حمله‌ی فیلم‌سازان عرب به تابوهای جامعه با درخشش در جشنواره‌های بین‌المللی
فیلم‌سازان عرب در جشنواره‌های معتبر بین‌المللی پاییز امسال، مانند ونیز و تورنتو حضور گسترده‌ای خواهند داشت. در جشنوارهی ونیز به تنهایی شش اثر از فیلم‌سازان عرب در بخش‌های غیررقابتی حضور دارند. به‌علاوه شش اثر دیگر از عرب‌زبانان که در مرحله‌ی پایانی تولید قرار دارند، در بین هشت اثر منتخب بخش تازه تاسیس جشنواره به نام «فاینال کات» قرار گرفته‌اند. جشنوارهی تورنتو هم با فیلم «شناگران» (The Swimmers) افتتاح خواهد شد. درامی از سالی الحسینی، فیلم‌ساز عرب مصری، بر اساس سفر خواهران سوری قهرمان المپیک، یوسرا و سارا ماردینی، که بعد از شروع جنگ در کشور خود به آلمان گریخته‌اند. یوسرا در بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۶ و ۲۰۲۱ شرکت کرده بود. به‌جز این، شش فیلم عربی دیگر هم در جشنوارهی کانادا به نمایش درخواهد آمد.
با نگاهی به عناوین انتخابی برای برترین جشنواره‌های بین‌المللی و همچنین تولیدات سینمایی و تلوزیونی محبوب چند سال گذشته، برخی گرایش‌ها را در ساخته‌های جدید سینما و فیلم‌سازان عرب می‌توان دید. راشا سالتی، تهیه‌کننده‌ی مستقل عرب گفته است: «ژانرها و موضوعات سینمایی با تنوع بی‌اندازه‌شان، بسیار جسورانه‌تر از زبان رسمی امکان مقابله با تابوهای جامعه را محیا می‌کنند.» این دقیقاً جمله‌ای است که دیدگاه بسیاری از چهره‌های صنعت سینما را بیان می‌کند.
مطمئناً عناوین راه‌یافته به جشنوارهی فیلم ونیز نشان‌دهنده‌ی این تنوع و جسارت است. فیلم افتتاحیه‌ی این جشنواره، «کثیف، دشوار، خطرناک» (Dirty, Difficult, Dangerous) ساخته‌ی کارگردان فرانسوی-لبنانی وسام شراف، رویکردی تازه و جذاب به مسائل اجتماعی از طریق درام مینیمالیستی و طنز سیاه دارد. فیزال بولیفا، کارگردان بریتانیایی مراکشی‌الاصل، در فیلم «لعنتی‌ها گریه نمی‌کنند» (The Damned Don’t Cry) ملودرام، نئورئالیسم و صراحت جنسی را ترکیب کرده تا داستان مادر و پسری در حاشیه‌ی جامعه را به نحوی متقاعدکننده نمایش دهد. در همین حال، «آخرین ملکه» (The Last Queen)، اولین فیلم بلند زوج فرانسوی-الجزایری، دیمین اونوری و آدیلا بندیمراد، داستانی درام تاریخی زیبا با اشارات فمینیستی جذاب است که در سال ۱۵۱۶، زمان فتح الجزایر توسط بارباروسا، اتفاق می‌افتد.
نمونه‌ی دیگری از مبارزه با تابوها را می‌توان در فیلم برنده‌ی جایزه‌ی فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم (فیپرشی: FIPRESCI) جشنوارهی کن امسال، «خفتان آبی» (The Blue Caftan) دید. داستان این فیلم درباره‌ی خیاطی با گرایش‌های خاص در یکی از شهرهای کوچک مراکش است. نبیل آیوش، تهیه‌کننده‌ی مراکشی فیلم و مریم توزانی، کارگردان و نویسنده‌ی فیلم، هر دو بر این عقیده‌اند که امروزه سینمای عرب به موضوعات حساس‌تری می‌پردازد. آیوش در این باره می‌گوید: «این صراحت لهجه اخیر به نفع همه است و پویایی جوامع عربی را نشان می‌دهد.»
انتقال استعدادها از جهان عربی به کشورهای انگلیسی زبان هنوز هم ادامه دارد. یکی از کسانی که اخیراً این مهاجرت را انجام داده است، فیلم‌سازان عرب مصری، محمد دیاب کارگردان فیلم‌های «۶۷۸» (Cairo 678) و «درگیری» (Clash) است. دیزنی پلاس کارگردانی مجموعه‌ی تلوزیونی کوتاه استودیو مارول، «شوالیه‌ی ماه» (Moon Knight) را هم به این کارگردان مصری واگذار کرد که اتفاقاً بسیار هم موفق بود.
