نگاهی به ۷۵ سال جشنواره کن و تاریخچه حضور داوران ایرانی در این رویداد
یکی از خبرهای اصلی حوزه فرهنگ در روزهای اخیر راهیابی اصغر فرهادی به هیئت داوران بخش مسابقه رسمی جشنواره بین‌المللی کن بود. فرهادی تاکنون چندبار برنده‌ی جوایز از بخش‌های مختلف این جشنواره هم بوده و حالا برای اولین‌بار نامش در میان اعضای هیئت داوران این فستیوال سینمایی قرارگرفته. رابطه سینمای ایران با جشنواره فیلم کن یک رابطه قدیمی است و تا به حال، بیش از ۱۰ بار، سینماگران ایرانی به عنوان داور در بخش‌های مختلف این جشنواره حضور داشته‌اند. حالا که چند روزی به شروع ۷۵امین جشنواره فیلم کن در فرانسه باقی‌مانده، نگاهی داشته‌ایم به تاریخچه این جشنواره مهم سینمایی جهان، شیوه انتخاب هیئت داوران از کشورهای مختلف و تمام سینماگران ایرانی که تا امروز بر روی صندلی داوری کن نشسته‌اند.
تاریخچه
همه چیز به زیرپاگذاشتن عدالت در دوران آلمان نازی برمیگردد. در جولای سال ۱۹۳۸، در ششمین دوره جشنواره ونیز، یک فیلم آمریکایی برنده اصلی شد، اما با فشار هیتلر همه آرا تغییر پیدا کرد. رهبر نازی‌ها دستور داده بود که فیلم «المپیا» که یک پروپاگاندا برای آلمان نازی بود همراه با یک فیلم ایتالیایی به عنوان برنده جشنواره معرفی شوند. این حرکت خشم کشورهایی مانند فرانسه، آمریکا و بریتانیا را برانگیخت و آنها تصمیم گرفتند که جشنواره ونیز را ترک کنند و دیگر به آن بازنگردند.
فیلپ ارلانگر، یکی از فیلمنامه‌نویسان و اعضای هیئت اعزامی به جشنواره ونیز، در راه بازگشت به این فکر کرد که باید یک جشنواره مستقل از ونیز در فرانسه راه‌اندازی شود، تا دیگر محدودیت‌های موجود را نداشته باشد. این جشنواره باید قبل از برپایی دور بعدی جشنواره ونیز بازگشایی می‌شد. در آن روزها برخی از مقامات دولتی فرانسه از این کار می‌ترسیدند و بیم تیره و تار شدن روابط دیپلماسی با ایتالیا را داشتند. اما بلاخره برگزاری جشنواره تصویب شد. پس از طی مسیرهای مختلف بلاخره شهر کن که آب و هوا و ساحلش تداعی کننده هالیوود بود، برای برگزاری این فستیوال انتخاب شد.
جشنواره کن در ابتدا قرار بود بین ۱ تا ۲۰ سپتامبر ۱۹۳۹ برگزار شود. بی‌طرفی یکی از اصلی‌ترین مسایلی بود که باید در این جشنواره رعایت می‌شد، بنابراین از تمام کشورهای جهان حتی آلمان و ایتالیا هم برای حضور در این جشنواره دعوت به عمل آمد. اما دو دولت فاشیست، دعوت را رد کردند و در نهایت تنها ۹ کشور در این رویداد شرکت کردند. اما شروع جنگ جهانی دوم دقیقا در روزهایی که جشنواره کن قرار بود آغاز شود، همه برنامه‌ریزی‌ها را بهم ریخت. هیئت اجرایی جشنواره تلاش کردند در دوران جنگ، جشنواره را برگزارکنند، اما عملا امکان‌پذیر نبود. تا اینکه بلاخره یک سال پس از پایان جنگ، در حالی که اوضاع کشور فرانسه به شدت بهم‌ریخته بود، برای اولین‌بار این جشنواره کار خود را به طور رسمی در ۲۰ سپتامبر ۱۹۴۶ شروع کرد.
