند نه ایدئولوژی‌های سیاسی. مقوله‌های جدیدی، که قبلاً نگارش در مورد آن‌ها حتی قابل‌تصور هم نبود، امروزه موضوع آثار ادبی بی‌شماری در این کشور هستند.
۱۰ نویسنده برتر آذربایجانی
ادبیات کشور آذربایجان با اشعار نظامی گنجوی در قرن دوازدهم آغاز می‌شود تا نگارش رمان «علی و نینو» به زبان آذربایجانی پیش می‌آید. در اینجا تعدادی از بهترین و تأثیرگذارترین نویسندگان آذربایجانی را معرفی می‌کنیم که آشنایی با آثار آن‌ها برای شیفتگان ادبیات در سرتاسر جهان بدون شک اتفاقی دل‌نشین خواهد بود.
۱. نظامی گنجوی (۱۲۰۹-۱۱۴۱)
نظامی، اهل گنجه، مشهورترین و تأثیرگذارترین چهره‌ی ادبی آذربایجانی در تمام دوران است. نظامی که مهم‌ترین نماینده‌ی رنسانس شرقی است، در آثار خود بر مفاهیم رمانتیسیسم تمرکز داشت و تأثیری باورنکردنی بر ادبیات بعد خود داشت.
به گفته کارشناسان، آثار نظامی به توسعه شعر در میان زبان‌های آذربایجانی، فارسی، ترکی و عربی کمک بسیار زیادی کرده است. مشهورترین اثر او به نام پنج گنجینه یا خمسه شناخته می‌شود.
۲. قاسم بیگ ذاکر (۱۷۸۴-۱۸۵۷)
قاسم بیگ که در در روستای شوشای در بخش کوهستانی قره‌باغ به دنیا آمد، در ردیف بهترین نویسندگان آذربایجانی قرن نوزدهم قرار دارد.
او که در زمان تزارها زندگی می‌کرد، در عین افشای فساد گسترده دولت وقت، عنصری از طنز را وارد ادبیات آذری کرد. قاسم بیگ پس از تبعید، منظومه غنایی دورنالار را سرود که بزرگ‌ترین شاهکار او به حساب می‌آید.
۳. میرزا فتعلی آخوندوف (۱۸۱۲-۱۸۷۸)
میرزا فتعلی آخوندوف بیش از ۵۰ کتاب در زمینه دین، فلسفه و نقد ادبی نوشته است.
میرزا که در شهر شِکی به دنیا آمد و در مدرسه علمیه تحصیل کرده است، نویسندگی را با نوشتن نمایشنامه‌های کمدی و رمان‌های طنز آغاز کرد. او در کارنامه خود، نمایشنامه‌های زیادی را با الهام از آثار اروپایی و به زبان آذری منتشر کرده است. یکی از برجسته‌ترین کتاب‌های او «شعر شرقی» نام دارد.
۴. خورشیدبانو ناتوان (۱۸۳۲-۱۸۹۷)
خورشیدبانو که در ۶ اوت ۱۸۳۲ در شهر شوشا به دنیا آمد، یکی از شناخته‌شده‌ترین نویسندگان آذربایجانی در سطح جهان است.
از خورشیدبانو به دلیل موقعیت خانواده‌اش در بین خان‌های قره‌باغ به عنوان «دختر خان» یاد می‌شود. او به دو زبان آذری و فارسی آثار خود را می‌نوشت. خورشیدبانو شعر مشهوری دارد با عنوان «به پسرم ابا» که به یاد پسر نوجوانش که بر اثر بیماری سل درگذشته، سروده است.
۵. میرموثوم نواب (۱۸۳۳-۱۹۱۸)
میرموثوم که در شهرستان شوشا در ناحیه‌ی قره‌باغ کوهستانی به دنیا آمده و بزرگ شده، در زندگی خود علایق متعددی داشت از جمله نجوم، ریاضیات، تاریخ و نجاری و همچنین شاعری.
او همچنین یک مخترع شناخته شده بود که یک ماشین چاپ دست‌ساز طراحی کرد. میرموثوم سپس از آن برای چاپ نسخه‌هایی از آثار خود و دیگر شاعران محلی قره‌باغ استفاده کرد.
