رویدادهای نجومی فروردین ۱۴۰۱؛ از برابران بهاری تا همراهی تماشایی سیاره‌ها
سال نوی ایرانی با یک رویداد نجومی آغاز می‌شود و جشن نوروز ابتدای آن را تماشایی‌تر می‌کند اما آسمان فروردین ۱۴۰۱ میزبان رویدادهای زیبای نجومی دیگری هم است که در این‌جا مروری بر آن‌ها داریم.
سال ۱۴۰۱ روز ۲۹ اسفند و ساعت ۱۹:۰۳:۲۶ آغاز شد و طلوع نخستین روز نخستین سال قرن ۱۵ هجری خورشیدی در بناهای تاریخی-نجومی ایران لحظه‌ای دیدنی را رقم زد. رویدادی که در چند روز بعد هم با اندکی اختلاف دیده خواهد شد.
به جز طلوع تماشایی نخستین روزهای سال، آسمان فروردین رویدادهای زیبای دیگری را هم همراه خود دارد. در ابتدای ماه فرصتی برای تماشای نور محو دایره البروجی در مناطق تاریک وجود دارد. علاوه بر این کهکشان راه شیری هم در افق جنوبی هویداست و در آسمان دور از آلودگی نوری، به خوبی نگاه‌ها را به سوی خود خیره می‌کند.
اما تماشایی‌ترین رویداد فروردین را هم‌نشینی سیاره‌های سنگی و گازی رقم می‌زند. ناهید و مریخ و زحل که درخشان‌ترین سیاره‌ها در آسمان شب هستند، در فروردین با هلال ماه همنشین می‌شوند تا منظره‌ای تماشایی را ایجاد کنند.
رویدادهای مهم نجومی فروردین ۱۴۰۱
دوشنبه ۱ فروردین (March 21)
پیش از طلوع خورشید ناظران مناطق استوایی و نیمکره‌ی جنوبی می‌توانند سیارات درخشان مشتری و عطارد را که با هم درست بالای افق می‌درخشند، جست‌وجو کنند. مشتری سه برابر روشن‌تر از عطارد خواهد بود. این دو سیاره از جمعه تا پنج‌شنبه با یک دوربین دوچشمی در نزدیکی هم دیده خواهند شد.
حرکت سریع مداری سیاره‌ی تیر (عطارد) به سمت شرق در طول هفته آن را از بالای مشتری به پایین آن جابه‌جا می‌کند. در نزدیک‌ترین فاصله، روز دوشنبه مشتری فقط به اندازه‌ی یک انگشت در سمت چپ عطارد می‌درخشد و رصد آن‌ها همراه با قمرهای گالیله‌ای مشتری را با تلسکوپ ممکن می‌سازد.
Credit: Starry Night
سه‌شنبه ۲ فروردین (March 22)
اگر در جایی زندگی می‌کنید که آسمان بدون آلودگی نوری است، می‌توانید به دنبال نور دایره البروجی (Zodiacal Light) باشید که حدود دو هفته پیش از ماه نو اول آوریل ظاهر می‌شود. پس از پایان گرگ‌ومیش عصرگاهی، حدود نیم ساعت فرصت دارید تا آسمان غربی را به دنبال نور گسترده و ضعیف مثلث-مانندی که از افق به سمت بالا امتداد دارد و در مرکز دایره البروج زیرخوشه‌ی پروین قرار گرفته است، کاوش کنید.
این درخشش، نور دایره البروجی است. نور خورشید پراکنده از ذرات بسیاری غبار کوچک که صفحه‌ی منظومه‌ی شمسی ما را پر می‌کنند. مطالعات اخیر مریخ را به‌عنوان عامل اصلی این گردوغبار شناسایی کرده‌اند. نور زودیاک را اما با کهکشان زمستانی راه شیری اشتباه نگیرید که در این زمان از سال، از افق عصر جنوبی غربی به سمت بالا امتداد می‌یابد.
Credit: Starry Night
چهارشنبه ۳ فروردین (March 23)
از نیمه‌شب تا سحرگاه چهارشنبه، ماه در حال پایین رفتن در نزدیکی ستاره‌ی درخشان و سرخ-رنگ «قلب العقرب» (Antares) دیده می‌شود. در ساعات ابتدایی شب به دنبال این دوتایی باشید که در پایین آسمان جنوب شرقی قرار گرفته‌اند و سپس پیش از طلوع آفتاب، بخشی از آسمان جنوبی را بالا می‌روند. ماه در تمام مدت چندین درجه بالاتر از ستاره قرار خواهد داشت.
