کم‌خونی فقر آهن؛ علائم، دلایل، آزمایش‌های تشخیصی و درمان
آهن یک ماده‌ی معدنی است که بدن برای رشد و نمو به آن نیاز دارد. آنمی یا کم‌خونی فقر آهن زمانی رخ می‌دهد که به دلیل کمبود آهن در بدن تعداد گلبول‌های قرمز خون کاهش پیدا می‌کند. بدن از آهن برای ساخت ترکیبات مهمی مانند هموگلوبین و میوگلوبین استفاده می‌کند. این دو ترکیب پروتئین‌های مهمی هستند که در بدن به اکسیژن متصل می‌شوند. بدن از آهن برای ساخت بعضی از هورمون‌ها هم استفاده می‌کند.
دلایل زیادی برای بروز کم‌خونی فقر آهن وجود دارد. فرد مبتلا به کم‌خونی ممکن است در رژیم غذایی خود آهن کافی دریافت نکند. همچنین ممکن است بدن به دلیل خونریزی، بارداری یا بیماری‌های مزمن مقدار زیادی آهن از دست بدهد. بعضی از شرایط و بیماری‌ها هم می‌توانند جذب آهن را در بدن کاهش دهند.
بدن مردان به حدود ۸ میلی‌گرم آهن در روز نیاز دارد. زنان بالغ که پریود می‌شوند باید روزانه ۱۸ میلی‌گرم آهن دریافت کنند. بعد از ۵۱ سالگی میزان نیاز زنان به ۸ میلی‌گرم آهن در روز کاهش پیدا می‌کند. افراد مبتلا به کم‌خونی خفیف ممکن است در ابتدا هیچ علامتی نداشته باشند، اما به‌تدریج که کمبود آهن شدیدتر می‌شود، به علائمی مانند خستگی، مشکلات مرتبط با پوست و ناخن، مشکلات قلبی یا مشکلات تنفسی دچار می‌شوند.
پزشک از چند آزمایش مختلف برای تشخیص کم‌خونی فقر آهن و علت بروز آن استفاده می‌کند. با آزمایش خون پزشک می‌تواند علت زمینه‌ای کمبود آهن را پیدا و درمان مناسب را شروع کند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی نحوه‌ی تشخیص و درمان آنمی فقر آهن این مقاله از دیجی‌کالا مگ را تا انتها دنبال کنید.
علائم کم‌خونی فقر آهن
در ابتدا ممکن است علائم آنمی فقر آهن خفیف باشد. بیشتر مردم تا زمانی که آزمایش خون انجام ندهند، متوجه‌ی کم‌خونی خفیف خود نمی‌شوند. علائم کم‌خونی فقر آهن متوسط تا شدید شامل حالت‌هایزیر می‌شود.
- خستگی
- ضعف
- رنگ‌پریدگی پوست
- تنگی نفس
- سرگیجه
- تمایل به مصرف اقلامی که ارزش غذایی ندارند
- احساس سوزن سوزن شدن یا خزیدن حشره در پاها
- تورم یا درد زبان
- سرد بودن دست و پا
- تپش قلب یا نامنظم بودن ضربان قلب
- ناخن‌های شکننده
- سردرد
در بیشتر مواقع کم‌خونی خفیف است و عارضه‌ی خاصی ایجاد نمی‌کند. با این حال اگر درمان نشود، به بروز عوارض جدی زیر منجر می‌شود.
- در صورت ابتلا به کم‌خونی، قلب باید خون بیشتری پمپاژ کند تا کمبود اکسیژن جبران شود. در مواقع شدید، این موضوع باعث نارسایی قلبی یا بزرگ شدن قلب می‌شود.
- کمبود شدید آهن در دوران بارداری احتمال تولد نوزاد نارس یا کم‌وزن را بالا می‌برد.
- کمبود شدید آهن در شیرخواران و کودکان باعث تأخیر رشد می‌شود و آن‌ها را مستعد ابتلا به عفونت می‌کند.
دلایل کم‌خونی فقر آهن
آنمی فقر آهن شایع‌ترین نوع کم‌خونی است که دلایل زیادی برای بروز آن وجود دارد. مثال‌هایی از این دلایل در ادامه آورده شده است.