در دهه ۴۰ میلادی تا اواسط دهه پنجاه، این جشنواره بیشتر حالت تقدیر داشت و هر فیلمی در آن شرکت می‌کرد به جایزه می‌رسید. در سالهای بعد، ملاحظات دیپلماتیک و پس از آن جنگ سرد هم بر انتخاب فیلم‌ها سایه انداخت و حتی این جشنواره هم نتوانست به راحتی مسایل سیاسی را نادیده بگیرد. اما با گذر از این بحران‌ها، کلا ملاحظات سیاسی از روند جشنواره حذف شد. حتی در سال ۱۹۷۳، جشنواره فیلم کن این استقلال را پیدا کرد که خود فیلم‌ها را از کشورهای مختلف انتخاب کند و این یعنی دیگر فیلم‌ها به اجازه رسمی کشور سازنده برای حضور در کن احتیاج نداشتند. در دهه شصت و هفتاد فستیوال کن با فراز و نشیب‌های فراوانی روبرو بود و حتی دوبار تا مرز تعطیلی هم رفت.
در سالهای ابتدایی جایزه‌ای به نام جایزه بزرگ به برندگان فستیوال اهدا می‌شد، اما پس از مدتی برگزارکنندگان تصمیم گرفتند یک شکل معین برای جایزه اصلی جشنواره در نظر بگیرند. اولین بار در سال ۱۹۵۴ «سوزان لازون» جواهرساز پاریسی پیشنهاد استفاده از برگ نخل که سمبل شهر کن و جشنواره فیلم کن شده بود را به‌عنوان جایزه داد که در نهایت از سال ۱۹۵۵ جایزه نخل طلا جایگزین جایزه بزرگ این جشنواره شد.
با ورود به دهه هشتاد میلادی جشنواره کن، در تلاش بود که از مرزهای اروپا و آمریکا فراتر رود و به دنبال استعدادهایی خاص از سراسر جهان بود و همین موضوع پای سینماگران، چین، فیلیپین، کوبا، هند، نیوزلند و آرژانتین و… را به فستیوال کن باز کرد.
بخش‌های مسابقه و ساختار
در این سال‌ها قوانین، مقررات و بخش‌های مختلف جشنواره کن تغییرات زیادی داشته و گاهی بخش‌هایی اضافه یا کم شده‌اند. حالا پس از مسیر ۷۵ سالهای که جشنواره طی کرده، سه بخش کلی در این فستیوال تعریف شده: ۱-بخش رقابت اصلی، ۲-بخش موازی، ۳- بخش رویدادها
بخش اصلی، رویداد اصلی جشنواره است که به داوری فیلم‌های حاضر در بخش رقابتی جشنواره، بخش نگاهی نو، فیلم‌های کوتاه، سینه فونداسیون یا همان کارهای مدرسه‌های سینمایی و دانشجویی، می‌پردازد. بخش موازی، در واقع مراسم‌های مستقل از رویداد اصلی است که در همان روزهای جشنواره برپا می‌شود. مثل دو هفته کارگردانان، هفته منتقدان، انجمن سینمای مستقل. در بخش رویداد، بزرگداشت سینماگران، کارگاه‌های آموزشی و بخش بازار و فروش فیلم‌ها برگزار می‌شود.
شیوه انتخاب داوران
از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۴ هئیت داوران جشنواره فیلم کن از سینماگران و افراد مشهور سینمای فرانسه تشکیل می‌شد. اما پس از سال ۱۹۵۵ و با تصمیم بر اهدای نخل طلا به جای جایزه بزرگ، با توجه به رویکرد بین‌المللی که این جشنواره داشت، داوران از میان مشاهیر صنعت سینما در جهان انتخاب شدند. در سال ۱۹۷۸، ژیل ژاکوب به هیئت تصمیم گیرنده جشنواره اضافه شد و تغییرات زیادی در آن به وجود آورد. از جمله اینکه ستاره‌های سینماگر از سراسر جهان را وارد هیئت داوری کرد. روندی که تا امروز ادامه دارد. طبق اساسنامه جشنواره مسئولیت انتخاب فیلم‌ها کاملا برعهده هئیت داوران است، به همین دلیل یک رییس برای این هئیت انتخاب می‌شود و ۸ داور به قضاوت درباره فیلم‌های اصلی حاضر در این رقابت می‌نشینند. در بخش‌های فرعی جشنواره هم داورانی متناسب با موضوع بخش، از کشورهای دیگر در هئیت داوری قرار می‌گیرند.