Credit: Starry Night
پنج‌شنبه ۴ فروردین (March 24)
قمر همچنان در عقرب است و ماه همچنان به زیبایی در کنار قلب‌العقرب دیده می‌شود و جدایی زاویه‌ای حدود ۶.۵ درجه دارد. علاوه بر این در ساعت ۰۳:۵۸ به وقت تهران، با فاصله‌ی ۳۷۰ هزار کیلومتری در حضیض مداری قرار می‌گیرد و به روشنی می‌درخشد.
جمعه ۵ فروردین (March 25)
ماه به‌طور دقیق در پنج‌شنبه ساعت ۰۱:۳۷ بامداد منطقه‌ی زمانی شرقی (۱۰:۰۷ جمعه به وقت تهران) به تربیع آخر خود وارد می‌شود. در تربیع آخر، نیم ماه در سمت غرب روشن است. حوالی نیمه شب طلوع خواهد کرد و سپس تا اواخر صبح در غرب آسمان روز غروب خواهد کرد. قمرهای تربیع سوم، در سفر ما به دور خورشید جلوتر از زمین قرار می‌گیرند اما حدود ۳ ساعت و نیم بعد، زمین همان مکان را در فضا اشغال خواهد کرد. هفته‌ی پس از آن که بدون ماه است، برای رصد اهداف اعماق آسمان بازه‌ای ایدئال به‌شمار می‌رود.
Credit: Starry Night
دوشنبه ۸ فروردین (March 28)
صبح روز دوشنبه، زمانی که هلال پیر ماه پایین‌تر از مجموعه‌ی سیاره‌های مریخ، ناهید و زحل در آسمان جنوب شرقی می‌درخشد، منظره‌ای زیبا برای سحرخیزان شکل خواهد گرفت و فرصتی فوق‌العاده برای عکاسی فراهم می‌شود.
آخرین عضو این هم‌نشینی زیبا، ماه است که پیش از ساعت ۰۵:۳۰ به وقت محلی، طلوع می‌کند. زهره بسیار درخشان در سمت چپ این مجموعه دیده می‌شود و نقطه‌ی بسیار کم‌نورتر و زرد-رنگ زحل هم با فاصله‌ی چند درجه زیر مریخ خواهد بود. به همین ترتیب، مریخ درخشان و سرخ-رنگ هم با فاصله‌ای بیشتر در سمت راست آن‌ها قرار دارد. با توجه به فاصله‌های نسبتا ثابت، این منظره از هر منطقه‌ی زمانی روی زمین، به‌خوبی قابل دیدن خواهد بود.
Credit: Starry Night
سه‌شنبه ۹ فروردین (March 29)
هرچند هلال ماه پس از ۲۴ ساعت از آن‌ها دور خواهد شد، اما اجتماع سه سیاره‌ی درخشان ناهید، زحل و مریخ در جنوب شرقی آسمان پیش از طلوع آفتاب در صبح روز سه‌شنبه ۹ اسفند هم ادامه خواهد داشت.
در این روز ناهید و زحل به حداقل جدایی زاویه‌ای خود می‌رسند و با تنها ۲.۲ درجه فاصله از یکدیگر، می‌توان هر دوی آن‌ها را در کادر دوربین دوچشمی رصد کرد که کمک می‌کند شکل نیمه-روشن زهره و نقطه‌ی کشیده شده‌ی زحل به چشم بیایند. چرخش زهره به سمت خورشید در هر صبح روز بعد، فاصله‌ی آن از زحل و مریخ را افزایش می‌دهد.
Credit: Starry Night
چهارشنبه ۱۰ فروردین (March 30)
صبح روز چهارشنبه، هلال بسیار باریک ماه با قدر ۹.۰- به سمت راست پایین و ۵.۵ درجه‌ای جنوب غربی نقطه‌ی درخشان مشتری با قدر ۲.۰- حرکت می‌کند. در عرض‌های جغرافیایی میانی شمالی، این دو جرم آسمانی، حدود ساعت ۰۶:۳۰ به وقت محلی، دقیقا بالای افق شرقی قرار می‌گیرند و در میان درخشش گرگ‌ومیش با چشم غیرمسلح قابل مشاهده هستند. ناظران مناطق استوایی و نیمکره‌ی جنوبی اما که دایره البروج عمودی را تجربه می‌کنند، آن‌ها را به آسانی می‌بینند. در این مناطق، ماه در سمت راست و بالای مشتری دیده خواهد شد.
