«چگونه مرور کتاب بنویسیم»؛ کتابی مرجع برای نقد و مرورنویسی
برد هوپر نویسنده‌ی کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» (Writing Reviews for Readers’ Advisory)، ویراستار کتابهای بزرگسالان در نشریه‌ی معروف (Booklist) است، مجله‌ای که برای کتابداران عمومی مدارس و در ایالات متحده توسط انجمن کتابخانه‌های آمریکا منتشر میشود. او دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشته علوم کتابداری و مدرک لیسانس تاریخ اروپا است. در میان طیف گسترده‌ی فعالیت‌های خود، هوپر در مورد نقد کتاب با کتابداران و گروه‌های انتشاراتی متعدد در سراسر ایالات متحده به طور معمول جلساتی را برگزار میکند و در عین حال به طور سالانه وقت لازم را برای برگزاری کارگاه‌های نقدنویسی برای کتابداران عمومی اختصاص میدهد. او به عنوان یک نویسنده برجسته در حوزه‌ی نشر، نقد کتاب، داستان کوتاه، مقاله و کتابهای متعددی منتشر کرده است.
سرعت انتشار کتاب در جهان امروز به طرزی باور نکردنی بالا است. برای هر سلیقه، نیاز یا هر موضوعی که برایتان قابل تصور باشد، در دنیای امروز کتابی وجود دارد و برای اینکه یک انتشاراتی یا کتابخانه بتواند بهترین مجموعه ممکن از خلاصه کتاب‌ها را برای مشتریان یا اعضای کتابخانه‌ی خود ایجاد بکنند و به منظور پاسخگویی به نیازهای مخاطبین متعدد، منتقد حرفه‌ای باید زیرکانه از میان مجموعه‌ای از عناوین شگفت‌انگیز کتاب‌ها، بهترین‌ها را برگزیند. با این حال با کمک تعداد بی‌شماری از نشریات بازبینی و خلاصه‌سازی کتاب، این وظایف کمتر دلهره‌آور به نظر می‌رسند.
ناشران و کتابداران از مرورنویسی برای فروش کتاب‌ها استفاده می‌کنند. نخستین سؤالی که همیشه در این مورد پرسیده میشود این است که «چگونه کسی مرورنویس میشود؟» در واقع مدرکی برای مرورنویسی وجود ندارد. برای اشتغال به مرورنویسی لزوماً به مدرک زبان و ادبیات، روزنامه‌نگاری یا نویسندگی خلاق نیاز نیست. همه‌چیز در تجربه خلاصه میشود. به قول یکی از شخصیت‌های نمایشنامه گلن‌گری، یعنی گلن راس، فروش ملک یعنی: موقعیت ملک، موقعیت ملک، موقعیت ملک. مرورنویسی هم یعنی: تجربه، تجربه، تجربه. هدف این کتاب این است که به خوانندگان بیاموزد چگونه به یک کتاب و به مرورهای دیگران از کتاب‌ها بنگرند تا بیاموزند مؤلفه‌های اصلی یک مرور خوب کدام‌اند و چگونه باید مرور بنویسند.
طبق اظهار نویسنده، عامل انگیزشی برای نگارش این کتاب و آموزش چگونگی نوشتن نقد کتاب این بود که به افراد فعال در حوزه‌ی کتاب کمکی شود تا کتابهای خود را بهتر بازاریابی کنند و در واقع مردم را به سمت خرید این کتاب‌ها هدایت کنند.
این کار خیلی طولانی نیست، اما دانش مورد نیاز برای انتشار یک نقد کتاب را در قالبی مختصر ارائه میکند. نویسنده در ابتدا نقد کتاب را تعریف میکند، سپس توضیح میدهد که چه چیزی یک نقد خوب و یک منتقد خوب را می‌سازد. او همچنین تفاوت بین نقد و مرور را با ارائه مثال‌های ادبی از بسیاری از نکات مطرح شده روشن میکند. علاوه بر این، او تفاوت بین یک مرورنویسی و یک حاشیه‌نویسی را با بیانی ساده بیان میکند. علاوه بر این فصلی در مورد نحوه ارائه کارگاه‌های نوشتن نقد برای به عنوان یک برنامه برای عموم وجود دارد. فصلی در مورد نحوه نوشتن نقد کتاب صوتی نوشته جویس ساریکز (نویسنده سرویس مشاوره خوانندگان در کتابخانه عمومی نیویورک) برای افزایش درک خواننده از این نوع نقدنویسی اضافه شده است. دو ضمیمه نیز در کتاب وجود دارد، یکی در مورد نوشتن حاشیه‌نویسی و دیگری در مورد نقد نویسان برجسته حوزه‌ی کتاب. یک فهرست کتابشناسی به اضافه یک نمایه نیز در پایان کتاب گنجانده شده است.