سینمای ایران در کن
رابطه‌ی سینمای ایران با جشنواره فیلم کن به دهه ۶۰ میلادی بر می‌گردد. در چهاردهمین دوره برگزاری این فستیوال در سال ۱۹۶۱، مصادف با سال ۴۰ شمسی، برای اولین‌بار فیلم «کوروش کبیر» ساخته فری فرزانه، به نمایندگی از کشور ایران در این رویداد شرکت کرد. سه سال بعد از آن، فیلم دیگری با نام «طلوع فجر» به کارگردانی احمد فاروقی قاجار، در بخش فیلم‌های کوتاه جشنواره کن حضور پیدا کرد. این فیلم اولین جایزه جشنواره فیلم کن را برای ایران به همراه داشت، به نام «جایزه شورای عالی تکنیک». اما اولین حضور موفق ایران که نظرها را به سمت سینمای جوان یک کشور آسیایی جلب کرد، به حضور فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۹ بر می‌گردد. این فیلم در بخش دو هفته با کارگردانان این فستیوال به نمایش درآمد. پس از آن تا پیش از انقلاب اسلامی، سه فیلم «پستچی» ساخته مهرجویی، «شازده احتجاب» و «سایه‌های بلند باد» ساخته بهمن فرمان‌آرا در این جشنواره شرکت کردند. اما هیچ کدام از آنها نتواستند به جایزه فستیوال کن برسند.
دقیقا سه ماه پس از وقوع انقلاب، سی و سومین جشنواره فیلم کن برگزار شد و فیلم «چریکه تارا» اثر بهرام بیضایی در این دوره شرکت داشت. فیلمی که در ایران هیچ‌گاه مجوز انتشار پیدا نکرد و این روندی بود که تا به امروز در رابطه جشنواره کن و سینمای ایران باقی‌مانده. یعنی بسیاری از فیلم‌هایی که در ایران اجازه اکران و پخش پیدا نمی‌کنند، براساس قانون آزادی انتخاب این جشنواره، راهی کن می‌شوند.
از سال ۵۸ تا سال ۷۰، سینمای ایران دیگر هیچ رابطه‌ای با جشنواره فیلم کن نداشت. تا اینکه خسرو سینایی در سال ۱۹۹۱، با فیلم «در کوچه‌های عشق» در این رویداد شرکت کرد. حضور او شروعی دوباره برای رابطه میان سینمای ایران و یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های خارجی بود. رابطه‌ای که در دهه هفتاد شمسی، افتخارات زیادی را برای ایران به همراه داشت. سال ۷۱ عباس کیارستمی برای اولین بار با فیلم «زندگی و دیگر هیچ» در بخش نوعی نگاه این جشنواره حضور داشت و مقدمه‌ای بود بر حضور موفق بعدی او. در سال ۱۳۷۴، جعفرپناهی با فیلم «بادکنک سفید» در کن حضور داشت و با دریافت سه جایزه دوربین طلایی، فیپرشی و جایزه دو هفته با کارگردانان، نام خود را بر سر زبان‌ها انداخت.