پنج‌شنبه ۱۱ فروردین (April 1)
در این روز، هلال آخر ماه شعبان ۱۴۴۳ هجری قمری، روزگاهی خواهد بود و بنابراین با چشم غیرمسلح دیده نخواهد شد، اما همچنان امکان رصد آسان آن با ابزار اپتیکی وجود دارد.
جمعه ۱۲ فروردین (April 2)
ماه نو در ساعت ۰۶:۲۴ به وقت تهران در آسمان خواهد بود و تا یک هفته فرصتی مناسب را پیش روی رصدگران و عکاسان آسمان شب قرار می‌دهد تا از دیگر پدیده‌های آسمان شب لذت ببرند. ازجمله مسیر کهکشان راه شیری که بسیار تماشایی خواهد بود.
دوشنبه ۱۵ فروردین (April 5)
در پایین آسمان جنوب شرقی، پیش از طلوع خورشید، صبح با یک مقارنه‌ی نسبتا نزدیک همراه می‌شود که مریخ کمتر از ۰.۴ درجه زیر زحل دیده می‌شود. چیزی که به‌ویژه این منظره‌ی قابل مشاهده با چشم غیرمسلح را چشمگیر خواهد کرد این است که این دو جرم آسمانی به درتیب با قدر ۰.۹ و ۱.۰ درخشندگی تقریبا یکسانی دارند و تضاد رنگی میان زحل زرد-سفید و مریخ قرمز-نارنجی خواهد بود. در ۷ درجه‌ای آن‌ها ناهید به روشنی می‌درخشد و بنابراین این منظره‌ی تماشایی ارزش برخاستن زودهنگام از خواب را دارد.
سه‌شنبه ۱۶ فروردین (April 6)
مریخ و زحل همچنان در نزدیکی یکدیگر دیده می‌شوند و در ساعت ۰۵:۳۹ جدایی زاویه‌ای آن‌ها به ۰.۳ درجه می‌رسد. در ساعت ۲۰:۵۲ شامگاه ماه در ۶.۶ درجه‌ای خوشه‌ی پروین (M45) قرار می‌گیرد و در ساعت ۲۳:۲۴ هم به ۷ درجه‌ای ستاره‌ی دبران (Alpha Tauri)، غول سرخ چشم صورت فلکی گاو می‌رسد.
جمعه ۱۹ فروردین (April 9)
در ابتدای نیمه شب ماه به اوج مداری در فاصله‌ی ۴۰۴.۴ هزار کیلومتری زمین می‌رسد و حدود ساعت ۰۱:۰۳ بامداد دارای جدایی زاویه‌ای ۱.۹ درجه‌ای با خوشه‌ی ستاره‌ای M35 خواهد بود که با ابزار اپتیکی به خوبی قابل تشخیص است.
شنبه ۲۰ فروردین (April 10)
تربیع اول ماه در میانه‌ی روز روی خواهد داد و ساعاتی پس از فرا رسیدن شب هم ماه و ستاره‌ی سَرپسین (Pollux) در صورت فلکی دو پیکر به جدایی زاویه‌ای ۲.۳ درجه می‌رسند.
دوشنبه ۲۲ فروردین (April 12)
مقارنه‌ی ۳.۱ درجه‌ای ماه و خوشه‌ی ستاره‌ای کندوی عسل (M44) با ابزار اپتیکی بسیار تماشایی خواهد بود.
سه‌شنبه ۲۳ فروردین (April 13)
ساعاتی پس از آغاز شب ماه با جدایی زاویه‌ای ۴.۷ درجه در کنار ستاره‌ی جذاب قلب الأسد قرار می‌گیرد.
چهارشنبه ۲۴ فروردین (April 14)
پیش از طلوع خورشید، مقارنه‌ای تماشایی بین دو سیاره‌ی مشتری و نپتون با جدایی زاویه‌ای تنها ۰.۱ درجه روی می‌دهد که بهترین فرصت برای رصد نپتون البته با ابزار اپتیکی محسوب می‌شود.
شنبه ۲۷ فروردین (April 17)
ماه در این شب کامل می‌شود که زمان دقیق آن ۲۳:۲۵ است و ارتفاع آن هنگام طلوع و غروب فرصتی مناسب برای عکاسی با پدیده‌های زمینی فراهم می‌کند. ساعتی پیش از آن یعنی در ۲۰:۲۶ هم در کنار ستاره‌ی «سماک اعزل» (Spica) با جدایی زاویه‌ای ۴.۶ درجه قرار می‌گیرد و به زیبایی می‌درخشد.