نویسنده در کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» بر این باور است که مرور کتاب در مجموع منبع مهمی برای ارائه‌ی مشاوره و توسعه‌ی مجموعه‌ی خوانندگان است. علاوه بر این مرور کتاب همچنین یک ابزار تبلیغاتی مفید محسوب میشود که خوانندگان را با آثار جدید موجود در بازار نشر کتاب آشنا میکند. نکات مهمی که این کتاب به آن‌ها پرداخته شده شامل موارد زیر است: (۱) نکاتی برای نوشتن مرورهای روشن و مشخص (۲) روش‌های مختلف استفاده از مرور کتاب برای تبلیغ آثار چاپی و (۳) فصلی از جویس ساریکز که نحوه‌ی نوشتن مرور برای کتابهای صوتی را پوشش میدهد. خواه هدف نهایی شما نوشتن برای یک وب‌سایت فروش کتاب باشد یا برای یک روزنامه یا مجله‌ی حرفه‌ای، خوانندگان این کتاب ایده‌ها و نکات باارزش زیادی را در اینجا پیدا خواهند کرد. فصول این کتاب عبارتند از: (۱) بازاریابی از طریق مرورنویسی (۲) مرپرنویسی در مقابل نقد کتاب (۳) دو نوع مرورنویسی: قبل از انتشار و پس از انتشار کتاب (۴) در مرور کتاب به چه نکاتی باید بپردازیم؟ (۵) چه عواملی باعث خلق یک مرور خوب می‌شوند؟ (۶) چه عواملی یک مرورنویس خوب را می‌سازند؟ (۷) کارگاه‌های آموزش مرورنویسی و (۸) نوشتن نقد کتاب صوتی.
نقد کتاب در مقابل مرورنویسی
طبق آنچه در کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» آمده، اگرچه دو اصطلاح نقد و مرورنویسی (بررسی) اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما تفاوت ظریفی بین نقد و مرورنویسی وجود دارد. تفاوت اصلی بین نقد و مرور، نویسنده‌ی آن‌ها است. نقدها توسط متخصصان حوزه‌ی مربوطه نوشته میشود در حالی که مرورنویسی توسط افرادی که به آن زمینه خاص علاقه دارند نوشته میشود. بنابراین نقدها قابل اعتمادتر از مرورنویسی تلقی می‌شوند.
نقد چیست؟
طبق نظر برد هوپر، نویسنده‌ی کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم»، نقد، تحلیل و ارزیابی دقیق یک پدیده است، به ویژه یک نظریه یا اثر ادبی، فلسفی یا سیاسی. نقد معمولا توسط منتقد نوشته میشود. منتقد در یک زمینه خاص متخصص است، بنابراین میتواند درباره یک نظریه خاص اظهار نظر کند یا آثار عمیقی خلق کند. بنابراین، از این حیث نقد قابل اعتمادتر از مرور کتاب است.
یک نقد میتواند به اجزای جداگانه یک اثر و همچنین برداشت کلی از اثر نگاه کند. نقد میتواند بسیار فنی باشد زیرا منتقد دانش تخصصی در زمینه‌ی مورد نظر را دارد. در واقع نقد میتواند حاوی اطلاعاتی مانند تکنیک‌های به کار گرفته شده در اثر، گرایش‌های نظری و فکری و اطلاعاتی از این دست باشد. گاهی اوقات، فردی که در آن زمینه خاص دانشی ندارد، ممکن است درک درست نقد برایش مشکل باشد.
مرورنویسی (بررسی) چیست؟
برد هوپر همچنین معتقد است در فرایند مرورنویسی یک اثر را توصیف، تحلیل و ارزیابی می‌کنند. او در کتاب خود یعنی «چگونه مرور کتاب بنویسیم» اذعان میکند که یک مرور کتاب ممکن است صرفا اطلاعات اصلی را در مورد یک اثر به شما بدهد. به عنوان مثال، اگر مرور در مورد یک نمایشنامه باشد، توضیح میدهد که چه کسی نمایشنامه را ساخته است، بازیگران چه کسانی بوده اند، نمایشنامه در کجا اجرا شده است، چه ژانری است، موضوع نمایشنامه چیست و غیره. علاوه بر این در مورد کیفیت اثر، برداشت کلی و نظرات شخصی خود اظهار نظر کند. اما او وارد یک تحلیل عمیق و تکنیکی نمی‌شود.