- دریافت ناکافی آهن از طریق رژیم غذایی
- بارداری
- خونریزی شدید قاعدگی
- خونریزی داخلی به دلیل ابتلا به زخم معده، پولیپ روده‌ی بزرگ یا سرطان روده و مصرف طولانی‌مدت داروهای مسکن مثل آسپرین
- ناتوانی در جذب آهن به دلیل ابتلا به بیماری سلیاک یا جراحی بای‌پس معده
- عوامل ژنتیکی مثل بیماری فون‌ویلبراند (Von Willebrand) و هموفیلی (Hemophilia)
کم‌خونی می‌تواند هم مردان و هم زنان را در هر سنی درگیر کند. اما بعضی از افراد بیش از دیگران در معرض ابتلا به آن قرار دارند.
- زنان در سنین باروری
- زنان باردار
- افرادی که رژیم غذایی نامناسب دارند
- افرادی که به‌طور مکرر خون اهدا می‌کنند
- شیرخواران، به‌ویژه آن‌هایی که زودتر از موعد متولد شده‌اند
- نوجوانانی که در دوران جهش رشد خود بسر می‌برند
- گیاه‌خوارانی که گوشت را با سایر غذاهای غنی از آهن جایگزین نمی‌کنند
- سالمندان بالای ۶۵ سال
- افرادی که در معرض سرب قرار دارند
- ورزشکاران استقامتی مانند دوندگان دوی ماراتن
بارداری، خونریزی شدید قاعدگی، آندومتریوز و فیبروم رحم همگی دلایلی هستند که باعث می‌شوند زنان بیشتر از مردان به آنمی ناشی از فقر آهن مبتلا شوند. معمولا در زنانی که خونریزی پریودشان بیش از ۷ روز ادامه پیدا می‌کند، حجم خون از دست رفته نسبت به حالت معمول دو برابر بیشتر است.
آزمایش‌های لازم برای تشخیص کم‌خونی فقر آهن
آزمایش‌های مختلف زیر وجود دارند که می‌توانند به تشخیص آنمی فقر آهن کمک کنند.
۱. شمارش کامل سلول‌های خون
شمارش کامل سلول‌های خون (CBC) در بررسی بسیاری از مشکلات مربوط به خون کاربرد دارد. آزمایش CBC یک دید کلی نسبت به خون ارائه می‌دهد و چند جزء مهم زیر را در آن اندازه‌گیری می‌کند.
- تعداد گلبول‌های قرمز (RBC)؛ سلول‌هایی هستند که اکسیژن را در سراسر بدن حمل می‌کنند.
- تعداد گلبول‌های سفید (WBC)؛ سلول‌هایی هستند که با عفونت مبارزه می‌کنند.
- هموگلوبین؛ پروتئین‌هایی هستند که در سلول‌های خونی حامل اکسیژن یافت می‌شوند.
- هماتوکریت؛ درصد گلبول‌های قرمز خون را نسبت به کل حجم خون نشان می‌دهد.
- پلاکت‌ها؛ ترکیباتی هستند که به انعقاد و لخته شدن خون کمک می‌کنند.
- حجم متوسط گلبول‌های قرمز (MCV)؛ اندازه‌ی متوسط گلبول‌های قرمز خون را نشان می‌دهد.
بسته به نوع آزمایش ممکن است یک قطره خون یا یک ویال خون از شما گرفته شود. تعداد ویال‌های خون به تعداد نشانگرهای بررسی شده بستگی دارد. تکنسین آزمایشگاه از شما خون می‌گیرد و پزشک در ویزیت بعدی نتیجه‌ی آزمایش را بررسی می‌کند.
به‌طور کلی، آزمایش CBC به تنهایی تشخیص کم‌خونی را تأیید نمی‌کند، اما به پزشکان کمک می‌کند که سایر آزمایش‌های لازم را تعیین کنند. معمولا در مبتلایان به آنمی فقر آهن سطح هماتوکریت و هموگلوبین پایین است. همچنین، گلبول های قرمز از نظر اندازه کوچکتر از حد معمول هستند و تعداد آن‌ها در خون کاهش می‌یابد.