دوشنبه ۲۹ فروردین (April 19)
سیاره‌های ناهید، مشتری، زحل و مریخ دیگر اجتماع تماشایی اعضای منظومه‌ی شمسی را در فروردین ماه شکل می‌دهند.
سه‌شنبه ۳۰ فروردین (April 20)
ماه با فاصله‌ی ۳۶۵.۱ هزار کیلومتری ساعت ۱۹:۴۶ به وقت تهران در حضیض مداری قرار می‌گیرد و در ساعت ۲۳:۲۰ دقیقه هم با ستاره‌ی قلب العقرب مقارنه خواهد داشت و در ۲.۶ درجه‌ای آن قرار می‌گیرد.
وضعیت کلی ماه، خورشید و سیاره‌ها
ماه
در ابتدای فروردین ماه چند روزی را از فاز کامل پشت سر گذاشته است و به سمت تربیع آخر می‌رود تا در ۱۱ فروردین آسمان را ترک کند و ماه نو در ۱۲ فروردین مهمان آسمان شود. با نزدیک شدن به آخر فروردین، تنها قمر زمین کم‌کم وارد تربیع اول می‌شود و بنابراین بهترین فرصت برای لذت بردن از مناظر اعماق آسمان شب، نیمه‌ی فروردین خواهد بود که هم ماه فاز کمی دارد و هم در آسمان روز حضور خواهد داشت.
در ابتدای ماه طلوع ماه که از سمت شرق و جنوب شرقی انجام می‌شود، شامگاهی خواهد بود و تا صبح در آسمان می‌درخشد. به‌تدریج طلوع ماه دیرتر روی خواهد داد تا جایی که در میانه‌ی ماه طلوع آن صبحگاهی می‌شود و سراسر روز در آسمان خواهد بود. با رفتن به سمت پایان ماه اما باز هم طلوع شامگاهی خواهد بود و ماه بامدادان غروب خواهد کرد.
خورشید
ماه فروردین نام برج «حمل» (Aries) رو بر خود دارد و در گذشته این صورت فلکی میزبان خورشید ابتدای سال بوده است. اما در روزگار ما خورشید در فروردین از برج حوت (دو ماهی) می‌گذرد و در پایان ماه به برج حمل می‌رسد. با توجه به قرارگیری در فصل بهار، در طول فروردین طول روز به‌تدریج طول روز افزایش می‌یابد. ستاره‌ی مرکزی منظومه‌ی خانه‌ی ما همچنان در بخشی از اوج فعالیت قرار دارد و باعث ایجاد شفق‌های قطبی چشم‌نوازی بر روی زمین می‌شود.
عطارد
تماشای سیاره‌ی تیر در ابتدا و میانه‌ی فروردین با چشم غیرمسلح ممکن نخواهد بود زیرا طلوع و غروب آن با خورشید بسیار هماهنگ است. در ابتدای ماه از ۱.۲ درجه‌ای جنوب مشتری عبور خواهد کرد اما دیدن این مقارنه دشوار خواهد بود زیرا این دو سیاره تنها در ۱۲ درجه‌ای غرب خورشید قرار دارند.
Credit: Starry Night
در همین حال، ناظران در عرض‌های جغرافیایی میانه‌ی شمالی در ابتدای ماه به هیچ وجه نمی‌توانند عطارد را ببینند. صرف نظر از مکان مشاهده، سیاره‌ی سریع در طول ماه به‌طور پیوسته از قدر ۰.۱- تا ۱.۸- روشن می‌شود. با مشاهده در یک تلسکوپ، فاز سیاره از ۷۶ درصد روشن شده تا کامل خواهد شد و قطر قرص ظاهری آن کوچک می‌شود.
در نهایت تنها در پایان ماه سیاره‌ی عطارد در آسمان شامگاهی قابل مشاهده خواهد بود. برای دیدن آن باید از کمی پیش از غروب خورشید، سمت غرب و شمال غربی را بنگرید.
ناهید
ناهید در فروردین ماه صبحگاهی خواهد بود و همچنان به تسلط خود بر آسمان ادامه می‌دهد اما کم‌کم به سمت خورشید حرکت می‌کند و به آرامی زاویه‌ی خود را با مریخ افزایش می‌دهد و به سمت زحل می‌رود تا همراه ماه، رویدادی تماشایی را در ۸ فروردین رقم بزنند.
روز بعد هم زهره تنها از ۲.۲ درجه‌ای شمال زحل عبور خواهد کرد. پس از آغاز ماه با قدر ۴.۷- درخشندگی ظاهری ناهید در طول ماه، اندکی کاهش می‌یابد. با مشاهده در تلسکوپ زهره فاز روشنی خواهد داشت که از ۳۸ به ۵۵ درصد افزایش می‌یابد در حالی که قرص ظاهری آن از ۳۱.۴ به ۲۱.۹ ثانیه‌ی قوسی کوچک می‌شود.