این عمدتاً به این دلیل است که یک مرورنویس شخصی است که به موضوع خاصی علاقه دارد و آزادی بیان افکار خود را دارد. او معمولاً در آن زمینه خاص متخصص نیست. مثلاً مرور کتاب یا بررسی فیلم را هر کسی میتواند بنویسد.
تفاوت بین نقد و مرورنویسی
از حیث دانش نویسنده
- نقد را یک فرد متخصص و صاحب دانش در آن حوزه می‌نویسد. چنین فردی منتقد نامیده میشود.
- مرورنویسی توسط یک فرد علاقه‌مند به آن حوزه نوشته میشود. چنین فردی مرورنویس نامیده میشود.
از حیث محتوایی
- نقد ممکن است شامل تحلیل عمیق اجزا یا مبانی نظری آن اثر باشد.
- مرور ممکن است حاوی اطلاعات کلی، برداشت کلی و نظر شخصی باشد.
از حیث قابلیت اطمینان
- نقدها میتوانند قابل اعتمادتر از مرورنویسی باشند.
- آثار مرورنویسی ممکن است مثل آثار انتقادی قابل اعتماد نباشند.
از حیث هدف
- نقد ممکن است یک اثر را از نظر فنی، علمی یا آکادمیک تحلیل کند.
- مرورنویسی (بررسی) بیشتر مصرف‌کننده محور است.
از حیث سهولت دسترسی
- نقد ممکن است برای همه قابل مطالعه و درک نباشد.
- مرورنویسی اما برای هر کسی قابل مطالعه و درک است.
نقد و بررسی کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم»
مرورنویسی برای کتاب و نشریات (چه در قالب آنلاین، چه در قالب چاپی) از مهمترین اقداماتی است که در عصر انفجار اطلاعات و شتاب‌زدگی زندگی، کتاب‌خوان‌ها به آن محتاج‌اند؛ زیرا در این دوران، دیگر کمتر کسی وقتش را دارد که شخصاً به‌سراغ هر کتابی برود و از محتوای آن آگاه شود. پرمشغلگی انسان امروزی ایجاب میکند که افرادی کتاب‌ها را بخوانند و در قالب یادداشت‌هایی نسبتاً کوتاه، دیگران را از چندوچون آن‌ها باخبر سازند.
در چنین اوضاعی، در کشورهای پیشرفته که صنعت نشر بسامانی دارند و رونقی نسبی بر بازار کتابشان حاکم است، مرورنویسی برای کسانی به‌صورت شغل تعریف میشود؛ یعنی عده‌ای بابت خواندن کتاب و مرورنویسی برای آن، مزد می‌گیرند. بااین‌همه، این نوع مرورنویسی ظاهراً بیش از اینکه گزارشی بی‌طرفانه درباره‌ی محتوای اثر باشد، در حکم تبلیغ‌نویسی برای کتاب است. مرورنویسانی که در این راه قلم می‌زنند، فارغ از اینکه کتاب را مفید و پربار دانسته‌اند یا نه، معمولاً باید بر امتیازهای اثر تأکید کنند و به‌نحوی مخاطب را به خریدن و خواندن برانگیزند.
کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» به‌طور مشخص به این گونه از مرورنویسی اختصاص دارد: مرورنویسیِ بازاریابانه. برد هوپر که خود سال‌ها در کار مرورنویسی بوده و دوره‌هایی نیز برای آموزش این مهارت برگزار کرده، پاره‌ای از تجربه‌های خویش را در کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» بازگو کرده و مخاطب را تا اندازه‌ای از زیروبم این حرفه آگاه ساخته است. از میان مطالبی که او در این اثر به میان آورده، به این عنوان‌ها می‌توان اشاره کرد: بازاریابی ازطریق مرورنویسی، تفاوت مرور و نقد، مرورِ قبل از انتشار و مرورِ بعد از انتشار، محتوای مرور، ویژگی‌های مرور خوب، ویژگی‌های مرورنویس خوب، کم‌وکِیف کارگاه‌های مرورنویسی، نوشتن مرور کتاب گویا. وی همچنین به پایان کتاب دو پیوست افزوده است: یکی درباره‌ی گزارمان و تفاوت آن با مرور و دیگری در معرفی مرورنویسانی که شخصاً کارشان را می‌پسندد و چه‌بسا خود را وام‌دار آن‌ها می‌شمارد.