۲. آهن سرم
با این آزمایش میزان آهن موجود در خون اندازه‌گیری می‌شود. پایین بودن آهن سرم نشان‌دهنده‌ی کمبود آهن است. این آزمایش یک تست عمومی است و ممکن است پزشک از آزمایش‌های دیگری برای تعیین علت پایین بودن آهن استفاده کند.
۳. فریتین
با استفاده از این آزمایش میزان فریتین (Ferritin) خون مشخص می‌شود. فریتین پروتئینی است که آهن را در خون حمل می‌کند. میزان فریتین خون نشان‌دهنده‌ی میزان آهن ذخیره شده در بدن است و پایین بودن آن نشان می‌دهد که ذخایر بدن کاهش یافته و فرد دچار کمبود آهن است.
۴. ظرفیت کل اتصال به آهن
ظرفیت اتصال کل آهن (TIBC) توانایی خون را برای اتصال به آهن و انتقال آن در سراسر بدن نشان می‌دهد. ممکن است پزشک این آزمایش را همراه با آزمایش ترانسفرین انجام دهد. افزایش TIBC می‌تواند نشان‌دهنده‌ی کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن باشد. ممکن است در سایر مواقع کم‌خونی به‌عنوان مثال کم‌خونی ناشی از تخریب گلبول‌های قرمز، سطح TIBC کاهش پیدا کند.
۵. گیرنده‌ی محلول ترانسفرین
آهن با اتصال به پروتئینی به نام ترانسفرین وارد سلول‌ها می‌شود. وجود ترانسفرین کافی در بدن برای اطمینان از ورود آهن به سلول‌ها ضروری است. هنگامی که میزان آهن کم می‌شود، بدن میزان ترانسفرین را افزایش می‌دهد تا دسترسی سلول‌ها به این ماده‌ی معدنی بیشتر شود. افزایش میزان ترانسفرین که می‌توان آن را از طریق آزمایش گیرنده‌ی محلول ترانسفرین (sTfR) بررسی کرد، ممکن است نشانه‌ی کم‌خونی فقر آهن باشد.
۶. اسمیر خون محیطی
برای انجام این آزمایش از شما مقدار کمی خون گرفته شده و در زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. اگر به کم‌خونی فقر آهن مبتلا باشید، گلبول‌های قرمز شما در زیر میکروسکوپ کوچکتر و کم‌رنگ‌تر از حالت عادی به نظر می‌رسند.
۷. تست‌های خانگی
چند تست خانگی هم وجود دارد که به شما کمک می‌کند تا یک ایده‌ی کلی درباره‌ی میزان آهن خود پیدا کنید. از این تست‌ها می‌توان برای اندازه‌گیری فاکتورهایی مانند میزان آهن سرم، فریتین یا TIBC استفاده کرد.
توجه به این نکته ضروری است که این تست‌ها، تست‌های تشخیصی نیستند و فقط می‌توانند یک ایده‌ی کلی درباره‌ی میزان آهن ارائه دهند یا به شما در درک علائم خود و لزوم مراجعه به پزشک کمک کنند. هیچ‌وقت استفاده از این تست‌های خانگی را جایگزین مراجعه به پزشک نکنید. تشخیص قطعی فقط توسط پزشک انجام می‌شود.
۸. سایر تست‌ها
آزمایش خون فقط بخشی از فرآیند تشخیص کم‌خونی فقر آهن محسوب می‌شود. پزشک ممکن است برای شناسایی و درمان علل و عوامل زمینه‌ای از روش‌های تشخیصی دیگری هم استفاده کند. احتمالا برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر از شما چند سؤال می‌پرسد، معاینه‌ی بدنی انجام می‌دهد و وضعیت پوست، ناخن و موی شما و همچنین ضربان قلب و الگوهای تنفسی‌تان را بررسی می‌کند. علاوه بر این، ممکن است برای بررسی مسائل زیر آزمایش‌های تخصصی تجویز کند.