درخشش دیاب همچنین باعث شناخته شدن برخی از اعضای کلیدی تیم او شد. به عنوان مثال آهنگساز نامزد جایزه امی، هشام نزیه، که اکنون یکی از اعضای آکادمی علوم و هنرهای سینماست (AMPAS) است، یا احمد حافظ، اولین تدوینگر مصری که توانست بخشی از ACE باشد. به‌علاوه، بازیگران عرب هم سروصدای زیادی در دنیای سینما به پا کرده‌اند. رزانه جمال لبنانی-بریتانیایی در سریال «مرد شنی» (The Sandman) شبکه‌ی نتفلیکس، تارا عبود فلسطینی-اردنی در سریال جدید دیزنی پلاس با نام «مجرم‌ها» (Culprits) و فادی السید مصری-بریتانیایی در «دار و دسته‌های لندن» (Gangs of London).
انفجار انرژی قابل توجهی هم در فیلمسازی سودان رخ داده است که ممکن است هنوز موج ناشی از آن کامل شکل نگرفته باشد، اما قطعاً در آینده‌ی نزدیک چیزهای بیشتری از سینمای این کشور خواهیم شنید. در سال ۲۰۱۹، امجد ابوالعله، تهیه‌کننده، کارگردان و نویسنده‌ی سودانی موفق شد جایزه‌ی شیر آینده‌ی ونیز (جایزه‌ای مخصوص کارگردانانی که کار اولشان است) را برای اولین ساخته‌ی بلند خود، «تو در ۲۰ سالگی خواهی مرد» (You Will Die At 20) برنده شود. البته که این فیلم تنها سرآغاز درخشش سودان در سینما بود. سال بعد، مستند ساخته‌ی صحیب گاسملباری به نام «صحبت درباره‌ی درختان» (Talking About Trees) در جشنوارهی برلین شرکت کرد و توانست جوایز متعددی را هم از آن خود کند. این فیلم داستان چهار تن از فیلم‌سازان عرب را که «ناخواسته» بازنشسته شده‌اند در تلاش برای افتتاح سالن سینمایی دنبال می‌کند. اکنون، علا کرکوتی، تحلیل‌گر فیلم مصری گزارش داده است که آژانس سینمایی MAD Solutions سه پروژه‌ی سودانی در دست ساخت دارد که فیلمبرداری یکی از این پروژه‌ها، «خداحافظ جولیا» (Goodbye Julia)، به نویسندگی و کارگردانی محمد کردفانی، در ماه اکتبر آغاز خواهد شد.
گذشته از همه‌ی این‌ها به پیشرفت سینما در عربستان صعودی نگاهی بیندازیم. تا همین چند وقت پیش وجود صنعت سینما در عربستان امری عجیب بود. اما اکنون پادشاهی صحرا حمایت مالی قابل‌توجهی در اختیار فیلم‌سازان عرب می‌گذارد و آمار باکس آفیس آنها بالاترین رقم در بین کشورهای عربی است. جشنوارهی بین‌المللی فیلم دریای سرخ جده (RSIFF) هم در سال ۲۰۲۱ راه‌اندازی شد که سکوی پرشی برای موج جدید سینماگران خلاق باشد که بتوانند مهارت و هنر خود را در این صنعت بین‌المللی به نمایش بگذارند.
شیوانی پاندیا مالهوترا، مدیر عامل RSIFF، خاطرنشان می‌کند که صندوق مالی جشنواره دریای سرخ فیلم‌سازان عرب و آفریقایی را از نظر مالی تأمین می‌کند و در تمام مراحل توسعه، تولید و پس از تولید آنها را تشویق و حمایت می‌کند. او می‌گوید: «از دیدن پنج فیلمی که از تولید آنها حمایت کردیم در جشنوارهی ونیز خوشحالم: «نزوح» (Nezouh) و «باغ‌های معلق» (Hanging Gardens)، در بخش Horizons Extra؛ «کثیف، دشوار، خطرناک» و «آخرین ملکه» در روزهای ونیز؛ و «ملکه‌ها» (Queens) که هفته‌ی منتقدان ونیز را به پایان می‌رساند.»
