راهنمای خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان؛ ۱۰ نکته برای یک انتخاب خوب
اغلب پدر و مادرهای ایرانی دوست دارند فرزندانشان رابطه‌ی خوبی با کتاب داشته باشند و به اصلاح کتاب‌خوان باشند. از همین رو از دوران کودکی با خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان آن‌ها را به کتاب خواندن تشویق می‌کنند. نکته‌ای که متأسفانه اکثر والدین به آن بی‌توجه‌اند، این حقیقت آشکار است که دنیای کتاب، دنیای رنگارنگی است و هر کتابخوانی سلایق و علاقه‌مندی‌هایی دارد که در همه کتاب‌ها موجود نیست. اگر به این حقیقت بی‌توجه باشید، خواهید دید که پس از مدتی، فرزندتان از کتاب خواندن زده شده و هیچ میلی به آن ندارد.
آنچه بیش از همه می‌بینیم، اصرار والدین برای یادگیری از طریق کتابخوانی است. با وجود اینکه کتاب خواندن به خودی خود باعث می‌شود کودکان املا، نکات نگارشی و حتی دستور زبان فارسی را ناخودآگاه بهتر یاد بگیرند، اما در ابتدایی‌ترین حالت، کتاب خواندن باید سرگرم‌کننده باشد. نباید توقع داشته باشید یک رمان ۲۰۰ صفحه‌ای دانش به خصوصی به فرزند شما ارائه بدهد و حتماً تأثیر مشخص و آشکاری روی او بگذارد. چنین توقعی نه تنها نابجاست، بلکه باعث می‌شود کتاب خواندن برای فرزند شما به کاری طاقت‌فرسا و اجباری تبدیل شود.
اگر سراغ زندگی‌نامه افراد مشهور بروید، خصوصاً در میان دانشمندان، می‌بینید که در کودکی داستان‌های فانتزی و علمی-تخیلی زیادی می‌خوانده‌اند، داستان‌های که تنها داستانند و جز خیال، هیچ چیز دیگری به مخاطب خود ارائه نمی‌دهند. با این حال، همین داستان‌ها باعث شده شخصیت و اهداف این اشخاص سرشناس شکل بگیرد و در مسیری قدم بردارند که امروز در آن شکوفا شده‌اند. داستان‌ها می‌توانند الهام‌بخش فرزند شما در مراحل مختلف زندگی‌شان باشند، و این تأثیری است که هیچ به اصطلاح آموزه و دانشی نمی‌تواند روی زندگی آن‌ها بگذارد.
حتی اگر خودتان فرزند نداشته باشید، به احتمال زیاد تجربه خرید کتاب به عنوان هدیه برای کودکان و نوجوانان را دارید. معمولاً اگر این هدیه برای شما اهمیت داشته باشد، سعی می‌کنید کتاب خوبی بخرید. در چنین مواقعی افراد سعی می‌کنند با مشورت از کتاب‌فروش، یا دوستان کتاب‌خوان خود، کتابی انتخاب کنند که صاحب تولد آن را بپسندد. اگرچه اغلب اوقات کتاب‌فروش‌ها کتاب‌های مطرح و پرفروش را که لزوماً کتاب‌های خوبی نیستند معرفی می‌کنند، اما وقتی از علایق و سلیقه آن کودک چندان مطلع نیستید، شاید بهترین کار همین باشد.
- راهنمای خرید ۲۰ هدیه فرهنگی و هنری برای کودکان به مناسبت روز کودک
- ۶ کتاب پرفروش کودک و نوجوان در دیجی‌کالا
افراد دیگری هم هستند، به خصوص خود والدین، که براساس سلیقه خودشان برای بچه‌ها کتاب می‌خرند. معمولاً پدرومادرها دوست دارند همان کتاب‌هایی را که خودشان در کودکی خوانده‌اند به دست فرزندان خود بدهند. در حالی که دهه‌ها بین کودکی آن‌ها و کودک خودشان فاصله است و برای مثال کتاب «گوژپشت نتردام» یا رمان‌های ژول ورن دیگر هیچ جذابیتی برای کودکان امروزی ندارد. باید به تفاوت نسل‌ها آگاه بود و به علاقه‌مندی‌های کودک توجه کرد، وگرنه آن کتاب را برای خودمان خریده‌ایم، نه فرزندمان. بنابراین همیشه به این نکته توجه داشته باشید که فرزند شما قرار نیست سلیقه ادبی مشابهی با شما داشته باشد و از همان کتاب‌هایی لذت ببرد، که شما در دوران کودکی از آن‌ها لذت برده‌اید.