۶. جلیل ممدقلی زاده (۱۸۶۶-۱۹۳۲)
جلیل ممدقلی زاده یکی دیگر از نویسندگان پرکار و پیشرو آذربایجانی است. این نویسنده‌ی پرکار از خلق آثار طنز با رگه‌های سیاسی لذت زیادی می‌برد.
جلیل در ابتدا به تدریس در مدارس روستایی پرداخت اما بعدها این کار را رها کرد و تنها به نویسندگی پرداخت و پس از مدتی به شغل سردبیری مجله‌ی ملانصرالدین که شغل رؤیایی‌اش بود دست‌یافت. این نشریه‌ی طنز و طعنه‌آمیز حاوی ترکیبی از شعر، کاریکاتور و آثار نثر بود که بعدها به دلیل مضامین سیاسی انتشار آن ممنوع شد.
مشهورترین اثر جلیل گفته می‌شود کتاب «صندوق پستی» است که در سال ۱۹۰۴ منتشر شد.
۷. احمد بیگ آقااوغلو (۱۸۶۹-۱۹۳۹)
احمد بیگ آقااوغلو در قره‌باغ به دنیا آمد و در سن‌پترزبورگ و پاریس تحصیل کرد، او سپس به آذربایجان بازگشت و حرفه‌ی روزنامه‌نگاری را آغاز کرد.
او نه تنها آزادی ملی را ترویج می‌کرد، بلکه یکی از فعالان برابری جنسیتی بود که در سال ۱۹۰۱ کتاب «زن در جهان اسلام» را منتشر کرد. این نویسنده‌ی سرشناس آذری پس از بازگشت به باکو، به شکل‌گیری هویت ملی این کشور کمک زیادی کرد.
۸. احمد جواد (۱۸۹۲-۱۹۳۷)
احمد جواد که به چهار زبان (آذری، فارسی، عربی و ترکی) مسلط است و به خاطر نوشتن سرود ملی آذربایجان شهرت دارد، دارای مجموعه آثار چشمگیری است.
این نویسنده و شاعر آذربایجانی همچنین از فعالانی بود که در جنبش استقلال این کشور که در سال ۱۹۱۸ برگزار شد شرکت داشت. اما پس از اینکه آذربایجان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی شد، احمد به شدت تحت تعقیب حکومت شوروی قرار گرفت و بارها به زندان رفت.
۹. یوسف وزیر چمنزمینلی (۱۸۸۷-۱۹۴۳)
این نویسنده آذربایجانی که نقش برجسته‌ای در شکل‌دهی به جریان‌های ادبی منطقه ایفا می‌کند، آثاری شامل رمان، شعر و داستان کوتاه دارد. در اوایل قرن بیستم، یوسف چندین نشریه در ترویج فرهنگ آذری در روسیه و ترکیه منتشر کرد.
مشهورترین اثر ادبیات آذربایجان که علی و نینو (۱۹۳۷) نام دارد گفته می‌شود اثر یوسف است که با نام مستعار آن را منتشر کرده است. این رمان به توصیف یک عشق ممنوعه در باکو بین یک آذری مسلمان و یک گرجی مسیحی می‌پردازد. یوسف همچنین در سال ۱۹۳۴ اولین فرهنگ لغت روسی-آذری را تألیف کرد.
این نویسنده‌ی پرکار سرانجام قربانی پاک‌سازی بزرگ استالین شد و به اردوگاه کار اجباری گولاگ در نوگورود امروزی تبعید شد، و نهایتاً در همان‌جا درگذشت.
۱۰. سلیمان رستم (۱۹۰۶-۱۹۹۹)
سلیمان رستم شاعر، نمایشنامه‌نویس و چهره‌ی فرهنگی آذربایجانی است که همچنین به عنوان روزنامه‌نگار و ویراستار نیز در این کشور مشهور بود.
سلیمان پس از کسب چندین جایزه برای اقدامات خود در حوزه‌ی سوادآموزی، به یکی از نویسندگان برتر آذربایجان تبدیل شد. از جمله آثار مهم او می‌توان به مجموعه اشعار «از غم تا شادی» در سال ۱۹۲۷، «رفیق» (۱۹۳۳) و «مادر و پستچی» (۱۹۴۲) اشاره کرد. مجموعه‌ی مادر و پستچی داستان دل‌خراش مادری را شرح می‌دهد که منتظر خبری از پسرش است که اجباراً در جبهه‌های جنگ شوروی مشغول نبرد است.