اشاره‌ی مالهوترا به رسیدن فیلم‌های تخت حمایت دریای سرخ به جشنواره‌های معتبر، نکته‌ی مهم دیگری را در سینمای مدرن عرب نشان می‌دهد: فیلم‌هایی که در جشنواره‌ها نمایش داده می‌شوند نه تنها محصول چندین کشور و تولید مشترک هستند، بلکه ممکن است از حمایت‌های مالی متعددی نیز بهره ببرند.
قطع کمک‌های مالی و تجاری ارائه‌شده توسط جشنواره‌های تعطیل‌شده دبی و ابوظبی، ضربه‌ای سنگین به فیلمسازی و فیلم‌سازان عرب بود. اما تبدیل جشنوارهی فیلم ترایبکا-دوحه به موسسه‌ی فیلم دوحه، که تابه‌حال تأمین مالی صدها اثر را بر عهده گرفته است، کمک کرد تا این شکاف پر شود.
جشنواره ال گونا مصر نیز کمک بزرگی برای صنعت فیلمسازی عرب است، هرچند این جشنواره در حال حاضر به تعویق افتاده است. مدیر این جشنواره، اینتیشال التیمیمی می‌گوید: «ما همچنان در حال آماده‌سازی برای برگزاری ششمین دوره جشنواره هستیم که به سال آینده موکول شده است.» او خاطرنشان کرد که ال گونا کماکان جایزه‌ی سالانه‌ی خود را عرضه می‌کند. این جایزه هرساله در در بخش فاینال کات زیر نظر جشنوارهی ونیز ارائه می‌شود. او همچنین از پروژه‌ی «باغ‌های معلق» نام می‌برد که پروژه‌ای است تحت حمایت سینه‌گونا.
یکی دیگر از منابع مالی جدید که از سینمای منطقه حمایت می‌کند، جشنواره بین‌المللی فیلم امان اردن است. این جشنواره اخیراً دومین دوره‌ی خود را با تمرکز بر کارگردانانی که آثار اولشان را ارائه دادند به پایان رسانده است. نادا دومانی، مدیر جشنواره، که به عنوان مدیر ارتباطات کمیسیون فیلم سلطنتی اردن نیز فعالیت می‌کند، خاطرنشان می‌سازد که جشنواره به فیلم‌های برنده جوایزی نقدی اعطا می‌کند و همچنین برای فیلم‌هایی که در حال ساخت هستند یا مراحل پس‌تولید را از سر می‌گذرانند جوایز نقدی در نظر گرفته است. این جوایز از طریق بسترهای پیچینگ به فیلم‌های دسته‌ی دوم اعطا می‌شوند که در چهارچوب روزهای صنعت فیلم عمان تدارک دیده شده‌اند.
نوامبر ۲۰۲۲ جشنوارهی بین‌المللی فیلم مراکش و کارگاه‌های آموزشی اطلس به صورت حضوری باز خواهند گشت و ارزش نقدی جوایز آن به ۱۰۶۰۰۰ یورو (۱۰۷۰۰۰ دلار) افزایش خواهد یافت. رمی بونهوم، مسئول جشنواره خاطرنشان می‌کند: «امسال، پنج فیلم با حمایت ورک‌شاپ‌ها به فهرست A جشنواره‌های معتبر راه یافتند: فیلم‌های تونسی «اشکال» (Ashkal) ساخته‌ی یوسف چبی (جشنواره روتردام) و «زیر درختان انجیر» (Under the Fig Trees) اثر اریگه سهیری (دو هفته کارگردان کن) و سه فیلم مراکشی «قطعه هایی از بهشت» (Fragments From Heaven) ساخته‌ی آدنان باراکا (لوکارنو)، «ملکه ها» و «لعنتی‌ها گریه نمی کنند» (جشنواره ونیز).»
معرفی فیلم‌های سینمای عرب راه‌یافته به جشنوارهی ونیز در هر بخش:
بخش Horizons Extra
باغ‌های معلق (Hanging Gardens)
- کارگردان: احمد یاسین الدراجی
- کشورهای سازنده: عراق، فلسطین، عربستان صعودی، مصر، بریتانیا
- خلاصه‌ی داستان: زباله‌گرد جوان عراقی عروسک جنسی آمریکایی را در بین زباله‌های بغداد پیدا می‌کند و از آن پس در کشمکش بین تجاری‌گرایی و بنیادگرایی گرفتار می‌شود.
نزوح (Nezouh)
- کارگردان: سوداده کادان
- کشورهای سازنده: بریتانیا، سوریه، فرانسه
- خلاصه‌ی داستان: حتی زمانی که بمب‌ها بر سر مردم دمشق می‌ریزند، معتز باز هم از فرار به زندگی نامطمئن یک پناهنده امتناع می‌کند. اما حالا همسرش هالا و دخترش زینا باید تصمیم بگیرند که بمانند یا بروند.