با این همه، کتاب خریدن برای کودکان و نوجوانان کار دشواری نیست و با توجه به چند نکته، می‌توان کتاب‌های خوبی برای آن‌ها انتخاب کرد تا هم از کتاب خواندن لذت ببرند، هم همانطور که والدین می خواهند در آینده انسان‌های باسواد و فرهیخته‌ای شوند. در ادامه ۱۰ نکته اصلی که راهنمای شما در خرید کتاب‌های کودک و نوجوان است را مطالعه خواهید کرد.
۱. سن کتابخوانی
اولین و مهمترین نکته‌ای که باید برای خرید کتاب کودکان و نوجوانان در نظر گرفت، مقوله‌ی سن است. آن هم نه سن شناسنامه‌ای کسی که قصد خرید کتاب برایش دارید، بلکه سن کتابخوانی. اکثر نتشارات کودک و نوجوان سن مخاطب کتابهایشان را مشخص می‌کنند. اما بسیار پیش می‌آید که کودکی بنا به علاقه‌ی شدیدش به کتابخوانی و تعداد زیاد کتای‌هایی که خوانده است، کتاب‌هایی که با سن شناسنامه‌اش مطابقت دارد برایش خسته کننده باشد. یا برعکس، کودکی که کتابخوانی را دیر شروع کرده و حالا باید کتاب‌هایی پایین‌تر از آنچه سنش نشان می‌دهد برای او خرید تا کم‌کم با کتاب خواندن خو بگیرد.
به عنوان اولین نکته شما باید بدانید سنی که پشت جلد کتاب‌های کودک و نوجوان خورده است حکمی قطعی نیست و بیش از هر چیز باید به سن کتابخوانی فرد توجه شود.
۲. علاقه و سلیقه
نکته‌ی بعدی که در خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان باید به آن توجه داشت، علاقه و سلیقه است. کتابی که باب میل بچه‌ها نباشد، هیچ فرقی با کتاب‌های درسی ندارد؛ پس یا آن را کنار می‌گذارند، یا به خاطر اصرار والدین خود، به ناچار آن را مطالعه می‌کنند بی‌آنکه کوچک‌ترین لذتی از آن ببرند یا حتی در حد و اندازه املای درست کلمات، از آن بیاموزند. با وجود اینکه شما فرصت آن را ندارید که کتاب‌ها را شخصاً بخوانید یا مفصل بررسی کنید، نکاتی وجود دارد که براساس آن‌ها می‌توانید قضاوت کنید یک کتاب ممکن است باب دل فرزند شما باشد یا خیر.
۳. ژانر داستان
هرگز از ژانر غافل نشوید. ژانر کتاب‌ها مانند هویت آن‌ها عمل می‌کند، به خصوص در میان کتاب‌های کودک و نوجوان. برای مثال، اگر فرزند شما به ربات‌ها، سفینه‌های فضایی یا حتی نجوم و عالم ستارگان علاقه‌مند است، احتمال آنکه از کتاب‌های ژانر علمی-تخیلی خوشش بیاید، بسیار بالاست.