- خونریزی داخلی
- عفونت هلیکوباکتر پیلوری (نوعی باکتری که باعث التهاب و زخم معده می‌شود)
- وجود خون در مدفوع یا ادرار
- علائم غیرطبیعی مرتبط با دستگاه‌ی گوارش
- علائم غیرطبیعی مرتبط با بیماری‌های زنان
- اختلالات ژنتیکی زمینه‌ای
- التهاب
- میزان ویتامین‌های گروه B
یکی از آزمایش‌هایی که می‌تواند به تشخیص خونریزی داخلی کمک کند، آزمایش خون مخفی در مدفوع است. وجود خون در مدفوع ممکن است نشان‌دهنده‌ی خونریزی روده باشد. آندوسکوپی یا کولونوسکوپی هم می‌تواند به شناسایی منبع خونریزی در دستگاه‌ی گوارش کمک کند. در آندوسکوپی دستگاه‌ی گوارش فوقانی (مری، معده و قسمت بالایی روده‌ی کوچک) و در کولونوسکوپی دستگاه‌ی گوارش تحتانی (روده‌ی بزرگ) بررسی می‌شوند.
درمان کم‌خونی فقر آهن
درمان آنمی فقر آهن تا حد زیادی به علت زمینه‌ای بروز آن و همچنین شدت علائم بستگی دارد. معمولا پزشک برای درمان کمبودهای خفیف تغییر رژیم غذایی و افزایش مصرف غذاهای غنی از آهن را توصیه می‌کند.
افزایش مصرف گوشت قرمز، مرغ، ماهی، حبوبات، سبزیجات برگ‌دار تیره، میوه‌های خشک، مغزهای خوراکی و غذاهای غنی شده با آهن در پیشگیری از کمبود آهن یا درمان آن مؤثر است. ویتامین C جذب آهن را در بدن افزایش می‌دهد. شما می‌توانید غذاهای غنی از آهن (به‌ویژه غذاهای گیاهی) را همراه با منابع ویتامین C مانند مرکبات استفاده کنید.
گاهی اوقات، پزشک استفاده از مکمل آهن را برای کمک به افزایش سطح این ماده‌ی معدنی در بدن پیشنهاد می‌کند. در صورت امکان، باید قرص آهن را با معده‌ی خالی مصرف کنید تا بهتر جذب شود. اگر این مکمل شما را دچار مشکلات گوارشی می‌کند، می‌توانید آن را همراه با غذا مصرف کنید. ممکن است نیاز باشد مصرف مکمل را برای چند ماه ادامه دهید. در بعضی از افراد مصرف مکمل آهن باعث یبوست یا سیاه شدن مدفوع می‌شود. برای تجویز بهترین قرص آهن برای درمان کم خونی از پزشک خود کمک بگیرید.
اگر خونریزی بیش از حد باعث کمبود آهن شود، مصرف مکمل آهن چندان کمکی نمی‌کند. پزشک ممکن است برای زنانی که پریودهای سنگین دارند، قرص‌های ضد‌بارداری تجویز کند تا میزان خونریزی قاعدگی را کاهش دهد. اگر خونریزی شما از آسیب، پارگی یا سایر مشکلات داخلی ناشی شود، احتمالا برای متوقف کردن آن به جراحی نیاز دارید. در شدیدترین مواقع آنمی، استفاده از آهن وریدی (تزریقی) یا تزریق خون می‌تواند به‌سرعت آهن یا خون از دست رفته را جایگزین کند.
کلام پایانی
کم‌خونی فقر آهن زمانی رخ می‌دهد که بدن آهن کافی نداشته باشد. پزشکان برای تشخیص این نوع کم‌خونی و علل زمینه‌ای بروز آن از تعدادی آزمایش مختلف استفاده می‌کنند. در بعضی مواقع که کم‌خونی خفیف یا متوسط است، افزایش مصرف آهن یا دریافت مکمل‌های خوراکی حاوی آن کمک‌کننده است. در سایر مواقع ممکن است به تزریق آهن یا تزریق خون نیاز باشد.
اگر شرایط یا بیماری خاصی باعث کم‌خونی شده باشد، باید این علت زمینه‌ای درمان شود. اگرچه در بعضی مواقع تشخیص و درمان کم‌خونی زمان‌بر است، اما تشخیص به‌موقع و درمان مناسب از بروز عوارض بیشتر جلوگیری می‌کند. همکاری با پزشک به یافتن بهترین گزینه‌ی درمانی و پیشگیری از بروز عوارض جدی کمک می‌کند.
منابع: medicalnewstoday, healthline