Credit: Starry Night
رصدگران در مناطق استوایی و نیمکره‌ی جنوبی، جایی که دایره البروج تقریبا عمودی خواهد بود، در تمام طول ماه دید بهتری از ناهید خواهند داشت. با رفتن به سمت پایان ماه به‌تدریج فرصت رصد ناهید کمتر می‌شود اما باز هم به‌خوبی در آسمان سپیده‌دم می‌درخشد.
مریخ
در ماه فروردین سیاره‌ی سرخ منظومه‌ی شمسی هم که اکنون میزبان مأموریت‌های زمینی بسیاری است، همنشین ناهید خواهد بود و با فاصله‌ی اندکی پس از آن طلوع و کمی زودتر از آن غروب خواهد کرد.
سیاره‌ی بهرام در ۵ فروردین دقیقا به سمت جنوب ستاره‌ی «تتا جَدْی» (Theta Capricorni) با قدر ۴ می‌گذرد. مسیر آسمانی مریخ آن را مستقیما به سمت زحل خواهد برد و حرکت آهسته‌تر زحل به سمت شرق مریخ باعث می‌شود تا در ۱۱ فروردین جدایی زاویه‌ای آن‌ها تنها به ۳ درجه برسد تا در ۱۵ فروردین یک پیوند بسیار نزدیک داشته باشند.
Credit: Starry Night
در میانه‌ی ماه، زهره، مریخ و زحل به اندازه‌ی کافی به هم نزدیک شده‌اند که در میدان دید دوربین دوچشمی دیده شوند. در ۱۸ فروردین ماه هم از جنوب آن‌ها می‌گذرد و یک فرصت تماشایی برای رصد و به‌ویژه عکاسی فراهم می‌کند. پس از فرا رسیدن ماه نو با قدر ۱.۲۵، مریخ به‌تدریج کم‌نورتر در آسمان دیده خواهد شد.
مشتری
در ابتدای این ماه مشتری برای چشم غیرمسلح قابل رؤیت نخواهد بود اما به‌تدریج فرصت سحرگاهی اندکی در حدود ساعت ۰۶:۱۵ برای رصد آن فراهم می‌شود و این فرصت هر روز زودتر آغاز می‌شود تا در نهایت در پایان فروردین به خوبی رصدپذیر خواهد بود و در نزدیکی سیاره‌های ناهید، مریخ و زحل می‌درخشد.
Credit: Starry Night
چهار قمر گالیله‌ای آن هم که فضاپیمای جونو به تازگی عکسی تماشایی از دو تای آن‌ها ثبت کرده است، رقصی تماشایی را به نمایش می‌گذارند که با ابزار اپتیکی مناسب در ساعات اولیه‌ی صبح قابل رصد خواهد بود.
زحل
سیاره‌ی کیوان با حلقه‌ی تماشایی‌اش در ماه فروردین همدم خوبی برای سیارات دیگر است تا جلوه‌هایی زیبا را به نمایش بگذارد. مانند دیگر سیاره‌ها، این سیاره هم صبحگاهی است و به‌تدریج زودتر طلوع خواهد کرد.
Credit: Starry Night
اورانوس
سیاره‌ی یخی منظومه‌ی شمسی در فروردین کاملا در آسمان روز تا شامگاه حضور خواهد داشت. اورانوس ابتدای ماه شرایط رصدی مناسبی برای رصد حداقل با دوربین دوچشمی خواهد داشت اما به‌تدریج بازه‌ی تماشای آن کوتاه می‌شود تا جایی که از نیمه‌ی فروردین برای رصد مناسب نیست.
Credit: Starry Night
نپتون
Credit: Starry Night
دورترین سیاره‌ی شناخته شده‌ی منظومه‌ی شمسی که در اواخر اسفند مقارنه‌ی خورشیدی را پشت سر گذاشته است، در فروردین مهمان صورت فلکی حمل (بره) و شامگاهی خواهد بود. بدین ترتیب با توجه به نزدیکی به خورشید و فاصله‌ای که از زمین دارد، شرایط رصدی مناسبی نخواهد داشت.
عکس کاور: طرحی گرافیکی از هم‌نشینی سیارات منظومه‌ی شمسی با ماه در فروردین ۱۴۰۱
Credit: Stellarium
منابع: Space, Photophills, Astronomy, Nojum Magazine