در بازی‌ها و خیال‌پردازی‌های کودکان می‌توان به وضوح علایق‌شان را مشاهده کرد. بچه‌ای که از جادو و مبارزه‌های افسانه‌ای خوشش می‌آید، باید کتاب‌های ژانر فانتزی را بخواند، یا بچه‌ای که مشتاق آن است کنار شما بنشیند پای تلویزیون و سریال‌های کارآگاهی و جنایی را تماشا کند، باید داستان‌های همین ژانر، که برای رده‌سنی او نوشته شده‌اند را بخواند. برخی بچه‌ها هم دوست دارند ماجراجویی‌هایی را بخوانند که در کوچه‌ها و خیابان‌های شهرهای عادی به وقوع می‌پیوندد و هیچ اغراق خاصی هم در آن دیده نمی‌شود. خوشبختانه امروز برای هر سلیقه و هر علاقه‌ای کتاب‌های مناسبی وجود دارد که بچه‌ها می‌توانند از خواندن آن‌ها لذت ببرند.
معمولاً ژانر اثر در کتاب نوشته نمی‌شود، اما با توجه به طرح جلد، خلاصه داستان و عنوان‌ها می‌توان به راحتی متوجه شد با چه نوع داستانی سر و کار داریم. اما نکته قابل توجه‌ای که وجود دارد، توجه به رده‌سنی کتاب است. متأسفانه در بازار کتاب ایران، رسم اشتباهی وجود دارد که باعث می‌شود در کتاب‌فروشی‌ها همه کتاب‌های فانتزی و علمی-تخیلی، کتاب‌های کودک و نوجوان دسته‌بندی شوند. در حالی که کتاب‌های بزرگسالانه و سنگینی در این دو ژانر وجود دارد که مناسب همه رده‌های سنی نیست. بنابراین حتماً به رده‌سنی پشت جلد خود کتاب توجه داشته باشید و به دسته‌بندی‌های کتاب‌فروشی‌ها یا فروشگاه‌های آنلاین اعتماد نکنید.
۴. لحن داستان
نکته دیگری که باید مدنظر داشت، لحن هر داستان است. برای مثال، فرزند شما ممکن است داستان‌های کارآگاهی دوست داشته باشد، اما همزمان عاشق داستان‌های کمدی باشد و حل کردن سفت و سخت معماهای داستان‌های این ژانر، برای او خسته‌کننده جلوه کند. چنین داستان‌هایی وجود دارند و از قضا نزد بچه‌ها بسیار پرطرفدارند.
از طرف دیگر، ممکن است فرزند نوجوان شما دلش بخواهد داستان‌های جدی بخواند، از آن رمان‌ها که فهمیدن‌شان باعث می‌شود احساس کنید بزرگ شده‌اید و مسائل پیچیده دنیای واقعی را می‌فهمید، اما در حقیقت برای رده‌سنی نوجوان نوشته شده‌اند. بدیهی است که برای چنین نوجوانی، اگر داستانی پر از شوخی و خنده بخرید، احتمالاً از آن خوشش نخواهد آمد.
اما لحن داستان‌ها را از کجا می‌توانیم تشخیص بدهیم؟ درست مانند ژانر، از نام کتاب و طراحی جلد می‌توان به این موضوع پی برد. بد نیست کتاب را بردارید و به اندازه چند صفحه از آن را بخوانید، یا اگر در حال خرید آنلاین هستید، فایل نمونه کتاب را دانلود کنید و نگاهی به آن بیندازید. با خواندن همان یکی دو صفحه، درمی‌یابید لحن کتاب، چگونه است.
۵. شخصیت‌های داستان
این مورد به دو مورد قبلی، یعنی ژانر و لحن، بی‌ارتباط نیست. در حقیقت علاقه فرزند شما به یک تیپ شخصیتی خاص، باعث می‌شود با آگاهی بیشتری برای او دست به انتخاب بزنید یا او را در خرید کتاب راهنمایی کنید. کودک یا نوجوانی که به شخصیت‌های مرموز علاقه دارند، هیچ بعید نیست از داستان‌های فانتزی استقبال کنند. اگرچه در هر ژانری ممکن است انواع مختلف شخصیت‌ها را مشاهده کنید، اما برخی از تیپ‌های شخصیتی با یک ژانر عجین شده‌اند.