با تمام این اوصاف، کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» را نمی‌توان اثر موفقی دانست. به‌جرات می‌توان گفت این کتاب بیش از اینکه به نوشتنِ مرور کتاب کمک کند، درباره‌ی حرفه‌ی مرورنویسی و مهارت‌های شغلی و حاشیه‌های آن است. به‌بیان بهتر، کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» بیشتر درباره‌ی مرورنویس است و نه مرورنویسی. بخش‌هایی هم که به بررسی ساختار و چگونگیِ مرور اختصاص دارد، عمدتاً کلی‌گویی‌های بی‌حاصلی است که در آن، ویژگی‌های مرورِ خوب کمتر به توصیف درآمده و به‌دقت و به‌کارآمدی شرح شده است. درواقع، نمونه‌های متعدد مروری هم که در میانه‌ی مطلب‌ها گنجیده، چندان نکته‌ای عاید مخاطبی که عملاً خواهان یادگیری این مهارت باشد، نمی‌کند.
همان‌طور که اشاره شد، مرورنویسی‌ای که در کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» از آن سخن رفته، معمولاً در تأیید و تحسین کتاب است و نویسنده‌ی این اثر نیز با تفکیکی که میان نقد و مرور قائل شده، بر این دیدگاه صحه گذاشته است. به‌گفته‌ی او، مرور عبارت است از نگاهی براندازانه و اجمالی به اثری که یا هنوز چاپ نشده یا به‌تازگی چاپ شده است. در این نوع فعالیت، هدف اصلی این است که کتاب را تبلیغ کنند و مخاطب را به خواندن آن برانگیزند. اما نقد این‌گونه نیست و کانونی مشخص دارد؛ یعنی در نقد، بر نکته‌ی بخصوصی از اثر متمرکز می‌شوند و با طول‌وتفصیل به آن می‌پردازند و درعین‌حال، قصد تبلیغ در کار نیست؛ گذشته از اینکه در نقد، زمان چاپ اثر نیز موضوعیتی ندارد. بااین‌همه، صحیح نیست که مرور را یکسره از نقد جدا کنیم و هرگونه بررسی انتقادی را از دایره‌ی مرورنویسی بیرون بیندازیم. به‌گمان من، در مرورنویسی نیز برای اینکه دیدی روشن به مخاطب بدهیم، بی‌گمان باید تا اندازه‌ای به نقد و داوری اثر اعتنا کنیم.
اما ایراد چشمگیری که به کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» می‌توان وارد کرد، این است که در آن، مرورنویسی صرفاً به مرورنویسی برای کتاب‌فروش‌ها و کتابخانه‌ها فروکاسته شده است؛ مرورنویسی‌هایی که بیشتر برای فروش یا تبلیغ کتاب است. مطابق این نگاه، نوشتن مرور منفی نیز سخت نکوهش شده است؛ یعنی نویسنده مخاطبش را از اینکه عیب‌ونقص‌های اثری را برملا کند و درمجموع درباره‌ی کتابی بد بنویسد، پرهیزانده است. این در حالی است که امروزه با گسترش اینترنت و فضاهایی که در آن درباره‌ی کتاب می‌توان نوشت (و در راس آن‌ها وبگاه «گودریدز»)، مرورنویسی تا حدودی از قالب‌های تنگ کهنه به در آمده و شکل‌های تازه‌تری به خود گرفته است.
امروزه مرورهایی که در فضاهایی نظیر گودریدز و اینستاگرام منتشر میشود، نه‌تنها دیگر لزوما برای تبلیغ کتاب و تشویق مخاطب به خواندن اثر نیست، بلکه در مواقعی برای رسواسازی آثار بی‌مایه است؛ کاری که فایده‌اش به‌هیچ‌وجه کمتر از معرفی کتابهای خوب نیست. درواقع، رسانه‌های نو مجالی فراهم آورده که در آن، آزادانه‌تر می‌توانیم مرور کتاب بنویسیم و نظر خود را درباره‌ی کتاب‌هایی که می‌خوانیم، ابراز کنیم و حتی به‌خلاف آنچه نویسنده‌ی این اثر گفته، درباره‌ی آثاری که نپسندیده‌ایم یا نامناسب می‌دانیم، مرور منفی بنویسیم. این نکته شاید مهمترین غفلتی است که از نویسنده سر زده است؛ هرچند توجه به اینکه کتاب «چگونه مرور کتاب بنویسیم» در سال ۲۰۱۱ منتشر شده و در آن زمان گستردگی اینترنت و امکانات فناورانه‌اش به‌حد امروز نبوده، بیش‌وکم دامن او را از این کوتاهی می‌شوید.
در این میان، از ترجمه‌ی نامناسب این اثر نیز نباید غافل شد. واقعیت این است که ترجمه‌ی فارسیِ کتاب به‌رغم اینکه در مجموع فهمیدنی است، هیچ مطلوب نیست و در جاهایی آشکارا نافارسی است و بوی ترجمه میدهد. این ویژگی به‌خصوص در نمونه‌های مروری که در کتاب آمده، احساس میشود.