بخش روزهای ونیز
کثیف، دشوار، خطرناک (Dirty, Difficult, Dangerous)
- کارگردان: ویسام شرف
- کشورهای سازنده: فرانسه، ایتالیا، لبنان
- خلاصه‌ی داستان: بیروت، لبنان. داستان عشق غیرممکن بین خدمتکاری اتیوپیایی و پناهنده‌ای سوری که بدنش شاهد تغییرات مرموزی است.
آخرین ملکه (The Last Queen)
- کارگردان: دیمین اونوری و آدیلا بندیمراد
- کشورهای سازنده: نیجریه، فرانسه، عربستان صعودی، قطر، تایوان
- خلاصه داستان: داستانی الهام گرفته از شاهزاده خانم زافیرا افسانه‌ای، همسر آخرین پادشاه الجزایر، سلیم تومی، و مبارزه‌های او برای دفاع از جامعه‌ی خود در برابر دزد دریایی بارباروسا.
لعنتی‌ها گریه نمی‌کنند (The Damned Don’t Cry)
- کارگردان: فیضل بولیفا
- کشورهای سازنده: فرانسه، بلژیک، مراکش
- خلاصه‌ی داستان: فاطمه زهرا و پسر نوجوانش سلیم از جایی به جای دیگر نقل مکان می‌کنند و سعی می‌کنند از آخرین رسوایی‌شان برای همیشه دور شوند.
هفته‌ی منتقدان
ملکه‌ها (Queens)
- کارگردان: یاسمین بنکیران
- کشورهای سازنده: فرانسه، مراکش، بلغارستان، هلند، قطر
- خلاصه‌ی داستان: فیلمی جاده‌ای درباره‌ی تعقیب و گریزی طولانی سه زن پلیس از کازابلانکا تا ساحل اقیانوس اطلس در زمین‌های ناهموار قرمز و دره‌های پر از گل اطلسی.
فاینال کات (داستانی)
پشت صحنه (Backstage)
- کارگردان: عفیف بن محمود، خلیل بن کیران
- کشورهای سازنده: مراکش، بلغارستان، فرانسه، نروژ، قطر، تونس
- خلاصه‌ی داستان: تنش‌های روی صحنه باعث مجروحیت یکی از اعضای گروه رقص می‌شود…
بلک لایت (Black Light)
- کارگردان: کریم بن صلاح
- کشورهای سازنده: فرانسه، الجزایر، قطر
- خلاصه‌ی داستان: دانشجوی الجزایری به امید جلوگیری از اخراجش از فرانسه، به طور موقت در سالن تشییع جنازهی مسلمانان مشغول به کار می‌شود.
انشالله پسره (Inshallah a Boy)
- کارگردان: امجد ال‌راشید
- کشورهای سازنده: اردن، مصر، عربستان صعودی، قطر
- خلاصه‌ی داستان: قوانین وراثت، بیوه‌ای غمگین را که نتوانسته پسری به دنیا بیاورد در خطر از دست دادن خانه‌ی خود قرار می‌دهد.
فاینال کات (مستند)
یک فیلم فدائی (A Fidai Film)
- کارگردان: کمال الجعفری
- کشورهای سازنده: آلمان، فلسطین، قطر
- خلاصه‌ی داستان: در جریان تهاجم اسرائیل به بیروت در سال ۱۹۸۲، نیروهای نظامی به مرکز تحقیقات فلسطین یورش بردند و کتابخانه‌ی آن را نابود کردند.
سرزمین زنان (Land of Women)
- کارگردان: نادا ریادی، ایمن ال امیر
- کشورهای سازنده: مصر، فرانسه، دانمارک
- خلاصه‌ی داستان: داستان در دهکده‌ای سنتی در مصر اتفاق می‌افتد. گروهی از دختران قبطی تصمیم می‌گیرند گروه تئاتری خیابانی و فقط از زنان تشکیل دهند.
معلق (Suspended)
- کارگردان: مریم ال حاج
- کشورهای سازنده: لبنان، فرانسه، قطر
- خلاصه‌ی داستان: چگونه می‌توانیم جایگاه خود را در کشوری پیدا کنیم که توسط گذشته‌ای تسخیر شده است که به آلودن زمان حال ادامه می‌دهد؟
منبع: VARIETY