این مورد در انتخاب کتاب برای نوجوانان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. چرا که هرچه رده‌سنی بالاتر برود، شخصیت‌پردازی داستان‌ها هم شکل و شمایل متفاوتی به خود می‌گیرد. برای مثال ممکن است فرزند نوجوان شما به داستان‌های ژانر علمی-تخیلی علاقه داشته باشد، اما همچنین شیفته شخصیت‌هایی باشد که در ابتدای داستان از هم متنفرند و در ادامه طی اتفاقاتی که در داستان می‌افتد، به هم نزدیک و دوست می‌شوند.
تشخیص اینکه شخصیت‌های یک کتاب چه ویژگی‌هایی دارند کار دشواری است. مهمترین چیزی که می‌توان به آن اعتنا کرد، خلاصه پشت جلد است. اما غیر از آن، بهترین کار این است که نام کتاب را در اینترنت جست‌وجو کنید و در سایت‌های کتابخوانی و فروشگاه‌های آنلاین، نظر بقیه را بخوانید. از لابه‌لای نظرها و بازخوردها اطلاعات مهمی درباره کتاب می‌فهمید که ممکن است شامل حال شخیصت‌های داستان هم بشود.
۶. آشناپنداری و پدیده‌های فرهنگی
نکته مهم دیگر در خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان، آشناپنداری و فرهنگ است. برخی داستان‌ها مخاطب خود را به دنیاهای ناشناخته می‌برند و به اصطلاح جهان‌شمول‌اند، یعنی فارغ از فرهنگ و جامعه هر کشور، همه می‌توانند از آن لذت ببرند و پیام داستان را درک کنند. برخی از داستان‌ها هم روی مسائل منحصر به فردی تمرکز می‌کنند که در هر جامعه‌ای وجود ندارد؛ برای مثال، در ادبیات ایالات متحده آمریکا می‌توان کتاب‌هایی پیدا کرد که به تنوع نژادی می‌پردازند و سختی‌های زندگی روزمره یک کودک سیاه‌پوست را به تصویر می‌کشند. اینکه فرزند شما کدام نوع را ترجیح می‌دهد، وابسته به سلیقه اوست. اما گاه ممکن است شما بخواهید کتابی برای فرزندتان بخرید که درک تجربه‌های مختلف زندگی را، مانند مرگ یکی از نزدیکان، برای او آسان کند. اینجاست که انتخاب کتاب مناسب اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
۷. محیط پیرامون
فرض کنید کودک شما درباره مسأله‌ای مانند جنگ کنجکاو شده و شما در توضیح این امر برای او، مشکل دارید. هیچ چیز مانند یک کتاب خوب نمی‌تواند به کنجکاوی‌ها و پرسش‌هایی که در ذهن او به وجود آمده پاسخ بدهد. اما بنا بر کتابی که برای او انتخاب می‌کنید، ممکن است تصویر متفاوتی در ذهن کودک به وجود بیاید. برخی داستان‌ها روایت حماسی جنگ‌ها را به تصویر می‌کشند، و برخی به زندگی مردمان جنگ‌زده می‌پردازند. اینکه کتاب انتخابی شما از نویسنده‌ای ایرانی باشد یا خارجی، اهمیت بالایی دارد. برای مثال، کتاب‌های ایرانی می‌توانند فرزند شما را ضمن آگاه کردن از تاریخ کشورشان، به تصویر نزدیک‌تر و آشناتری از تأثیر جنگ روی مردم برساند.
از سوی دیگر اگر مسأله‌ای مانند مرگ یک عزیز مطرح باشد، شاید کتابی که یک نویسنده سوئدی نوشته، برای فرزند شما مفیدتر باشد؛ چرا که یک مسأله جهان‌شمول است که روزی همه کودکان با آن روبه‌رو می‌شوند. یا یک مثال دیگر، فرض کنید فرزند دوم‌تان به دنیا آمده و فرزند اول، نمی‌تواند با این مسأله کنار بیاید، حسودی می‌کند، به توجه بیشتری نیاز دارد و… در چنین مسائلی، عامل تعیین‌کننده می‌بایست همذات‌پنداری باشد.
