ستاره ابط الجوزا به کم‌نورترین حالت خود در یک قرن اخیر رسید؛ ماجرا چیست؟

اگر به رصد آسمان شب علاقه‌مند باشید حتما تا کنون صورت فلکی جبار یا شکارچی را در آسمان دیده‌اید؛ یکی از بارزترین صورت‌های فلکی آسمان با ستاره‌هایی رنگین و درخشان. این شب‌ها اما چهره شکارچی آسمان تغییر کرده است و ستاره ابط الجوزا که یکی از درخشان‌ترین ستاره‌های صورت جبار است با افت نور چشمگیری مواجه شده است.

ابط الجوزا در فاصله ۶۵۰ سال نوری از ما جای گرفته است و ستاره‌ای بسیار بزرگ است. قطر این ستاره حدود ۸۹۰ برابر قطر خورشید است، هر چند که دمای سطحی آن تقریبا نصف دمای تک‌ستاره منظومه شمسی است. اندازه ابط الجوزا در حدی است که اگر جای خورشید قرار می‌گرفت سطح آن به حوالی مدار سیاره مشتری می‌رسید.

مقایسه ابعاد ستاره ابط الجوزا با خورشید.

ستاره غول سرخ ابط الجوزا در شرایط عادی جزء ده ستاره پرنور آسمان شب است. اما درخشش این ستاره در دو ماه اخیر تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کرده و اکنون حتی در فهرست بیست ستاره درخشان آسمان شب نیز جای نمی‌گیرد!

البته تغییر نور ابط الجوزا مسئله‌ای غیرعادی نیست. این ستاره در دسته ستاره‌های متغیر قرار دارد که نورشان در طول زمان تغییر می‌کند. تغییرات نور ابط الجوزا در دهه‌های گذشته به دقت بررسی شده است. با این حال میزان افت نور این ستاره در هفته‌های اخیر در یک قرن گذشته بی‌سابقه بوده است و همین مسئله باعث گمانه‌زنی‌هایی در بین اخترشناسان شده است. برخی از اخترشناسان بر این باورند که کاهش نور شدید این ستاره مقدمه‌ای است بر انفجار آن و تبدیل شدن ابط الجوزا به ستاره‌ای پرنورتر از ماه کامل.

ستاره ابط الجوزا یک غول سرخ است که آخرین مراحل زندگی‌اش را پشت سر می‌گذارد. زندگی چنین ستاره‌هایی پس از به پایان رسیدن سوخت‌شان با انفجار ابرنواختری به پایان می‌رسد. چنین انفجاری انرژی بسیار زیادی آزاد می‌کند و برای مدتی باعث افزایشی خارق‌العاده در نور ستاره می‌شود.

با این حال امکان پیش‌بینی زمان دقیق انفجار این ستاره وجود ندارد. با توجه به جرم ابط الجوزا اخترشناسان تخمین می‌زنند که این ستاره زمانی به ابرنواختر تبدیل خواهد شد که سنی در حدود نه میلیون سال داشته باشد. تخمین دقیق سن ستاره‌ها اما کار آسانی نیست. داده‌های فعلی نشان می‌دهند ابط الجوزا سنی بین هشت تا نه میلیون سال دارد.

تصویر آرایه آلما از سطح ستاره ابط الجوزا.
Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/E. O’Gorman/P. Kervella

از سویی دیگر و بر اساس پژوهشی که اخیرا انجام شده ابط الجوزا چیزی در حدود صد هزار سال بعد منفجر خواهد شد. عددی که البته باز هم قطعی نیست.

به این ترتیب و بر اساس داده‌های فعلی نمی‌توان اظهار نظری قطعی درباره زمان انفجار این ستاره داشت. اما احتمال دیگری نیز این میان مطرح است. همان‌طور که اشاره شد ابط الجوزا یک ستاره متغیر است. تغییرات نور این ستاره اما از الگوی خاصی پیروی نمی‌کند و ابط الجوزا در رده ستاره‌های متغیر نیمه نامنظم قرار می‌گیرد. در داده‌های رصدی چند دهه گذشته اما دو الگو قابل تشخیص است؛ دوره تغییرات نوری شش ساله و دوره دیگری که هر ۴۲۵ روز اتفاق می‌افتد. آن‌طور که به نظر می‌رسد افت نور شدید این ستاره در هفته‌های اخیر درست در زمان منطبق شدن این دو دوره رخ داده است. اگر چنین فرضیه‌ای درست باشد باید در روزهای آینده شاهد افزایش درخشش این ستاره باشیم.

اما در صورتی که روند کاهش نور ستاره ابط الجوزا ادامه پیدا کند باید به دنبال توضیح دیگری گشت.

تاریخچه ثبت ابرنواخترها

در سال ۱۰۰۶ میلادی منجمان چین باستان و آمریکای مرکزی ظهور ستاره‌ای نو را در آسمان ثبت کردند. این ستاره در صورت فلکی گرگ قرار داشت و در یک بازه زمانی از سیاره زهره هم پرنورتر شد.

معروف‌ترین ابرنواختر تاریخ اما در سال ۱۰۵۴ میلادی ثبت شد. منجمان باستان در این سال ابرنواختری را ثبت کردند که امروز حتی با تلسکوپی کوچک می‌توان بقایای انفجار آن را در آسمان رصد کرد. سحابی خرچنگ که با نام مسیه ۱ نیز شناخته می‌شود یکی از پرنورترین سحابی‌های بازمانده از انفجار ابرنواختری است که در صورت فلکی ثور قرار دارد و با تلسکوپی کوچک هم دیده می‌شود.

تصویر تلسکوپ فضایی هابل از سحابی خرچنگ. این سحابی بازمانده انفجار ابرنواختری است که در سال ۱۰۵۴ میلادی رخ داده.
(Credit: NASA, ESA and Allison Loll/Jeff Hester (Arizona State University). Acknowledgement: Davide De Martin (ESA/Hubble

آخرین ابرنواختر در کهکشان راه شیری نیز در سال ۱۶۰۴ میلادی و در صورت فلکی مارافسای ثبت شد. پس از اختراع تلسکوپ اما دیگر شاهد انفجار ابرنواختری در کهکشان راه شیری نبوده‌ایم. با این حال با کمک ابزارهای رصدی ابرنواخترهای پرشماری در دیگر کهکشان‌ها ثبت شده‌اند.

بررسی دقیق ابرنواخترها اهمیت زیادی برای اخترشناسان دارد و دانشمندان سال‌هاست که در انتظار وقوع انفجار ابرنواختری در کهکشان خودمان هستند.

شاید چنین روزی چندان دور نباشد.

عکس کاور: تصویری از غروب صورت‌های فلکی زمستانی. ستاره سرخ رنگ در بالا-وسط ابط الجوزا است.

عکس از امیررضا کامکار.