اما درخشان‌ترین حضور ایران در کن، به سال ۱۳۷۶ بر می‌گردد که نخل طلای این جشنواره برای فیلم «طعم گیلاس» به عباس کیارستمی رسید. این اتفاق گرچه بازخوردهای متناقضی در داخل کشور داشت، اما انگار شروعی بود بر ارتباط تنگاتنگ سینمای ایران با جشنواره کن. از سال ۷۶ تا سال ۹۷ در هر دوره این فستیوال سینمای ایران با فیلم‌های مختلف حضور داشته و جوایز متعددی را دریافت کرده. از جمله فیلم «تخته سیاه» ساخته سمیرا مخلباف، «زیر نور ماه» ساخته رضا میرکریمی، «سفر قندهار» ساخته محسن مخملباف، «زمانی برای مستی اسب‌ها» ساخته بهمن قبادی، «خواب تلخ» ساخته محسن امیر یوسفی، «کپی برابر اصل» ساخته عباس کیارستمی، «ناهید» ساخته آیدا پناهنده و…
یکی از مهم‌ترین جوایزی هم که در تاریخ جشنواره کن، نصیب سینمای ایران شد، به سال ۱۳۹۵ و حضور فیلم «فروشنده» اصغر فرهادی در این جشنواره برمیگردد. این فیلم توانست دو جایزه مهم بهترین فیلمنامه و بهترین بازیگر مرد را برای شهاب حسینی، از جشنواره کن دریافت کند. امسال هم «برادران لیلا» ساخته سعید روستایی، راهی کن شده و باید دید با حضور یک داور ایرانی، سینمای ایران چه نتیجه‌ای از این فستیوال به دست میاورد.
همه داوران ایرانی کن
اصغر فرهادی اولین داور ایرانی بخش مسابقه اصلی جشنواره کن نیست. از سال ۱۳۷۲، سینماگران ایرانی در بخش‌های مختلف این جشنواره، در هیئت داوران قرار داشته‌اند و حضور فرهادی تکمیل کننده این روند موفقیت‌آمیز برای سینمای ایران است. اولین داوری یک سینماگر ایرانی در چهل و ششمین دوره جشنواره کن، در سال ۱۹۹۳ اتفاق افتاد. عباس کیارستمی در این دوره به عنوان یکی از اعضای هیات داوری بخش رسمی انتخاب شد.
هشت سال پس از آن در پنجاه و چهارمین جشنواره فیلم کن، سمیرا مخملباف پس از موفقیت فیلم‌های «سیب» و «تخته سیاه» به عنوان داور بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون در کن حضور داشت. در این دوره محسن مخملباف، رضا میرکریمی و عباس کیارستمی هم در بخش‌های مختلف با آثارشان حضور داشتند و به رقابت با فیلم‌های دیگر پرداختند. یک سال بعد بازهم کیارستمی برای داوری در این جشنواره انتخاب شد اما در بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون. در کنار او بهمن قبادی هم از اعضای داوری جایزه دوربین طلایی بود.
کیارستمی در سال ۲۰۰۵ و ۲۰۱۴، دوبار دیگر به عنوان داور در کن حضور داشت، اما دیگر نه در میان اعضا که رییس هیئت داوران در بخش‌های مختلف این جشنواره بود. سال ۲۰۰۵ رییس هیئت داوران جایزه دوربین طلایی و سال ۲۰۱۴، رییس هیئت داوران بخش فیلم کوتاه و سینه فونداسیون. نام‌های دیگری مانند جعفر پناهی و حامد سیلمان‌زاده، هم به عنوان داوران بخش‌های جنبی جشنواره کن، در تاریخ این فستیوال به ثبت رسیده‌اند.
تا به حال دوبار زنان سینماگران ایرانی در بخش اصلی این فستیوال، به داوری پرداخته‌اند. سال ۲۰۱۴، لیلا حاتمی و سال ۲۰۱۶ کتایون شهابی نامشان در میان هیئت داوران قرارگرفت. علاوه بر این، افرادی مانند مرجان ساتراپی، دزیره اخوان هم داوران بخش‌های جنبی این جشواره بوده‌اند. نام نیکی کریمی هم به عنوان دومین زن ایرانی که داور جشنواره فیلم کن بوده در این لیست وجود دارد. او سال ۲۰۰۷، داور بخش فیلم کوتاه و سینه فونداسیون بود.
حالا میراث حضور داوران ایرانی در جشنواره کن، در ۷۵امین دوره این فستیوال مهم جهانی، برای دهمین بار به یک ایرانی رسیده است. اصغر فرهادی سال گذشته با فیلم «قهرمان» در بخش رقابت اصلی این جشنواره حضور داشت و به جایزه رسید. حالا فرهادی در کنار ۷ عضور دیگر هیئت داوران و رییس این اعضا، قرار است فیلم‌های بخش اصلی را مورد قضاوت قراردهند.
متشکر از مطلب خوبتون.