شما باید تشخیص بدهید که محیط آشنا چقدر در درک پیام داستان از جانب فرزندتان مؤثر است. برخی از بچه‌ها هیچ مشکلی با فرهنگ‌های جدید ندارند و حتی دوست دارند بیشتر از آن‌ها بدانند. اما برخی دیگر اگر داستان در محیطی آشنا به وقوع بپیوندد، خیلی بهتر موضوع داستان را درک می‌کنند، حتی اگر یک موضوع جهان‌شمول باشد. پدیده‌های فرهنگی جدید و محیط ناآشنا ممکن است ذهن کودک را پر از پرسش‌های جدید کند و او را از پیام اصلی داستان دور یا درک آن را دشوارتر کند.
۸. راوی
کتاب‌ها، دخترانه و پسرانه ندارند و این یک امر بدیهی است. اما همانطور که محیط پیرامون را باید در نظر گرفت، برخی اوقات هم می‌بایست به راوی داستان دقت کرد. برای مثال اگر داستان درباره بلوغ باشد، این موضوع اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند. پسر یا دختری که تازه به بلوغ رسیده، نیاز دارد خودش را بیشتر بشناسد و از این رو جنسیت راوی داستان مهم می‌شود.
بچه‌ها بیش از هر چیزی دوست دارند خودشان را جای قهرمان قصه‌ها بگذارند و همان ماجراجویی‌ها را در ذهن خود تجربه کنند. بنابراین در کنار مسائلی که در بخش علاقه و سلیقه مطرح شد، باید به شخصیت راوی داستان هم توجه نشان داد. جدای از شرایط خاص، مانند مثال بالا، این نکته به ژانر داستان وابستگی زیادی دارد. یک کودک خیال‌پرداز با روحیه ماجراجو، بدون شک از داستان‌های ژانر فانتزی لذت خواهد برد. چرا که اغلب این داستان‌ها از دید شخصیت‌هایی روایت می‌شوند که ناگهان تصمیم می‌گیرند دل را بزنند به دریا و یک سفر ماجراجویانه را آغاز کنند.
در خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان باید دقت داشته باشید که اغلب داستان‌ها، غیرمستقیم به مسائل مختلف می‌پردازند. برای مثال داستان کتاب «طلسم لوناری» درباره حمله یک گونه فضایی به سیاره شیراز است. اما در این بین، نویسنده تأثیری که عدم حضور مادر در زندگی شخصیت راوی گذاشته را نشان می‌دهد و همچنین به حضور شبح‌گون پدرش که دیگر هوش و حواسی برایش باقی نمانده می‌پردازد.
بنابراین اینکه فرزند شما با یک کتاب ارتباط برقرار کند یا نکند، با شخصیت راوی ارتباط مستقیم دارد. از همین جهت است که کتاب‌های قدیمی چندان محبوب کودکان امروزی نیست. کودکانی که در عصر تکنولوژی و ارتباطات بزرگ شده‌اند، با داستان‌هایی مانند «تام سایر» سرگرم نخواهند شد.
توصیه می‌شود معرفی‌های مجله‌های آنلاین، صفحه‌های معرفی و فروش کتاب در شبکه‌های مجازی و خود ناشران را پی‌گیری کنید تا هنگام انتخاب کتاب، بتوانید مسأله راوی را نیز در نظر بگیرید.
۹. نثر و ترجمه
آخرین و کلیدی‌ترین نکته، متن داستان است. اگر داستان ترجمه خوبی نداشته باشد، یا اگر نثر نویسنده برای کودک شما سخت‌خوان باشد، فارغ از کیفیت داستان، او از کتاب زده خواهد شد. چه بسیار کتاب‌های خوبی که به خاطر ترجمه بدشان، نمی‌توانیم آن‌ها را بخوانیم و درنهایت مجبور می‌شویم قید خواندن‌شان را بزنیم. حالا تصور کنید کودک شما تازه می‌خواهد کتاب خواندن را شروع کند، اگر اولین کتاب‌هایی که می‌خواند ترجمه یا نثر بدی داشته باشند، فکر می‌کند خواندن همه کتاب‌ها همین‌قدر سخت و طاقت‌فرساست. در نتیجه دیگر میلی به کتاب خواندن نخواهد داشت.
حتی اگر ترجمه، ترجمه خوبی باشد اما پیچیدگی متن برای کودک شما بیش از اندازه جلوه کند، باز هم با مشکل مواجه خواهد بود. البته این موضوع برای هر کودکی متفاوت است. ممکن است فرزند نوجوان شما به راحتی بتواند آثار نویسندگان معاصر را بدون هیچ مشکلی مطالعه کند. این به میزان مطالعه و تجربه او در کتابخوانی بستگی دارد. اگر در گذشته برای او داستان‌های «شاهنامه» یا «هزار و یک شب» را خوانده باشید، به احتمال زیاد می‌تواند متن‌های سنگین‌تر و پیچیده‌تر را بخواند. اگر نه، باید به تدریج او را به سمت کتاب‌هایی با نثر پخته‌تر و غنی‌تر سوق بدهید تا زده نشود. ناگفته نماند که هر کسی سرعت مخصوص به خود را دارد و نمی‌توان بر اساس سن قضاوت کرد که یک کودک چقدر در خواندن متون سخت‌تر توانایی دارد.
برای در نظر گرفتن این موضوع هنگام خرید، بهتر است کتاب را از ناشرانی تهیه کنید که به طور حرفه‌ای در حوزه کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کنند و کارنامه درخشانی در این حوزه دارند. ناشرانی که برای رده‌سنی‌های مختلف و سلیقه‌های مختلف کتاب‌های گوناگونی تهیه کرده‌اند و متن کتابهایشان به واسطه ویراستاری خوب، از غلط‌های نگارشی و تایپی کمی برخوردار است.
۱۰. بهترین راهنما؛ کتاب‌خوان‌های آینده
بهترین راهنمای شما در خرید کتاب برای کودکان و نوجوانان، خود آن‌ها هستند. در ابتدا شما باید آن‌ها را کتاب خواندن تشویق کنید، کتاب‌هایی که می‌پسندند را برای‌شان تهیه کنید و حتی در انتخاب کتاب راهنمای آن‌ها باشید. اما به تدریج و با کسب تجربه، آن‌ها خود بهتر از هر فرد دیگری می‌توانند تشخیص بدهند چه کتابی باب دل‌شان خواهد بود و چه کتابی را احتمالاً دوست نخواهند داشت.
اینکه کودکان و نوجوانان را مجبور کنیم کتاب‌های به خصوصی که ما برای آن‌ها انتخاب کرده‌ایم را بخوانند، بدون شک تأثیر منفی دارد و باعث دوری آن‌ها از کتاب و کتابخوانی می‌شود. باید از خودتان انعطاف نشان بدهید و بگذارید کتاب‌های مختلفی که در رده‌سنی خودشان قرار دارند را تجربه کنند تا سلیقه ادبی خود را بشناسند.
کسانی که کتاب خواندن را از کودکی شروع کنند، دیگر این فعالیت لذت‌بخش را کنار نخواهند گذاشت و در بزرگسالی هم کتاب‌ها را رها نخواهند کرد. داستان‌ها و رمان‌هایی که ما در کودکی و نوجوانی می‌خوانیم، تأثیر بزرگی در شکل‌گیری شخصیت آینده ما می‌گذارند و باعث می‌شوند در بزرگسالی دیدگاه منعطفی نسبت به پدیده‌های مختلف داشته باشیم. خواندن رمان‌ها و داستان‌های گوناگون این قابلیت را به ما می‌دهند تا از زاویه دید دیگران به زندگی و جهان پیرامون خود نگاه کنیم. و این بزرگ‌ترین فایده کتاب‌ها برای کودکان و نوجوانان است.
